گروه اجتماعی- مرضیه صاحبی 
این روزها از هرچه بگذریم، سخن «واکسن» خوش‌تر است و همه با شنیدنش کلی ذوق می‌کنیم و از سرور و شادمانی، اشک شوق هری می‌ریزد درون چشم‌هایمان؛ فارغ از آنکه ما هنوز در نقطه «اکنون» ایستاده‌ایم، نقطه‌ای دیوانه‌وار که ویروس صلابت‌جهانی را درنوردیده و حضور مقتدرانه و ملموسش را همچنان به رخ می‌کشد و با قصاوت تمام مرگ را با خود به زندگی می‌آورد و به سیر جنون آمیزش ادامه می‌دهد… آمارها هراس‌آورند و دست‌ها همه آلوده‌اند و این ماییم، خود ما که عاجزانه تمنای بهبودی داریم. شاید سرنوشت این‌گونه مقدر کرده باشد و شاید هم نه، اما قرار نیست مغلوب این کارزار نابرابر باشیم، باید پایداری کرد و در این نبرد تن‌به‌تن، بر دشمنی مشترک چیرگی یافت. برای همین است که  جدال‌های جانانه علمی و آزمایشگاهی با همه قوا در جریان است تا از شر این ویروس بدفرجام خلاص شویم. تاکنون به دستاوردهای امیدوارکننده‌ای هم‌دست یافته‌ایم. مسرت‌بخش است که ۵۴ واکسن برای مبارزه علیه کرونا در مرحله آزمایش‌های بالینی قرار دارند و ۱۶۴ واکسن دیگر هم در حال سپری کردن مراحل پیش‌بالینی هستند و ۹ کشور هم طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی در صدر ایستاده‌اند و ۱۴ واکسن تولیدی از سوی آن‌ها، نسبت به دیگر کاندیداهای احتمالی حائز اهمیت شناخته‌شده و در مسیر بررسی قرار دارند. در این میان، سه واکسن «فایزر»، «مدرنا» و «آکسفورد» نامشان در فرآیند نهایی تولید می‌درخشد و بیش از همه ورد زبان‌محافل علمی و دانشگاهی‌هستند و به ترتیب، ۹۵، ۵/۹۴ و ۹۰ درصد مؤثر و دارای ضریب ایمنی‌ اند. هرچند ایمنی ۹۰ درصدی آکسفورد، طبق گزارش اخیر این شرکت، رسمازیرسؤال رفته و در بسته‌بندی‌ها به‌جای یک دوز واکسن، نیم دوز ارائه‌شده و به همین سبب از تکرار سومین مرحله آزمایش‌های بالینی به‌قصد ارزیابی دقیق کارایی واکسن خبر می‌رسد. ماهم در این افتخار ملی و اعتبار علمی از غافله جا نمانده‌ایم و هزاران بارقه امید در دلمان جوانه‌زده است. وزیر بهداشت از چهار شرکت ایرانی نام‌برده که برای تولید واکسن کرونا فعالیت می‌کنند. سعید نمکی از سه مسیر پیش رو گفته «اول خرید واکسن از منابعی که در دنیا تأيید شدند و قرار است برای خرید ۱۸ میلیون دوز مذاکره کنیم. مقداری هم از منابع دیگر واکسن سازان دنیا، مازاد بر آن مذاکره، خرید کرده‌ایم. مسیر دومی که برای تأمین واکسن دنبال می‌کنیم تأمین آن از طریق قرارداد تولید مشترک و استفاده از دانش بیرون است که این کار را طی مذاکره با دو ،سه کشور دنبال می‌کنیم. سومین روش تکیه‌بر دانش و توان داخلی است.»
گفت‌وگویی با «محمدحسین یزدی»معاون پژوهشی مرکز تحقیقات واکسن و مدیر گروه ایمنوتراپی پژوهشکده علوم دارویی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران ترتیب دادیم و آخرین وضعیت تولید واکسن و روند ساخت و چگونگی دستیابی به آن را جویا شدیم. 
