خمینی؛ امام یا امام‌زاده؟
جواد شاملو
با مشخص شدن تکلیف کابینه سیدابراهیم رئیسی، او به همراه تیم دولتش برای «تجدید بیعت با آرمان‌های امام» یا هر اسم دیگری که این رسم دارد، به مرقد امام خمینی رفت. شک ندارم هنگامی‌که دست بر سینه گذاشته بود و شاید توی دلش داشت با امام سخن می‌گفت، فکرش را نمی‌کرد یکی از نخستین چالش‌های دولتش از همین مرقد شروع خواهد شد. شاید در این فکر بود که خمینی بت‌شکن، کمکم کن بت‌ها را بشکنم، کجا فکرش را می‌کرد که بعد این‌همه سال که از ساخت و حتی بازسازی مرقد امام می‌گذرد و بعد از این‌همه دولت‌هایی که آمده و رفته‌اند و این‌همه گروه‌های مختلف حکومتی در دهه فجر با همین تشریفات به مرقد آمده‌‌‌اند، حالا عدل زمانی که نوبت به او رسید آتش نقدها به مرقد و زیارت‌نامه امام بالاگرفته. این تقدیر رئیسی است و من یکی نمی‌توانم نادیده بگیرم همزمانی این نقدها را با شروع دولت او. به‌هرحال باید پذیرفت که حساسیت‌های روی رئیس‌جمهور هشتم به شکل دیگری بالا است. او صبح جمعه نخستین هفته دولتش به آغوش بحران؛ دیار عزیز خوزستان می‌رود. فوری عده‌ای دست‌به‌قلم می‌شوند که آی! مبادا ذوق کنید. مشکلات کشور با این سفرها حل نمی‌شود. مبادا هیجان‌زده شوید، این بازدیدها هم تمام می‌شود. حال‌آنکه جرم رئیسی تنها عمل به دستور و توصیه رهبر انقلاب است که حضور میدانی در میان مردم و شنیدن مستقیم حرف‌های آنان را شرط مردمی بودن دولت خواندند. اما چون اشکال ایرادشده و بحث‌های در پی آن جدی و ریشه‌ای است، نکاتی دراین‌باره عرض می‌کنیم.
عمده اشکالات مطرح‌شده از دو رویکرد بود که در اینجا مضمون آن دو را صرفا نقل می‌کنیم: یک رویکرد به جنبه دین‌پژوهانه این رفتار پرداخته بود و رویکرد دیگر به جنبه رسانه‌ای و ارتباطاتی آن. رویکرد نخست، ایراداتی از این جنس وارد می‌کرد که انشاء زیارت‌نامه برای حضرت امام و همچنین ساخت مرقد و ضریح به سبک و سیاق بارگاه معصومین، منجر به ضایع شدن بار معنایی این سازه‌ها و رسومات می‌شود و درنتیجه جایگاه معصومین مورد خدشه قرار می‌گیرد. این رویکرد معتقد است زیارت‌نوشتن و حرم ساختن نباید تبدیل به رفتار سلیقه‌ای و عاطفی گردد تا از این طریق شعائر دینی مورد کوچک شدن واقع شوند. رویکرد دوم نیز معتقد است این رفتار در نظر مردم که بخشی از شناختشان از ائمه اطهار برگرفته از همین عتبات و گنبد و بارگاه‌ها است، گنبد و بارگاه داشتن مرحوم امام کمی نامأنوس جلوه می‌کند و ممکن است دیگر دیدن عظمت بارگاه ذوات مقدسه تأثیر سابق را بر ایشان نداشته باشد. درواقع آن‌ها پیش خود فکر می‌کنند حرم ساختن چیز پیش‌پاافتاده‌ای است؛ امام معصوم هم یک شخصیت خوب معمولی اما موردعلاقه و احترامی بوده است که طرفدارانش برایش بارگاه علم کرده‌اند. لزومی ندارد که این صاحب این بارگاه شفا بدهد یا بشود در آن باخدا حرف زد. علاوه بر این ذیل همین رویکرد رسانه‌ای، برخی معتقدند جایگاه حقیقی امام برای مردم به‌درستی تبیین نشده، به همین علت از مرقد امام تصویر یک کاخ اشرافی را پیدا می‌کنند.
