گروه اجتماعی
جهان روزهای پرالتهابی را سپری می‌کند و میزان موفقیت واکسن کرونا در شکست این ویروس جان‌گیر، در صدر دغدغه  رسانه‌های دنیا قرار دارد و گزارش‌های متعدد از احتمال موفقیت واکسن‌های گوناگونی که تولیدشده، سخن می‌گویند و میان محققان و پژوهشگران در سرتاسر جهان تلاشی چشمگیر برای ساخت واکسن ضد ویروس کرونا شکل‌گرفته تا هرچه زودتر بساط این بحران برچیده شود، ما هم از این غافله جا نمانده‌ایم و سوای تولیدات وطنی، چشم‌به‌راه واردات واکسن روسی  «اسپوتنیک‌وی» هستیم که نتایج مرحله سوم آزمایش‌های بالینی آن از میزان کارایی  ۹۱/۶ درصدی‌اش خبر می‌دهد. قرار است با هماهنگی وزارت بهداشت، نخستین محموله واکسن روسی، امروز به کشور وارد ‌شود و به غیر از ما، بیش از ۵۰ کشور دیگر هم به دلیل سهولت نگهداری آن در دمای منهای ۱۸ درجه سانتی‌گراد، خریدار این محصول بوده‌اند و تاکنون هیچ گزارشی مبنی بر عارضه جدی و تأثیر سوء آن در افراد مورد واکسینه مخابره نشده است.
اثربخشی مناسب همراه با بی‌خطری
هرچند طی روزهای گذشته، این واکسن به شکل شتاب‌زده، مورد نقدهای تند و آتشین گروهی از صاحب‌نظران واقع‌شده اما سخنگوی سازمان غذا و دارو از همان ابتدا به این موضوع واکنش نشان داده و تأکیدش برآن بوده است که اسپوتنیک شرایط قابل‌قبول برای شروع واکسیناسیون را داراست و تا روزهای اخیر بیش از ۱۴کشور در دنیا این واکسن را تأیید یا مجوز مصرف اضطراری آن را صادر کرده‌اند. کیانوش جهانپور در تشریح دقیق‌تر این موضوع اظهار داشته: «این واکسن توسط مؤسسه تحقیقات میکروبیولوژی گامالیا روسیه با مشارکت وزارت بهداشت روسیه، اولین واکسنی است که در کشور مبدا و سازنده ثبت‌شده و بیش از ۵۰‌کشور درخواست آن را دارند. در روسیه نیز تا‌کنون بیش از ۳‌میلیون دوز تولیدشده و افزون بر یک‌میلیون دوز از این واکسن تزریق‌شده است. واکسیناسیون انجام‌شده در برخی از کشورها و همچنین روسیه با واکسن «اسپوتنیک وی» اثربخشی مناسب همراه با بی‌خطری را نشان داده است. واکسن اسپوتنیک فعلا  در زمره ۱۰‌واکسنی است که فرآیند تأیید و ورود به سبد کوواکس را سابمیت کرده و توسط  سازمان بهداشت جهانی در دست بررسی است لیکن کوواکس هنوز توزیع واکسنی نداشته است».
کیانوش جهانپور بر این‌که مرجع ملی برای تأیید واکسن‌ها چه تولید داخل و چه وارداتی، سازمان غذا و داروست، تأکید کرده و گفته در صورتی که واکسن یا هر فرآورده سلامت‌محور دیگر، تا زمان بررسی مدارک در سازمان غذا و دارو، توسط سازمان جهانی بهداشت یا رگولاتورهای معتبر تأییدشده باشد، این موضوع می‌تواند تسهیل‌گر روند بررسی آن در سازمان غذا و داروی کشور باشد. اما برای صدور مجوز مصرف اضطراری و با‌توجه به این‌که تا ماه‌های آینده گزینه‌های مورداستفاده برای واکسن کووید، محدود خواهند بود، به هیچ‌وجه تأیید یا فهرست سازمان جهانی بهداشت و دیگر رگولاتورهای کشورهای توسعه‌یافته الزامی نیست و در مجموع هیچ‌کدام از واکسن‌های موجود و در دسترس علیه کووید‌۱۹، فاز چهارم بالینی را طی نکردند، اما با توجه به هزینه اثربخشی برآورد شده، فاز چهارم عملا  نادیده گرفته‌شده تا واکسن‌ها سریع‌تر به تولید انبوه برسند و به این ترتیب این بحران اپیدمی و مرگ‌و‌میر ناشی از آن در دنیا کاهش یابد و حتی متوقف شود.