 برخی شرکت‌های بین‌المللی از اثربخشی ۹۰ یا ۹۵درصدی واکسن تولیدی خود، خبر می‌دهند، از میان «فایزر»، «مدرنا» و «آکسفورد» کدام‌یک می‌تواند مؤثرتر باشد، آیا در حال حاضر می‌توان تحلیلی در رابطه با میزان اثربخشی و کارایی آن‌ها ارائه کرد؟
اگر بخواهیم اثربخشی را درست تحلیل کنیم، باید ببینیم چه انتظاری داریم، واقعیت آن است که واکسن باید با یک‌بار تزریق و یک یا دو بار یادآور، ایمنی را ایجاد کند تا در بلندمدت و مواجهه با عامل بیماری‌زا، منجر به محافظت از بدن شود. این موضوع در سنین مختلف و بیماری‌های عفونی متعدد ثابت است. واکسن‌هایی که تا به امروز بیشتر از آن استفاده کرده‌ و منفعت برده‌ایم، عمدتادر همین تعریف جای می‌گیرند. غیر از واکسن آنفلوآنزا که یک بحث جداگانه‌ای را به خاطر تغییرات متفاوت ویروس در هرسال دارد و آنتی‌ژن‌های سطحی ویروس دائم در حال تغییر هستند و ما ناگزیریم که هرسال واکسن جدید را تزریق کنیم. در مورد سایر بیماری‌های عفونی این واقعیت وجود ندارد و ما با همان چند واکسنی که می‌زنیم معمولادر طول حیاتمان علیه آن عوامل عفونی به‌شرط حفظ توانایی سیستم ایمنی و قابلیت‌های معمول این سیستم و سلامت عمومی بدن، دیگر مبتلا نخواهیم شد. در رابطه با واکسن‌هایی که طی کارآزمایی‌های بالینی نتایجی را نشان داده‌اند باید گفت، این کارآزمایی در تعداد محدودی از افراد انجام‌گرفته و چون نمی‌توانیم این کارآزمایی را در تمام جمعیت دنیا انجام بدهیم، مجبور هستیم که چند ۱۰ هزارنفر و درنهایت تا صد هزار نفر را در مراکز مختلف انتخاب کنیم و به آن‌ها واکسن تزریق کنیم و نتایج را در این افراد، باکسانی که واکسینه نشدند مقایسه کنیم تا بتوانیم یک جمع‌بندی کلی از این موضوع داشته باشیم. تکنولوژی به‌کاررفته در دو واکسن مدرنا و فایزر، یک تکنولوژی جدیدالورود به حوزه واکسن‌های انسانی هست یعنی سابق بر این، چنین واکسنی را به کار نمی‌بردیم. واکسن از تیپ‌کدهای ژنتیکی بر روی « ام آر ان ای» بوده که یک ساختار اصطلاحاسازنده پروتئین در ویروس، باکتری‌ها، سلول‌های بدن انسان و به‌طورکلی در ارگانیسم‌های مختلف است. این ساختار  برای طولانی‌مدت در انسان به کار نرفته و فقط یکی ،دو مورد در بیماری‌های عفونی حیوانات، ما از «دی ان ای» واکسن استفاده کردیم به‌غیراز این تابه‌حال برای انسان استفاده‌نشده و نزدیک به ۴۰ هزار نفر را فایزر در مطالعاتش موردمطالعه قرار داده که نشان داده است، این کد ژنتیکی، وقتی وارد بدن این افراد شود، منجر به تولید پروتئین ویروس شده و سیستم ایمنی را تحریک کرده و سپس این سیستم فعال‌شده و خاطره ایمنی که از این پروتئین به وجود آمده، می‌تواند بدن را محافظت کند. درواقع تیتر آنتی‌بادی و میزان سلول‌های ایمنی که تحریک‌شده‌اند به‌اندازه کافی بوده و در ۹۵ درصد افراد موردمطالعه، این اتفاق افتاده، ما در تمام واکسن‌ها یک تعداد افراد راداریم که این‌ها نسبت به واکسن «بدون واكنش» هستند. حتی در افراد معمول هم که عفونت در آن‌ها ایجاد می‌شود، ممکن  است از عفونت به‌سلامت عبور کنند، اما تیتر آنتی‌بادی خیلی در بدن آن‌ها بالا نرود و این در مورد واکسن هم صادق است و احتمال دارد در برخی افراد، پاسخ ایمنی ایجاد نکند. البته ما ناگزیر هستیم
