حوزه در جست‌وجوی هنر معلای دینی
جواد شاملو: هنر، ضرورتی غیرقابل‌اجتناب است. نه‌تنها افرادی که بیش از دیگران اهل هنر هستند، بلکه همه آدم‌ها به آن محتاج‌اند. زیبایی برای زندگی انسانی، یک فضیلت ،به‌حساب نمی‌آید، بلکه یک ضرورت است. طبیعت و فطرت آدمی می‌کوشد تا حد امکان زیست‌جهانش را زیبا نگاه دارد. می‌بینیم که در فقیرترین خانه‌ها، می‌توان تزئیناتی ساده و محقر یافت و حتی چیزهایی که تنها استفاده ابزاری دارند، فرض کنیم یک کلید برق، با تناسب و اعتدال و زیبایی ساخته می‌شوند. اگر قدری به همین جزئیات دم دستمان دقت کنیم، به حقیقتی بزرگ پی می‌بریم و آن اینکه ما به‌طور خودکار راضی به زشتی نمی‌شویم و تا حد امکان، در زیباسازی کوشش می‌کنیم. زیبایی حق است و زشتی باطل. زیبایی کمال است و زشتی نقص. زیبایی وجود است و زشتی عدم. چون فطرت ما به کمال گرایش دارد، لاجرم به زیبایی و اعتدال نیز گرایش دارد. زیبایی چیزی جز عدالت و اعتدال و نظم و هارمونی و انسجام نیست. زیبایی یعنی هر چیز، در بهترین جایی باشد که می‌تواند باشد. ازاین‌رو حکما به هنر نزدیک می‌شوند و هنرمندان به حکمت. انسان به زیبایی و کمال گرایش دارد اما می‌توان پرسید پس چرا گناه می‌کند؟ مگر گناه زشتی و نقصان نیست؟ پاسخ را باید از قرآن پرسید که در آیه ۲۱۲ سوره بقره می‌فرماید: «زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا…» و همچنین در آیه ۸ سوره انفال می‌فرماید: «وَ إِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ…». قرآن بارها و بارها این مضمون را تکرار می‌کند که عبارت است از تزئین اعمال خلاف خواست خدا توسط شیطان. این یعنی شیطان هم برای وسوسه، گناه را در نظر انسان زیبا نشان می‌دهد. رابطه جنسی وسوسه‌آلود خلاف شرع را در نظر ما تبدیل به عشقی پاک و سوزان و انسانی می‌کند. خشم‌های بی‌منطق را در نظرمان تبدیل به دفاعی حماسی از حق می‌کند. خوش‌گذرانی‌های زودگذر، حرص‌آلود و تمام‌نشدنی و پس از مدتی ملال‌آور دنیا را تبدیل به نهایت لذت بردن و بهره از زندگی می‌کند و از آن‌ها برایمان آرزوهای دورودراز می‌سازد. شیطان چهره گناه را برایمان زیبا می‌کند و این یعنی هنر. از سوی دیگر، چهره پدیده‌های زیبایی همچون جهاد درراه خدا و شهادت را برایمان زشت و سخت می‌گرداند، تا جایی که خدا در قرآن می‌فرماید: «كتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ؛ حکم جهاد بر شما مقرّر گردید و حال آنکه بر شما ناگوار و مکروه است، لکن چه بسیار شود که چیزی را مکروه شمارید ، ولی به حقیقت خیر و صلاح شما در آن بوده، و چه بسیار شود چیزی را دوست دارید و درواقع شر و فساد شما در آن است، و خدا (به مصالح امور) داناست و شما نادانید.» یک نمونه از چیزهایی که ما دوست داریم اما برایمان شر است، همان چیزهایی است که شیطان آن را برایمان تزئین کرده. برخی وقایعی که از آن‌ها بدمان می‌آید نیز، بسا که توسط شیطان به ما زشت نمایانده شده باشد. ازاین‌رو هنر، یک ضرورت است و از زیبایی تبعیت می‌کند. برای درک اهمیت زیبایی، کدام گواه بالاتر از طبیعت خداوندی که گاه از شدت زیبایی، عقل را از سر انسان می‌پراند؟ مگر نه اینکه بسیاری از آثار هنری چه به صورت شعر، نقاشی و یا موسیقی، طبیعت را ستایش می‌کنند؟ این واکنشی است که روح انسان به زیبایی خلقت خدا نشان می‌دهد. و نیز در درک مقام هنر کدام گواه بالاتر از سخن امیرالمؤمنین که «إِنَّ اللَّهَ جَمِیلٌ یُحِبُّ الْجَمَال»؟ البته که هنر نیز فعلی انسانی است و مانند تمام افعال انسانی، ممکن است به خطا برود. حتی ممکن است یک زیبایی، زشتی بزرگ‌تری در خود داشته باشد. مثلا ممکن است کسی بگوید رقص مگر زیبا نیست؛ پس چرا جلوی نامحرم حرام است؟ در پاسخ باید اشاره کرد این کار، زشتی بزرگ‌تری در خود دارد و آن هتک حرمت یک انسان، استفاده از یک انسان برای مقاصد دانی و معصیت خدا است. در رابطه هنر و فقه، مجید محمد زمانی، پژوهشگر حوزه رسانه هسته افکار عمومی مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه‌السلام در مقاله‌ای در روزنامه فرهیختگان می‌نویسد: «در ابتدا باید گفت با بررسی روایات پرشمار، حکم اولی هنر در فقه اسلامی در نگاهی جامع و فارغ از تعینات، استحباب است و گاه تا وجوب نیز این حکم ادامه می‌یابد و در هیچ‌یک از عناوین پنج‌گانه شعر، نقاشی، مجسمه‌سازی، غنا و موسیقی که در فقه بحث می‌شود، حرمت به خود عنوان هنر تعلق نگرفته، بلکه عنوان ثانویه حرمت، یا واسطه عروض بر هنر است یا واسطه در ثبوت (علیدوست، ۱۳۹۴). بنابراین مداحی به‌عنوان هنر ستایشگری اهل‌بیت، دارای حکم استحباب و یا وجوب است، مگر آنکه به‌واسطه‌ای از این حکم خارج شود.همچنین باید دانست ملاک در تعلق حکم حرمت برای یک هنر، اضلال مخاطب عن‌سبیل‌الله است، یعنی هر هنری خواه سخنرانی باشد یا مداحی و یا حتی حرف زدن معمولی اگر موجب اضلال و گمراهی مخاطب از مسیر حق شود، حرام می‌گردد (خامنه‌ای، ۱۳۹۸، ص ۲۵۳)». حوزه نیز باهنر بیگانه نبوده است. اصفهان که شهر معماری و هنر است، زیبایی خود را از حوزه دارد و هنرمند بزرگی چون شیخ بهایی که برآمده از حوزه علمیه است. خورشید دین و دانش است که به آینه وجود انسان می‌تابد و انوار هنر از وجود او بازتاب می‌یابد. دین خدا نیز همچون طبیعت خدا، معدن حس و زیبایی است و می‌تواند منشأ آفرینش‌های هنری باشد. هم حوزه می‌تواند هنر را اعتلا بخشد و هم هنر به تبلیغ دین کمکی بی‌مانند می‌کند. زیباترین آثار هنری حتی در غرب، در ساختار کلیسا خلق‌شده‌اند و در ایران هم هنر دینی، همواره نمونه اعلا بوده است. سعدی و حافظ هر دو انسان‌های دینی‌اند و معماری ما نیز ترجمان باورهای فلسفی و عرفانی ما است.
به همین مناسبت و با دغدغه پی‌جوی و بازشناسی نسبت حوزه‌های علمیه و هنر، با حسین ملانوری به گفت‌وگو نشستیم. حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسین ملانوری معاون تبلیغ و امور فرهنگی حوزه‌های علمیه در گفت‌وگو با« رسالت»، در مورد فعالیت‌های حوزه علمیه درزمینه هنر و خصوصا، جشنواره هنرهای آسمانی می‌گوید: «همان‌طور که مستحضرید سابقه جشنواره هنرهای آسمانی به دو دهه گذشته برمی‌گردد. از سال ۱۳۸۰ رسما جشنواره فعالیت خود را آغاز کرد و در این دو دهه منشأ خیر و برکات فراوانی در عرصه هنر بوده است. البته طلاب حوزه‌های علمیه از گذشته درزمینه هنر فعالیت کردند اما اجرای این جشنواره انگیزه مضاعفی در حوزه ایجاد کرد و باعث شد آثار بهتر و بیشتری توسط شاگردان مکتب اهل‌بیت خلق شود.»