۵۰ کشور، متقاضی ۱/۲ میلیارد دوز واکسن روسی
 این واکسن توسط شرکت «گامالیا» تولید و حدود ۶ ماه قبل برای استفاده در روسیه مجوز ملی را اخذ کرد و سخنگوی سازمان غذا و دارو از تفاهم صورت گرفته برای انتقال دانش فنی «اسپوتنیک وی» و تولید مشترک آن در کشورمان خبر داده و بیان کرده است: «مجوز مصرف اضطراری «اسپوتنیک وی» در کشورمان در ادامه طبق تفاهمات فعلی با انتقال فناوری و تولید مشترک آن نیز همراه خواهد بود و به این ترتیب همکاری مشترک بیوتکنولوژی و صنعت واکسن‌سازی بین ایران و فدراسیون روسیه در دستور کار است و با‌توجه به زیرساخت‌های عظیم روسیه در این حوزه و توانمندی بالای ایران، قطعا  این همکاری‌ها جایگاه هر دو کشور را در حوزه بیوتکنولوژی و واکسن‌سازی در دنیا ارتقا خواهد داد».
در حال حاضر ۵۵۰ میلیون دوز از واکسن
 اسپوتنیک خریداری‌شده و طبق آمارها بیش از ۵۰ کشور، متقاضی ۱/۲میلیارد دوز واکسن روسی بوده‌اند.عنوان می‌شود، آرژانتین، بلاروس، امارات و چین از کشورهایی بوده‌اند که اسپوتنیک را به شکل گسترده عرضه کرده‌اند و از مجارستان به‌عنوان نخستین کشور عضو اتحادیه اروپا نام می‌برند که با روسیه قراردادی را برای دریافت این واکسن به امضا رسانده است. 
«ماهان غفاری» پژوهشگر اپیدمیولوژی و تکامل ویروس دانشگاه آکسفورد در زمینه تکنولوژی این واکسن به مشابهت آن با واکسن آکسفورد-آسترازنکا اشاره دارد و توضیح‌می‌دهد که این واکسن از ویروس‌های سرماخوردگی (آدنوویروس‌وکتور) به‌عنوان حامل کد ژنتیکی پروتئین شاخکی (اسپایک) برای ورود به سلول استفاده می‌کند. به دلیل همین تشابه تکنولوژی با واکسن آکسفورد انتظار می‌رود این واکسن هم امنیت کافی برای گرفتن اجازه استفاده اضطراری در کشورهای مختلف را بیابد».
این پژوهشگر در ادامه اظهاراتش با استناد به گزارش‌های به‌دست‌آمده از کشورهایی که تا‌کنون این واکسن را آزمایش کرده‌اند، برنداشتن عوارض جانبی آن تأکید کرده است. 
نتایج مرحله آخر آزمایش انسانی واکسن اسپوتنیک روسیه که بر اساس آخرین نتایج، با آزمایش بر روی بیست هزار نفر به‌دست‌آمده و در نشریه لنست منتشرشده،  تأيید می‌کند، این واکسن بی‌خطر بوده و اثربخشی آن ۹۱/۶درصد است و به لحاظ اثربخشی در ردیف واکسن‌های تأيید شده فایزر/بیوان‌تک (آمریکا و آلمان)، مدرنا/مؤسسه ملی سلامت آمریکا وآسترازنکادانشگاه آکسفورد جای می‌گیرد. هرچند مطابق تحلیلی که نیویورک‌تایمز ارائه کرده، واکسن اسپوتنیک وی مبتنی بر دستورالعمل‌های ژنتیکی ویروس برای ایجاد و تولید پروتئین است. اما برخلاف واکسن‌های مدرنا و فایزر که دستورالعمل‌های یادشده را در قالب یک‌رشته آر ان ای ذخیره می‌کنند، واکسن روسی از دو رشته دی ان ای به این منظور استفاده می‌کند. 