 واکسن‌های موردنظر را درصورتی‌که عارضه جانبی نداشته باشند، تزریق کنیم و با افرادی مواجه شویم که ممکن است «پاسخی» از خود در قبال واکسن نشان ندهند، اما تعداد افرادی که پاسخ می‌دهند، آن‌قدر غالب باشد که بتواند ردپای ویروس و انتشار آن را در جامعه کاهش بدهد و ویروس را تحت کنترل دربیاورد. این ۹۵ درصدی که در حدود ۴۰  هزار نفر مطالعه شده، اگر روی چند میلیون نفر یا چند میلیارد نفر امتحان شود، ممکن است حتی تا ۷۰-۶۰ درصد هم تقلیل پیدا کند و به‌جای ۵ درصد پاسخ ندهند، این عدد
 ۲۰ تا ۴۰ درصد شود. کما این‌که در مورد واکسن آنفلوآنزا هم ۶۰ درصد پوشش‌داریم. به همین دلیل نمی‌توانیم بگوییم این واکسن را هرکس بزند، به‌هیچ‌عنوان به آنفلوآنزا مبتلا نمی‌شود اما این اعتماد و اطمینان راداریم که اگر با همین پوشش ۶۰ درصدی، در افراد حساس تجویز بشود، میزان عفونت را کم خواهد کرد.  وقتی در مورد جامعه صحبت می‌کنیم، هرچقدر تعداد افرادی که پاسخ می‌دهند، بیشتر باشد، میزان انتشار ویروس کم می‌شود. در زمینه واکسن مدرنا و فایزر، با توجه به جدید بودن تکنولوژی آن‌ها در بین واکسن‌های انسانی، این ۵/۹۴ یا ۹۵ درصد در مطالعه‌ای است که انجام‌شده و اگر این مطالعات در جمعیت میلیاردی پاسخ بگیرد، ممکن است تقلیل پیدا کند.
 آیا این تقلیل، عیب واکسن است؟
نمی‌توانیم این‌گونه تلقی کنیم، چون تعداد افرادی که ایمن می‌شوند، هنوز قابل‌توجه است و در این شرایط، دیگر ناقل هم نخواهند بود و از میزان انتشار ویروس در جامعه کم می‌شود و از پاندمی و وضعیتی که همه به یکدیگر ویروس را منتقل می‌کنندعبور خواهیم کرد، این حداقل کمک واکسن است. در رابطه با آکسفورد، تفاوتش با آن دو واکسن در این است که همان تیپ واکسنی است که سابق بر این هم داشتیم، یعنی یک نوع ویروس است که ارتباطی به انسان ندارد و مربوط به شامپانزه بوده و انسان را نمی‌تواند آلوده کند. درواقع به‌عنوان یک نوع کرونا ویروس شناخته می‌شود که در شامپانزه، ایجاد آلودگی می‌کند، اما به‌هرحال این ویروس را ازلحاظ ژنتیکی تغییر داده‌اند و پروتئین سطحی کووید ۱۹ را روی  سطح خودش بیان می‌کند، از آن‌طرف هم بیماری‌زایی‌اش را از بین برده‌اند. وقتی این ویروس وارد بدن می‌شود، بدن علیه کووید ۱۹ مقاوم خواهد شد اما آلوده به هیچ نوع بیماری و ویروسی نمی‌شود. این تیپ واکسن، سابق بر این هم در بیماری‌های دیگر مثل سل به‌کاررفته بود، ویروس‌هایی که تقلیل و تغییر پیداکرده و یا تضعیف‌شده‌اند، اما در مورد فایزر و مدرنا اولین بار است که در انسان به کار می‌رود و نیاز دارد به این‌که در جمعیت کل مورداستفاده هم نتایج را ببینیم، نه این‌که فقط به کلینيکال ترایال ها اکتفا کنیم. نتایج حال حاضر نشان داده، کلینيکال ترایال ها راضی‌کننده است. یعنی هرکدام از مراکز علمی دنیا که این پرونده را مورد بررسی‌قرار دهند به این نتیجه خواهند رسید که واکسن مؤثر بوده اما این‌که چه اتفاقی در کل فرآیند واکسیناسیون جهانی روی می‌دهد، نیاز به آن دارد که واکسن وارد میدان عمل واقعی بشود. مادامی‌که وارد میدان عمل نشود، اگر بارها هم تست‌را انجام دهيم به همین نتایج امروز می‌رسیم. واکسن حتما کمک‌کننده است و شرایط پاندمی را بهبود می‌دهد اما مسلما ازمیزان ۵/۹۴ و۹۵درصد با گسترده‌تر شدن مطالعات، مقداری کاسته خواهد شد. 