حجت‌الاسلام ملانوری در فعالیت‌های حوزه در عرصه هنر می‌گوید: «حوزه علمیه فعالیت‌های خوبی در عرصه هنر دارد که به بعضی از آن‌ها اشاره می‌کنم. اول اینکه به دلیل اهمیت مسئله هنر در مدیریت حوزه، ما در مدیریت فرهنگی یک اداره کلی را برای هنر و تبلیغ نوین با یک ساختار مشخص فراهم کردیم. اینکه در ساختار حوزه جایگاهی مستقل برای هنر در نظر گرفته‌شده، نشان اهتمام مدیریت حوزه به مسئله هنر در این عصر و روزگار است. حتی مدیر محترم حوزه در جلسات مختلفی نقل کردند که من هرزمانی خدمت مقام معظم رهبری می‌رسم ایشان احوال هنر را در حوزه می‌پرسند که «هنر حوزه را به کجا رساندید؟». مسئله هنر مسئله حساسی است مقام معظم رهبری به جد پیگیر آن هستند. نکته دوم اینکه مدیریت حوزه طرح جامعی را برای هنر طراحی کرده که ابعاد مختلفی دارد. مثل آموزش هنر به طلبه‌ها در سراسر کشور و پشتیبانی از طلاب در عرصه‌های مختلف هنری که در این طرح جامع تعبیه و به حوزه‌های علمیه سراسر کشور و مدارس علمیه ابلاغ‌شده است. بحمدالله کار در حال شروع است و در شروع هم موفق هستیم در آینده امیدواریم به جد دارای برکاتی باشد. نکته سوم انجام آموزش‌های کوتاه‌مدت هنری به طلاب و فضلای حوزه در سراسر کشور است که الان در مرکز آموزش‌های کاربردی و مهارتی حوزه در حال پیگیری است. مرکز آموزش‌های کاربردی و مهارتی بیش از ۴۰۰ کارگاه مهارتی کاربری دارد که یکی از این کارگاه‌ها به آموزش‌های هنری اختصاص پیداکرده است و در شاخه‌های مختلف؛ طلاب حوزه‌های علمیه از این مجموعه استفاده می‌کنند. نکته چهارم ایجاد رشته تبلیغ وارتباطات در حوزه است. در این رشته علوم هنری پیگیری می‌شود و در سال جاری اولین گرایش این رشته تأسیس شد و طلبه‌هایی درزمینه تبلیغ در فضای مجازی مشغول تحصیل هستند و ان‌شاءالله در ترم‌های آینده گرایش‌های مختلف هنری درعرصه‌های مختلف تبلیغی در اینجا تأسیس‌شده و طلاب جذب خواهند شد.
محور بعدی مباحث آقای ملانوری جشنواره هنر آسمانی در هنر هشتم بود: «شروع جشنواره از ۱۵ آبان در سال جاری بود که اما طلاب علاقه‌مند می‌توانند آثار خود را همچنان بفرستند. پایان این جشنواره ۱۵ بهمن‌ماه خواهد بود. موضوعات مهم جشنواره در دو بخش ترتیب دیده شد: بخش عمومی شامل موضوعاتی با عناوین عفاف و حجاب، سبک زندگی اسلامی، اقتصاد مقاومتی، امیدآفرینی، مدیریت جهادی، امربه‌معروف و نهی از منکر و اعتیاد که موضوعات مورد ابتلای ما در شرایط امروز جامعه هستند. در بخش جشنواره ویژه هم دو موضوع خیلی مهم قرار داده‌شده که یکی مسجد است و دوم مسئله حیاتی افزایش جمعیت کشور. مسجد به خاطر اهمیتی که در تربیت نفوس و تبلیغ دینی و تربیتی متعالی انسان‌ها دارد و جمعیت به خاطر حساسیتی که امروز در کشور برای آن ایجادشده در بخش ویژه قرارگرفته است. در کل باید گفت رشته‌های هنری در جشنواره هشتم موردتوجه قرارگرفته است. در دو بخش کلی آثار طلاب دریافت می‌شود: بخش اول هنرهای نمایشی و بخش دوم هنرهای تجسمی. در بخش هنرهای نمایشی عناوینی مثل تهیه‌کنندگی، کارگردانی، بازیگری، فیلمنامه ، نمایشنامه و بازینامه به چشم می‌خورد. در بخش هنرهای تجسمی، نقاشی، گرافیک ، تصویرسازی، خوشنویسی، عکاسی، نگارگری، کاریکاتوری داریم.»
وی با اشاره به اینکه جشنواره هنر آسمانی ویژه طلاب و روحانیون بوده، همه روحانیون سراسر کشور می‌توانند در آن شرکت نمایند، اظهار داشت: طلاب و روحانیون حوزه‌های علمیه برادران، خواهران و نیز طلاب غیر ایرانی می‌توانند آثار خود را به این جشنواره هنری ارسال نمایند. معاون تبلیغ و امور فرهنگی حوزه‌های علمیه، به شرایط پذیرش آثار هنری در هشتمین جشنواره هنرهای آسمانی اشاره نمود و اذعان‌داشت: عدم ارسال اثر هنری در ادوار گذشته جشنواره، مرتبط با یکی از موضوعات جشنواره خلق‌شده باشد، اثر هنری جدید و حداکثر در دو سال اخیر تولیدشده باشد، اثر هنری در جشنواره‌های رسمی کشور حائز رتبه نشده باشد و نقش صاحب اثر در تولید و خلق آن مؤثر و تعیین‌کننده باشد، از مهم‌ترین شرایط پذیرش آثار در دبیرخانه جشنواره هنر آسمانی است.
جواد شاملو , حجت‌الاسلام ملانوری
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط رسالت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.