 مؤثر بودن در برابر پیشگیری از بستری در بیمارستان و مرگ بر اثر کرونا
اسپوتنیک حتی به منظور پیشگیری از بستری شدن در بیمارستان و مرگ بر اثر کرونا هم مؤثر واقع‌شده و دارای هیچ‌گونه عارضه جانبی جدی نبوده است و ایندیپندنت فارسی گزارش کرده است که این واکسن از دو ناقل آدنوویروس یا ویروس، بیماری تنفسی را ترکیب می‌کند- آدنوویروس انسانی نوترکیب نوع ۲۶ (آرای‌دی۲۶-اس) و نوترکیب آدنوویروس انسانی نوع ۵ (آرای‌دی۵-اس) – که برای بیان پروتئین اسپایک سارس-کووی-۲ اصلاح‌شده است.  
 آدنوویروس‌ها در عین حال ضعیف نیز شده‌اند تا نتوانند در سلول‌های بدن انسان تکثیر و موجب بیماری شوند.  
در مراحل آزمایشی، شرکت‌کنندگان یک دوز از آرای‌دی۲۶-اس و سپس، ۲۱ روز بعد، دوز تقویت‌کننده آرای‌دی۵-اس را دریافت کردند.  
به گفته دانشمندان، استفاده از ناقل آدنوویروس متفاوت برای واکسیناسیون تقویت‌کننده، در مقایسه با استفاده از همان ناقل برای دو نوبت، ممکن است به ایجاد مصونیت بالاتر بینجامد.  
آنان می‌گویند دلیل این امر این است که این ناقل خطر مقاومت سیستم ایمنی بدن در مقابل ناقل اولیه را به حداقل می‌رساند.  
دکتر اینا وی دولژیکووا، شریک نویسنده مقاله، از مرکز تحقیقات اپیدمیولوئی و میکروبیولوژی ملی گامالیا در روسیه، گفته: «تحلیل اولیه ما درباره مرحله سوم آزمایش عادی‌شده و تحت کنترل گام-کووید-واک در روسیه، تأثیرگذاری بالا، ایمنی‌زایی و ایجاد تحمل خوب در میان شرکت‌کنندگان بالای ۱۸ سال را نشان داده است». 
گویا برای مقابله با ویروس ابولا در سال ۲۰۲۰ واکسنی با همین تکنولوژی و سبک تولیدشده است و به گزارش نیویورک‌تایمز، در نوامبر سال ۲۰۲۰ دولت روسیه از واکسیناسیون گسترده در این کشور با استفاده از واکسن اسپوتنیک‌وی خبر داده. در ماه دسامبر آزمایش انبوه این واکسن بر روی داوطلبان به پایان رسید و کارآیی اسپوتنیک وی مجددا ۹۱/۴ درصد اعلام شد و عوارض جانبی این واکسن ملایم دانسته شد و تا ۲۴ دسامبر سال گذشته تعداد افرادی که واکسن اسپوتنیک وی را در روسیه تزریق کرده بودند به ۳۱ هزار نفر افزایش یافت. در ۲۲ نوامبر سال ۲۰۲۰ بلاروس به اولین کشور در خارج از روسیه مبدل شد که واکسن اسپوتنیک وی را به ثبت رساند. آرژانتین هم یک روز بعد مجوز اضطراری استفاده از واکسن یادشده را صادر کرد. 