 فارغ از میزان اثربخشی، آیا این احتمال هست که به فرض مثال واکسن «مدرنا» در یک منطقه ایمنی ایجاد  کند اما در منطقه‌ای دیگر نه؟ و برای واکسن «فایزر» و «آکسفورد»نيز به همین ترتیب باشد، آیا چنین مسئله‌ای ممکن است؟ 
یک‌بار دیگر اشاره می‌کنم که به لحاظ تکنولوژی، فایزر و مدرنا مثل هم هستند و تفاوتی در پاسخ وجود ندارد اما آکسفورد ویروسی تغییر شکل یافته است و به لحاظ بیماری‌زایی فعال نیست و ایمنی‌زایی خود را دارد. این احتمال وجود دارد که در افراد مختلف پاسخ‌هایی بدهد که تفاوتی در آن دیده شود. برای فایزر و مدرنا چنین انتظاری نداریم، به این دلیل که تکنولوژی‌شان یکسان است و نباید با یکدیگر تفاوتی در پاسخ داشته باشند. ولی اگر همین‌ها را با آکسفورد و اسپوتنیک روسیه و سینوفارم چین مقایسه کنیم، تفاوت را خواهیم دید. این نیست که همه واکسن‌ها را با یک‌میزان اثرگذاری ببینیم. اگر بخواهیم به یک واکسن ارجحیت بدهیم و بگوییم این مورد نسبت به سایر واکسن‌ها در تمامی جمعیت‌ها یکسان عمل کرده، به‌سادگی قابل‌اجرا نیست، چون فقط دانش فنی آن مطرح نیست بلکه باید تولیدش در سطح جوامع مختلف در نظر گرفته شود. کمپانی‌هایی مثل فایزر می‌توانند موفق‌تر باشند، چون زیرساخت‌هایشان در دنیا، به‌نوعی منتشرشده و در بخش‌های مختلف، دارای کمپانی‌های سازنده و پلنت‌های ساخت و تولید هستند، پس می‌توانند در مکان‌های متعدد تولید کرده و محصولاتشان را توزیع کنند اما کمپانی مدرنا این قابلیت را ندارد و قبل از این هیچ واکسنی را از این شرکت ندیده بودیم، بنابراین ناگزیر است، زیرساخت‌های دیگران را مورداستفاده قرار داده و دانش فنی را انتقال بدهد. ازطرفی زیرساخت تولید هم مدنظر است، به‌عنوان نمونه، ما در کشور خودمان اگر نخواهیم واکسن را در میان همه افراد توزیع کنیمبازهم نیاز به ۸۰ میلیون دوز واکسن هست، چون به‌دو بار تزریق نیاز دارد و حداقل باید به ۴۰ میلیون نفر از گروه‌های پرخطر شامل کادر درمان و افراد بالای ۵۰ سال و بیماران زمینه‌ای برسد، البته دراین‌بین اماواگرهایی مطرح است که این میزان از کجا باید تأمین شود، آیا این میزان به دست ما می‌رسد یا نمی‌رسد. این‌ها فارغ از بحث تحریم‌ها و نقل‌وانتقال پول است و به لحاظ لجستیکی، آیا کسی حاضر است این میزان را تأمین کند؟ ما ناگزیریم یکی از این تکنولوژی‌ها را بگیریم و تحت لیسانس تولید کنیم. این به بحث دیپلماسی و مذاکره برای خرید واکسن بازمی‌گردد و این‌که نظام سلامت هر کشوری چگونه موفق می‌شود با کمپانی‌ای وارد تعامل شود. ولی درمجموع نمی‌توان تفاوت چشم‌گیری بین اثرگذاری آن در جمعیت‌های مختلف قائل شد، تمامی این‌ها بدن را در مقابل ویروس مقاوم می‌کنند. 