علاوه بر این دو رویکرد عمده، صحبت‌هایی هم مبنی بر منافات این رفتار با سبک زندگی خود امام خمینی بیان می‌شود. به عقیده ما این سخنان نه به تمام درست و نه جملگی غلط‌اند که نقد آن یادداشت‌ها را به مجالی دیگر، یا دیگر اهل‌فن وا‌می‌گذاریم. ما بحث بر سر اینکه آیا حضرت امام رحمت‌الله علیه باید حرم داشته باشند یا نه و یا باید زیارت‌نامه‌ای برای ایشان نگاشته شود یا خیر را قدری کلی‌تر می‌کنیم و به این می‌پردازیم برخورد با خمینی کبیر باید برخورد با یک «امام» باشد یا یک «امام‌زاده»؟ واضح است مقصود از کلمه امام، معنای لفظی آن است و منظور از انتساب آن به حضرت روح‌الله، اشاره به مقام پیشوایی و پیشرانی امام خمینی برای مردم ایران به‌عنوان یک ملت در برهه‌ای خاص از تاریخ‌شان و برای جامعه اسلامی به‌عنوان یک امت در بازه‌ای طولانی‌تر است. این لفظ امام، اشاره به یک رهبر انقلابی و یک مجاهد به‌تمام‌معنا و مبارز ساده‌زیست و یک رهبر معنوی و کاریزماتیک دارد. دال بر شخصیتی مذهبی_سیاسی است که در فرهنگ و تاریخ مردم جای به خصوصی دارد. امام به‌نوعی مظهر و مجسمه انقلاب است، یک شخصیت تمام‌شده نیست. تنها ۳۲ سال از وفات او می‌گذرد و این یعنی شخصیت او هنوز می‌تواند به‌عنوان یک شخصیت معاصر الهام‌بخش باشد و کمابیش هست. برخورد با امام خمینی به‌عنوان یک «امام‌زاده» که صرفا حرم باصفایی دارد و زیارت‌نامه‌ای، یعنی پاک کردن جنبه سیاسی او که هنوز این‌همه جای الهام گرفتن دارد و رهبر انقلاب یک‌تنه هرسال در۱۴ خرداد سعی در تبیین آن جایگاه دارد. «امام» خمینی عَلَمی است در مقابل تمام بدعت‌ها و اشرافیت‌ها و نفاق‌ها و دورویی‌ها و انحراف‌ها. اما «امام‌زاده» خمینی تنها یک حرم دارد و چند جمله و یک اسم که اهل نفاق بتوانند پشت آن پنهان شوند. عمده تحریف‌هایی که صورت می‌گیرد در مورد راه و روش سیاست و دیانت امام است و الا از امامی که تنها یک «امام‌زاده» باشد هیچ‌کس نمی‌ترسد. بی‌جهت نیست که حرم حقیقی امام چه در نظر مردم و چه در عین حقیقت، حسینیه ساده جماران است و آن خانه ساده؛ نیز بی‌جهت نیست آن‌که رهبر انقلاب تشییع‌جنازه حاج‌قاسم را بیعت مردم با امام خواندند. چون حاج‌قاسم بود که در عمل راه و روش خمینی را زنده می‌کرد. گویی تشییع پیکر سردار دل‌ها زیارت حقیقی امام خمینی از سوی مردم بود! نباید اجازه داد کارکرد سیاسی-اجتماعی امام خمینی در حد کارکرد سیاسی اجتماعی حضرات امام‌زاده علیهم‌السلام پایین بیاید تا خیال سوء استفاده‌کنندگان از پایین آمدن آن خورشید مردم‌داری، تواضع، سادگی، غیرت، مقاومت و معنویت راحت شود. درواقع کارکردی که شخصیت حضرت امام برای امروز جامعه ما دارد، چندان از راه زیارت ایشان محقق نمی‌شود و نمی‌شود زیارت ایشان را با زیارت امام‌زادگان و خصوصا ائمه هدی قیاس کرد. چه آن‌ها پرچم هدایت‌اند و نفس زیارت‌شان باعث برافراشته ماندن آن پرچم می‌شود، اما برای زعیمی در سطح حضرت امام، پرداختن به مرام مهم‌تر از پرداختن به مزار می‌نماید. چنان‌که رفتار خود رهبر انقلاب با مزار امام در حد یک زیارت سالیانه و فاتحه خوانی و نماز محدود می‌شود اما تبیین مرام امام در طول سال‌ها و در طول سالیان با پررنگی هرچه‌تمام‌تر ادامه داشته است. فارغ از این نقد باید نکته خاصیت حرم برای معصومین و امام‌زادگان ویژه را نیز در نظر داشت. چنان‌که در عزاداری برای معصومین غیر از حضرت سیدالشهدا علیهم‌السلام، توصیه خود رهبر انقلاب این است که راه‌اندازی دستجات و مراسم خیابانی بیشتر معصوف به امام حسین علیه‌السلام باشد تا جلوه خاص عاشورا و محرم دست نخورد. ازاین‌جهت افراط در ساختن و پرداختن و پیراستن حرم امام می‌تواند جلوه ویژه بارگاه امام هشتم را به‌عنوان‌مثال کم نماید. در مقام عمل هم ما مجموعه مرقد امام را در زنده نگه‌داشتن یاد امام چندان مؤثر نمی‌بینیم. فارغ از چهارده خرداد، جلوه خاصی ندارد مجموعه مرقد و این یعنی ایده بارگاه ساختن برای امام خمینی درست مثل یک امام‌زاده در عمل هم شکست‌خورده است. مزار امام مگر الان کم غریب است؟ آرامگاه امام می‌توانست بسیار پررونق، ویژه و درعین‌حال ساده و باشکوه باشد. امکان ندارد به حرم حضرت معصومه مشرف شویم و در حجره مزار شیخ فضل‌الله نوری عده‌ای به زیارت نباشند؛ مزار امام اما از قبر جناب شیخ نیز غریب‌تر است. بگذریم؛ به امید پر رهرو بودن هرچه بیشتر طریق و مرام او.
امام خمینی (ره) , جواد شاملو
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط رسالت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.