  عرض‌اندام اسپوتنیک در میان واکسن‌های کاندید شده جهان
 در همین رابطه «محمدحسین یزدی»، رئیس مرکز تحقیقات واکسن دانشگاه علوم پزشکی تهران به «رسالت» می‌گوید: «در زمینه اسپوتنیک، بحث‌های فراوانی مطرح بوده، مبنی براین‌که شاید مجوزهای لازم را در مجامع بین‌المللی کسب نکرده باشد و یکی از نقاط مبهم آن، همین بوده است. اما به عنوان اولین واکسن در سال ۲۰۲۰ اعلام شد که می‌تواند مؤثر باشد، روال این است در تحقیقات انجام‌گرفته، ابتدا یکسری از داده‌ها به چاپ برسد و بعد از بعضی سازمان‌های رگولاتوری، مثل «اف دی ای» و «سازمان جهانی بهداشت» و سازمانی که مربوط به اتحادیه اروپا ست، با عنوان بهداشت اروپا، مجوز درخواست شود و هر کشوری مثل سازمان غذا و دارو، یک سازمان متناظری برای بررسی  پرونده‌های مشخص دارویی و واکسن دارد اما روسیه بسیار سریع این موضوع را اعلام کرد، بدون این‌که درخواستی برای بررسی آن در سازمان‌های رگلاتوری داشته باشد، بعدازای‌نکه مدتی گذشت، در سپتامبر ۲۰۲۰ اعلام شد، دیتاهای فاز کلینکال ترایال یک و دو در مجله لنست چاپ‌شده است و امیدهایی ایجاد شد مبنی براین‌که مستنداتی دراین‌باره وجود دارد، چون لنست هم مجله معتبر پزشکی است و مشخص است برخی از دانشمندان به این دیتاها دسترسی داشته‌اند و آن را ارزیابی کرده‌اند. اما بعدازآن دیتاهای مربوط به فاز کلینکال ۳، چاپ نشد و اطلاعاتی از آن وجود نداشت، به همین دلیل توجه‌ها از سمت این واکسن به سوی واکسن‌های دیگری جلب شد و بعد هم فایزر، مدرنا و آسترازنکا مطرح شدند و بیشتر نگاه‌ها روی این محصولات متمرکز شد اما واکسن روسی در برخی کشورها مثل کره جنوبی ، آرژانتین ، برزیل و حتی امارات متحده عربی و بعضی  از کشورهای اطراف روسیه در حال طی فاز سوم کلینکال ترایال بود. خوشبختانه مجله لنست مقاله‌ای را چاپ کرد مبنی براین‌که علاوه بر سیفتی این واکسن، کارایی و اثربخشی آن هم در مواردی که واکسن بر روی حدود ۲۰ هزار نفر در فاز کلینکال ترایال سه تزریق‌شده، مؤثر بوده و توانسته جلوی عفونت‌های شدید و وخیم را بگیرد و یک نقطه مثبت یا قوت به شمار می‌رود. این واکسن را هم می‌توان در بین گزینه‌های مطرحی که موجود است، قرار داد و  نزدیک‌ترین گزینه مربوط به آن هم، واکسن آسترازنکا آکسفورد است و باتوجه به پلتفرمی که در آن به‌کاررفته، از آدنوویروس شامپانزه استفاده کرده‌اند و در مورد اسپوتنیک، آدنوویروس انسانی ۲۶ و ۵ را استفاده کرده‌اند که در تزریق اول، آدنوویروس ۲۶ را تزریق می‌کنند که پروتئین کرونا ویروس روی آن قرارگرفته و در تزریق دوم، آدنوویروس ۵ را استفاده می‌کنند. بی‌تردید این آدنوویروس‌ها در ساخت واکسن‌های مختلف، حتی واکسن‌های مربوط  به ابولا و اچ آی وی سابقه دارد و در سطح مطالعات به‌کاررفته و سیفتی آن مورد خاصی ندارد، فقط در مورد کارایی و اثربخشی آن برخی مسائل مطرح بود اما با انتشار داده‌ها که لنست آن را نهایی شده می‌داند، به لحاظ کارایی می‌توان گفت، موردتوجه است و در بین کاندیدهای واکسن دنیا، اسپوتنیک هم می‌تواند عرض‌اندام مناسبی داشته باشد». 