 اگر واکسن «فایزر»، «آکسفورد» و «مدرنا» این‌قدر مؤثر هستند، چرا سایر کشورها نیز برای ساخت واکسن اقدام می‌کنند؟
این به همان بحث لجستیکی بازمی‌گردد و ما نمی‌توانیم به‌صورت صددرصدی اعتماد کنیم که این واکسن به دست ما می‌رسد. آیا فایزر می‌تواند واکسن را به‌تمامی جمعیت دنیا برساند؟ حداقل باید ۵ میلیارد نفر در دنیا واکسینه شوند تا ما بتوانیم کووید را تحت کنترل دربیاوریم. این ۵ میلیارد
 با دو بار تزریق در هر فرد، ۱۰ میلیارد دوز خواهد بود، کدام کمپانی توانایی دارد که ۱۰ میلیارد دوز واکسن تولید کند؟ تقریبابه لحاظ آماری محال به نظر می‌رسد که یک کمپانی بتواند به‌تنهایی تولیدکننده و تأمین‌کننده این واکسن در سراسر دنیا باشد. بنابراین هر کشوری مجبور است به راهکار درونی خودش فکر کند، بعضی کشورها زیرساخت رادارند و با یک کمپانی صحبت می‌کنند و تکنولوژی را می‌گیرند و تولید می‌کنند، بعضی کشورها ممکن است یک‌قدم از این هم فراتر بروند و بگویند علاوه بر این‌که دارای زیرساخت‌های لازم هستیم، سعی می‌کنیم برای انتقال دانش فنی مذاکره کنیم و حتی برای تولید دانش فنی هم تلاش خواهیم کرد، کما این‌که کشور ما از همان ابتدا این کار را کرده است و در منطقه خاورمیانه، ایران و مصر دو کشوری بودند که دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی‌شان توانستند دو واکسن را در سازمان جهانی بهداشت ثبت کنند. کنسرسیومی مثل کووآکس هم وجود دارد که همه کشورها تقریبادر آن عضویت دارند و هر واکسنی که ثبت شود، همه می‌توانند پیش‌خرید کنند ولی مضاف برآن هر کشوری، به‌طور مجزا می‌تواند و باید زیرساخت‌های خودش را فعال کند.
 پرسش دیگری که اینجا پیش می‌آید، مربوط به میزان ایمنی و اثربخشی است، چرا واکسن آنفلوآنزا و سرخک ۷۰-۶۰ درصد ایمنی ایجاد می‌کند، اما در مورد کرونا این قضیه بالعکس است و میزان ایمنی واکسن «فایزر» ۹۵ درصد عنوان می‌شود؟
واکسن سرخک و آنفلوآنزا، چند سال است مورداستفاده قرارگرفته؟ آماری که ما در مورد ایمنی این واکسن‌ها داریم از کجا می‌آید؟ بالطبع این واکسن‌ها سابقه مصرف طولانی‌مدت دارند و چنین آماری از جمعیت کل دنیا و کسانی که واکسیناسیون شده‌اند، استخراج می‌شود و اما واکسن کووید را هنوز همه مردم دنیا استفاده نکرده‌اند و آمار آن از کلینيکال ترایال‌ها به‌دست‌آمده است و اگر قرار به تولید انبوه باشد و توسط جمعیت میلیاردی استفاده شود، حتمانتایجش مشابه نتایج واکسن‌هایی خواهد بود که تابه‌حال استفاده کرده‌ایم و از طرفی باید در پروتکل واکسیناسیون همه جوامع وارد شوند آن موقع آمار کلی، قابل قضاوت خواهد بود. 
 چنانچه ویروس جهش پیدا کند و قوی‌تر شود، آیا کارایی این واکسن‌ها زیرسؤال نخواهد رفت؟ 
خوشبختانه از ابتدای همه‌گیری کووید ۱۹ تا به امروز نزدیک به ۳۰۰-۲۰۰ بار این ویروس، جهش پیداکرده اما اغلب جهش‌ها در مناطقی از ویروس بوده که اصطلاحا مناطق خاموش نام دارد. جهش‌هایی که خیلی باعث تغییر عجیب‌وغریب ویروس نشده است. به‌جز چند جهش مشخص در مناطقی از ویروس که انتشار آن را ۱۲-۱۰ برابر بیشتر کرده و این در مورد بیماری‌زایی و میزان خطرناک‌تر شدنش نیست، هرچند خطرناک را باید درست تفسیر کرد، نمی‌توانیم بگوییم ویروس بی‌خطر است
 چون بسیار مسری است. سابق بر این ممکن بود یک نفر مبتلا شود و در تماس طولانی‌مدت با فرد دیگری، آن را هم مبتلا کند. اما امروز به شرایطی رسیده که اگر یک نفر از یک خانواده بگیرد همه افراد آن خانواده به ویروس مبتلا می‌شوند، حتی اگر در ارتباط کم با فرد مبتلا باشند. پس بیشترین جهش‌هایی که اتفاق افتاده در سطح انتشار ویروس بوده، ما از ابتدا رفتارهای متفاوتی از ویروس دیده‌ایم و حتی در بدو شیوع با آنفلوآنزا و سرماخوردگی مقایسه می‌شد و میزان مرگ‌ومیرش را ۲ درصد عنوان می‌کردند، به این دلیل که هنوز، همه‌گیر نشده بود. به‌محض همه‌گیری، تعداد مبتلایان افزایش یافت و تظاهرات بالینی واقعی‌اش آشکار شد. اوایل این تصور وجود داشت که فقط عفونت‌های تنفسی ایجاد می‌کند، چون بیشترین گزارش‌ها مربوط به سندرم‌های تنفسی ویروس بود اما بعد مشخص شد، می‌تواند همه ارگان‌ها را درگیر کند و به‌مرور، این ویروس، پتانسیل‌های درونی خودش را نشان داد. لذا در پاسخ به سؤال باید بگویم، تابه‌حال جهش‌هایی در مورد این ویروس ثبت‌نشده که به‌وضوح ثابت کند، پروتئین سطحی‌اش تغییر کرده، بنابراین اگر فردی واکسنی علیه این پروتئین سطحی را بگیرد و بدنش ایمن شود، خیلی بعید به نظر می‌رسد که این ویروس به‌سادگی، پروتئین را تغییر بدهد و با یک ویروس جدید مواجه باشیم که فرد واکسن زده نسبت به آن مقاوم نباشد. این موضوع بیشتر در مورد آنفلوآنزا صادق است
چون ویروس‌هایش به‌سرعت جهش پیداکرده و آنتی‌ژن‌های سطحی آن‌ها دائم تغییر می‌کند. 
 قیمت‌گذاری این واکسن‌ها به چه صورت خواهد بود آیا طوری هست که همه کشورها از ثروتمند و فقیر بتوانند به آن دسترسی داشته باشند؟ 
آنچه در مورد قیمت واکسن فایزر و مدرنا اعلام می‌شود، در هر دوز حدود ۳۰ دلار است، یعنی ۶۰ دلار در یک فرآیند واکسیناسیون کلی برای یک فرد هزینه دارد. به‌هرحال کشورهایی با درآمد پایین و یا ثروتمند، پروتکل‌هایشان با یکدیگر متفاوت است
 برخی کشورها نظام سلامتشان این توانایی را دارد که به‌صورت رایگان، واکسن را در اختیار شهروندانش قرار دهند. اما برخی کشورها این توان را ندارند. واکسن‌هایی مثل آکسفورد در هر دوز ۳ دلار است و درنهایت یک فرد با ۶ دلار می‌تواند از آن استفاده کند و این مقرون‌به‌صرفه تر است.  از سوی دیگر، نظام سلامت می‌تواند اولویت‌بندی کند و در ابتدا گروه‌های پرخطر را پوشش دهد که لازمه این اقدام، برنامه‌ریزی است و اگر فردی دور از دسترس بوده و درآمد پایینی دارد و توان و استطاعتش اجازه نمی‌دهد که واکسن گران‌قیمت را بزند، باید دید این فرد چقدر در معرض خطر است و این وظیفه نظام سلامت هر کشوری است که برای آنان به‌صورت رایگان، واکسن را تزریق کند. این موضوع هم درخور توجه است که در مناطق دوردست ممکن است افراد در معرض ویروس نباشند، کما این‌که به دلیل نبود اجتماعات گسترده‌ در برخی مناطق کشور، هنوز نقاطی هست که خیلی ردپای شدیدی از ویروس مشاهده نشده و افراد به‌صورت محدود با یکدیگر در ارتباط هستند و قاعدتاحساسیت‌شان به ویروس کمتر خواهد بود. 