«سیدعلیرضا ناجی»، رئیس مرکز تحقیقات ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی  هم پیش از توضیح در مورد واکسن اسپوتنیک به ویژگی‌های واکسن خوب اشاره‌کرده و به «رسالت» می‌گوید: «محصولی مورد تأيید است که با کفایت بالا، جلوی بیماری علامت‌دار و شدید کووید را بگیرد، سازمان جهانی بهداشت طبق بررسی‌هایی که انجام داده، عنوان کرده است، یک واکسن حداقل باید بین ۷۰ تا ۷۵ درصد، کفایت ایمولوژیک داشته باشد و بتواند از بیماری علامت‌دار جلوگیری کند و این حداقل معیاری است که در مورد واکسن‌ها گفته می‌شود تا عملکرد مطلوبی داشته باشند. ما می‌دانیم باتوجه به نتایجی که از عفونت طبیعی و ایمنی حاصل از آن به‌دست‌آمده، چاره‌ای برای ایجاد ایمنی جمعی بدون استفاده از واکسن نداریم. اما اگر بخواهیم در مورد واکسن اسپوتنیک وی سخن بگوییم باید این توضیح را ارائه دهیم که کشمکش‌ها و جدال‌های زیادی در کشور ما ایجاد شد و متأسفانه صف‌بندی‌های عجولانه‌ای در مقابل این واکسن شکل گرفت و باعث شد بر روی تمایل مردم و بدبینی نسبت به اسپوتنیک در کشور تأثیر بگذارد اما پس‌ازاین کشمکش‌های فراوان که همه عنوان می‌کردند، حتما باید نتایج مربوط به کلینکال ترایال سطح سه ارائه شود، در حال حاضر می‌دانیم، این واکسن بر روی ۲۰ هزار داوطلب مطالعه شده که کارایی آن نزدیک به ۶/۹۱ بدون ایجاد عوارض جدی گزارش‌شده است و در مقابل عفونت شدید، کارایی نزدیک به صد درصد دارد و دامنه‌ای هست بین ۹۴/۴ تا ۱۰۰ درصد که از پیامدهای ثانویه این بیماری است. کارایی این واکسن در جلوگیری از بیماری‌های شدید، در زمان‌های مختلف، متفاوت است و ۱۵ تا ۲۱  روز بعد از دوز اول، کارایی آن حدود ۷۳/۶درصد است که این درست قبل از تزریق دوز دوم واکسن  است و از روز بیست و یکمبه بعد، به صد درصد می‌رسد و روز بیست و یکم، مهلت تزریق دوز دوم واکسن است».
 طراحی هوشمندانه واکسن اسپوتنیک
ناجی در ادامه تشریح می‌کند: «این واکسن در دوز و در فاصله ۲۱  روز است و برای این‌که بتوانیم کارایی واکسن را بسنجیم و ارزیابی کنیم، باید حتما زمان لازم برای ایجاد ایمنی را در اختیار داشته باشیم. آنالیز نیز در گروه‌های سنی مختلف نشان داده، در گروه سنی بالای ۶۰ سال که هزار و ۶۱۱ نفر بوده‌اند، کارایی مشابه این واکسن ۹۱/۸ درصد است و البته دامنه‌ای دارد، بین ۶۷/۱ تا ۹۸/۳ اما مسئله بعدی در مورد فرمت واکسن است. این واکسن در دو مرحله به فاصله ۲۱  روز تزریق می‌شود  و جزو واکسن‌های وکتوری است که از وکتور آدنوویروس ۲۶ و ۵ به ترتیب در دوز اول و دوم مورداستفاده قرار می‌گیرد و از این دو وکتور، سابق بر این بسیار استفاده‌شده و سیفتی و ایمن بودنشان کاملا مشخص است.