 ما تحریم هستیم آیا این مسئله می‌تواند در مسیر واردات واکسن مانع ایجاد کند، برنامه ما دراین‌باره چیست؟
 کشور ما، برنامه پیش‌خرید نزدیک به ۲۰ میلیون دوز واکسن را در دستور کار دارد و این بحث کلی مطرح است که آیا اجازه پیش‌خرید داریم و یا مباحث بانکی و مالی را می‌توانیم هماهنگ کنیم؟ به لحاظ سیاستگذاری‌ها هیچ‌کس نمی‌تواند این واکسن را برای کشوری تحریم کند و آوردن آن در لیست تحریم ممکن نیست. مشکلی که عمدتاما با آن مواجه می‌شویم، این است که واکسن را خریده‌ایم، اما هزینه آن را چطور پرداخت کنیم؟ چون کمپانی‌ها اجازه نقل‌وانتقال مالی ندارند و ما امیدواریم شرایط به‌گونه‌ای پیش برود که این نقل و انتقالات مالی در مسائل دارویی و واکسن و تجهیزات پزشکی تسهیل شود، اما این تنها راه نیست. راهکار دیگر، همان بحث واکسنی است که خودمان در حال ایجاد دانش فنی آن هستیم که اگر میزان اثربخشی لازم را داشته باشد، دیگر نیاز به این نداریم، کشوری دیگر این واکسن را به ما بفروشد. عمده مسئله‌ای که باید بر روی آن متمرکز بود، این است که به دلیل شرایط خاص، خیلی نمی‌توانیم دل‌خوش باشیم به این‌که در صف خرید واکسن نیازمان را تأمین کنیم. بااین‌حال، کمپانی سرم  هند که با کمپانی استرازنکا و دانشگاه آکسفورد در ارتباط بوده، قرار است یکی از پلنت‌های تولید اصلی این واکسن در دنیا باشد و حاضرشده ۲۰ میلیون دوز را به ایران بفروشد، اما چالش‌های اقتصادی ما کم نیست و سیاست‌های خصمانه‌ای به‌طور ناجوانمردانه علیه کشور ما پیاده می‌شود و اجازه نقل‌وانتقال پول را در بسیاری موارد نداریم، لذا باید نگاه اصلی این باشد که دانش فنی را ایجاد کنیم، چون توان علمی‌اش را در ایران داریم. 
 با توجه به این توان علمی که اشاره کردید، چقدر احتمال دارد که ماهم در تولید واکسن، توفیق داشته باشیم، چون معاون مستعفی وزارت بهداشت، سخنان وزیر بهداشت را درباره تولید واکسن کرونا غیرعلمی و ناشی از شتاب‌زدگی عنوان کرده بودند، چون به‌زعم ایشان، هنوز در حال طی مراحل اولیه بوده و بااین‌حال، ما مدعی معرکه گرفتن برای تولید آن شده‌ایم!  
کاری به اختلاف‌نظرهایی که بعضا اساتید ما در حوزه‌های مختلف پزشکی باهم پیدا می‌کنند، ندارم اما دانش ساخت و آن توان علمی که یک کشور نیاز دارد تا به تولید واکسن برسد در ایران موجود است و ما ۶۰ سال تولیدکننده واکسن‌های مختلف بوده‌ایم و این دانش فنی، تجمیع پیداکرده، اما بحثی که وجود دارد و در گفته‌های معاون مستعفی وزارت بهداشت هم به آن اشاره‌شده، این است که نباید شتاب‌زده و با بزرگنمایی به این مسئله نگاه کرد. چون مردم ما باید باور داشته باشند که اگر واکسن هم ساخته و تولید شود و حتی واکسن خارجی را از بهترین کمپانی‌ها، خریداری کنیم به معنای خاتمه اپیدمی نیست. جمع‌کردن اپیدمی نیازمند مجموعه عوامل و مؤلفه‌های مؤثر است. یکی از مؤلفه‌های مؤثر، رعایت نکات بهداشتی توسط مردم است. این‌گونه نیست که اگر از بهترین کمپانی واکسنی را وارد کرده و تزریق کنیم، تغییر معجزه‌آسایی رخ بدهد و قرار نیست یک ماه بعد ویروس به‌کلی از بین برود. این‌که نباید معرکه گرفت و شتاب‌زده عمل کرد، ناظر به این موضوع هست که اگر دانش فنی واکسن را هم در اختیارداریم، نباید به مردم این امید واهی را بدهیم که ما واکسن تولید می‌کنیم و شما بعد از تزریق هیچ مشکلی نخواهید داشت. این هم غلط است که تصور کنیم، دانش فنی این کار را نداریم، ما هم دانش فنی و هم توانایی تولید واکسن را در کشور داریم، اما واکسن به‌عنوان یکی از ابزارهای مقابله با همه‌گیری مطرح بوده و راه‌حل نهایی نیست، درواقع شرط لازم است اما کافی نیست. 
 پس فکر می‌کنید ما بتوانیم خودمان واکسن تولید کنیم و آن را در دسترس مردم قرار دهیم؟ 
چراکه نه؟ ما همه امیدمان به همین است که بتوانیم فازهای انسانی این واکسن را هم به‌خوبی طی کنیم و خودمان با زیرساخت و دانش فنی، بدون وابستگی به دیگر کشورها و ایستادن در صف انتظار، اقدام کنیم. 
  اگر واکسن در میان گروه‌های پرخطر توزیع شود چقدر زمان می‌برد تا بگوییم کرونا به پایان خودش نزدیک شده؟
بستگی به این دارد که میزان پوشش واکسن ما چقدر باشد و چند میلیون نفر را در چه شرایطی ایمن کند. هرچه برنامه‌ریزی این اتفاق مشخص‌تر،منظم‌تر و مدون‌تر باشد
 ما زودتر می‌توانیم به این نتیجه برسیم که ردپای ویروس از بین رفته، برای توزیع واکسن هم باید اولویت‌بندی داشته باشیم، نمی‌توانیم همه را به‌سوی مراکز بهداشتی هدایت کنیم، ضمن این‌که عمده انتقال و انتشار ویروس در اجتماعات است و اگر همه افراد پشت در مراکز بهداشتی تجمع کنند، باعث می‌شود با یک موج اپیدمی جدیدتر مواجه شویم. واکسن با دارو کاملامتفاوت است. واکسن را فرد سالم برای ایمنی تزریق می‌کند و دارو را فرد بیمار دریافت خواهد کرد و اگر برنامه‌ریزی غلطی صورت بپذیرد و الگوی درست فرهنگی پیاده‌سازی نشود، تمام افراد سالم هم در معرض خطر قرار می‌گیرند. برنامه‌ریزی مؤثر برای واکسیناسیون درست، چالش نظام سلامت در تمامی کشورهای جهان است. 
 ساخت واکسن معمولا، صرف چه میزان بودجه را می‌طلبد؟ 
دانش واکسن‌سازی یک موضوع چند مؤلفه‌ای است و باید فازهای مختلف مطالعه را در نظر گرفت و هرکدام از این فازها هزینه‌های جداگانه‌ای دارد. در دنیا نیز پروژه‌های واکسن معمولاچندملیتی است. در مورد واکسن‌های فایزر، مدرنا و آکسفورد هم به‌طور مشخص یک کمپانی واحد نبوده بلکه چند کمپانی و کشور، با یکدیگر همکاری کردند و هرکدام بودجه‌هایی را به این موضوع اختصاص دادند، حتی در مورد برخی واکسن‌ها، تا میلیارد دلار هم می‌تواند هزینه در برداشته باشد. بالطبع درزمینه واکسن کرونا، هزینه برای تولید نهایی بسیار سنگین است اما این‌که تأمین‌کننده‌اش چه کسی و به چه صورت باشد، هر کشوری برنامه مختص به خودش را دارد که منابعش را چگونه هدایت کند. کشور ماهم این اقدام را انجام داده و ارگان‌هایی پشت تأمین دانش فنی آمده‌اند و هزینه‌ها را می‌پردازند، مصداق آن، ستاد اجرایی فرمان امام (ره) است که تأمین مالی چند واکسن را برعهده‌گرفته است. به‌علاوه در تولید واکسن هم بحث اقتصادی و هم بحث برنامه‌ریزی نظام سلامت مطرح است و بخشی از هزینه‌ها را مردم ما باید تأمین کنند که این تا حدودی بازمی‌گردد به این‌که نظام سلامت، به لحاظ اقتصادی چگونه افراد را طبقه‌بندی می‌کند. به‌طور ضمنی باید اشاره کرد که هزینه تولید واکسن را اگر بخواهیم محاسبه کنیم، با عدد و رقم، چندین میلیون دلار هزینه دارد.