 ما می‌دانیم که دو مدل از واکسن اسپوتنیک وی در دنیاداریم که تولیدشده، یکی مدل منجمد که آماده برای استفاده است و واکسنی بوده که در خود روسیه مورداستفاده قرار می‌گیرد و باید در دمای منفی ۱۸ درجه سانتی‌گراد نگهداری شود و مدل دیگر، خشک است که آن هم در
 ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد به صورت پودر نگهداری می‌شود و برای صادرات و نقاط دوردست است. در مطالعه‌ای که روی ۲۱ هزار و ۹۷۷ نفر انجام‌شده، یک گروه واکسن داشته‌اند که ۱۶ هزار و ۵۰۱ نفر است و در گروه دیگر ۵۴ هزار و ۷۶ نفر بودند و میانگین سنی در هر گروه تقریبا ۴۵ سال بوده و ۲۵ درصد از این موارد هم کسانی بوده‌اند که بیماری‌های زمینه‌ای داشته‌اند، مثل دیابت و فشارخون و بیماری‌های سیستمیک قلبی و چاقی. این اطلاعات در این گروه بوده که به‌دست‌آمده است».رئیس مرکز تحقیقات ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به طراحی هوشمندانه واکسن اسپوتنیک وی نیز اشاره‌کرده و می‌گوید: این طراحی هوشمندانه بدین صورت است که از دو وکتور مختلف استفاده‌شده و اگر به واکسن آکسفورد یا آسترازنکا توجه کنید، وقتی کارآزمایی بالینی‌شان را اعلام کردند، گفتند به‌طور متوسط چیزی در حدود ۷۰ تا ۷۵ درصد کارایی دارد و دو دسته بودند، افرادی که به فاصله ۲۸ روز، دو دوز کامل زدند و افرادی بودند که نیم دوز اول تزریق کردند و بعد یک دوز کامل را زدند و دیده‌شده که کارایی این دو دسته باهم متفاوت است و آن‌هایی که دو دوز کامل زدند، ۶۵ درصد و آن‌هایی که نیم دوز و بعد دو دوز زدند، نزدیک به ۹۰ درصد کارایی داشته‌اند. به این دلیل که وقتی بدن‌ما وکتوری را دریافت می‌کند، به غیرازاین‌که علیه پروتئین اسپایک واکنش نشان می‌دهد، علیه پروتئین‌های دیگر هم باید واکنش داشته باشد و ممکن است وکتور دوم که همان مشابهت را دارد، در صورت تزریق، جلوی آن گرفته شود. اما «اسپوتنیک وی» این طراحی هوشمندانه را انجام داده که دو وکتور مختلف داشته باشد تا این موضوع پیش نیاید و شرکت آسترازنکا برای آکسفورد  درحال همکاری با 
«اسپوتنیک وی» است تا دوز اول را برای آکسفورد از وکتور خود که آدنو ویروس شامپانزه است و دوز دوم را از وکتور ۲۶ «اسپوتنیک وی» استفاده کنند. البته محدودیت‌هایی در مطالعه این واکسن وجود دارد که مربوط به حجم کم نمونه در هر گروه سنی است و برای بررسی بیماری‌های زمینه‌ای و نژادهای مختلف هم باید این کار صورت بگیرد، در این مطالعه ۹۸/۵درصد از افراد، سفیدپوست بوده‌اند و فقط هزار و ۶۱۱ نفر بالای ۶۰ سال بوده‌اند و باید کارآزمایی‌های بالینی طولانی مدتی در نژادها و گروه‌های سنی مختلف با تعداد بیشتر صورت بگیرد که این اقدام در حال انجام است و به  غیر از روسیه، در بلاروس، امارات و هند هم در حال انجام است و احتمالا آن‌ها نیز به زودی مراحل را به اتمام می‌رسانند، به این ترتیب یک واکسن با کارایی و قیمت مناسب که شرایط نگهداری‌اش نیز آسان است، به کلکسیون واکسن‌های کووید در دنیا اضافه می‌شود و امیدواری ما و کشورهای مختلف را برای استفاده از واکسن مؤثر بیشتر می‌کند».