گروه اجتماعی- نادیا احمدی
مدت هاست که جشن زودهنگام پایان پاندمی کرونا را برپا کرده ایم و چندین ماه قبل، پس از اظهارات دبیرکل سازمان جهانی بهداشت مبنی بر قابل رویت بودن «پایان همه‌گیری کووید ۱۹» تصور کردیم، عصر زندگی با کرونا سرآمده است، درحالی که معاون بهداشت وزارت بهداشت به صراحت می‌گوید: «کووید۱۹ هنوز تمام نشده و همچنان باید مراقب بود.» سازمان جهانی بهداشت بارها از کشورها خواسته‌ به تست کرونا و واکسیناسیون شهروندان خود ادامه دهند؛ چرا که احتمال غافلگیری و گرفتاری‌های مجدد همچنان وجود دارد. همانطور که در چین موارد ابتلا به کووید۱۹ باری دیگر افزایش یافته و این کشور در حال حاضر با بالاترین موج ابتلا مواجه است. دبیرکل سازمان جهانی بهداشت نیز در مورد افزایش گزارش‌های مربوط به بیماری شدید کرونا در سراسر چین اظهار نگرانی کرده است. 
گسترش کنترل نشده کووید ۱۹ در این کشور می‌تواند باعث ظهور گونه‌های جدیدی شود. با این وجود، پس از اعتراضات کم‌سابقه مردم چین علیه محدودیت‌های شدید برای مبارزه با کرونا، دولت این کشور از سیاست‌ سختگیرانه «کووید صفر» فاصله گرفته و کارشناسان هشدار می دهند که حذف ناگهانی این سیاست، ممکن است پیشرفت‌های جهانی برای مهار این بیماری همه‌گیر را با خطر مواجه کند. 
دکتر شهنام عرشی،رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت در تشریح چرایی وضعیت شیوع مجدد کرونا در چین و نگرانی سازمان جهانی بهداشت، می گوید: «اکنون در کشور ما گروه عظیمی واکسینه شده و ایمنی دارند و گروه‌های مختلفی به بیماری به صورت خفیف مبتلا شدند و بنابراین سطح ایمنی مقبولی وجود دارد. این در حالی است که به نظر می‌رسد در چین این اتفاق نیفتاده است. اکنون هم که سیاست‌شان شکست خورده، افراد مستعد بیشتری برای ابتلا به کرونا در چین وجود دارد. طبیعتا پیش‌بینی می‌شود که هم میزان ابتلا و هم میزان مرگ‌و‌میر در چین افزایش یابد. قسمت دیگر موضوع این است که سازمان جهانی بهداشت، هیچگاه از آماری که چین درباره میزان ابتلا و مرگ ناشی از کرونا ارائه داده، راضی نبوده، اما اکنون هشداری که سازمان جهانی بهداشت داده، این بوده که موجی در حال شروع و شیوع است و به نظر می‌آید که آمار و اطلاع‌رسانی چین، هم درباره سویه‌های در گردش و هم درباره میزان ابتلا و مرگ، واقعی نیست. حال دلیل اینکه سازمان جهانی بهداشت این هشدار را مطرح می‌کند، این است که داریم به سال نو میلادی نزدیک می‌شویم و مسافرت‌های زیادی در کشورهای دنیا و به ویژه در جنوب شرق آسیا اتفاق می‌افتد و این بسیار نگران‌کننده است؛ چراکه آمار درستی ندارند و هشدار را به همین علت داده‌اند.»
شرایط برخی کشورها از حیث شمار مبتلایان و فوتی های جدید همانند چین و یا بالاتر است. جهان طی هفته های اخیر شرایط غیر قابل اطمینانی را از نظر همه گیری کرونا پشت سر گذاشته؛ از یک سو در برخی کشورها، موارد ابتلا به این بیماری کاهش یافته و از سوی دیگر برخی کشورها با موج جدید کووید ۱۹ مواجه شده اند و سازمان جهانی بهداشت در نشست خبری خود اعلام کرده است: برخی کشورهای پرخطر که همچنان شاهد موارد روزانه ابتلا به ویروس کرونا هستند، ممکن است به دلیل جهش‌های شدید این ویروس، دوباره موارد ابتلا را تجربه کنند. در این میان به نظر می رسد، فصل زمستان پیش رو با نوع متفاوتی از کرونا همراه باشد که برخی گزارش ها از آن با عنوان کرونای زمستانی یاد کرده اند. 
مطابق آماری که در خبرگزاری ایسنا منتشر شده، تا پنج‌شنبه ۱۸۴ هزار و ۳۷۵ مبتلای جدید به کرونا در ژاپن شناسایی و در این روز ۳۳۹ نفر در اثر این ویروس جان باخته‌اند و پس از آن، آمریکا با بیش از ۴۳ هزار ابتلای جدید و ۲۸۹ فوتی همچنان در صدر فهرست کشورهای درگیر با این بیماری قرار دارد. در اروپا، کشور فرانسه با ثبت بیش از ۳۹ میلیون مبتلا رکورددار ابتلا در بین کشورهای قاره سبز است و روسیه با گذشتن از آمار ۳۹۳ هزار قربانی، همچنان بالاترین رقم مرگ و میر کرونایی را در میان کشورهای اروپایی دارد. 
«باتوجه به افزایش موارد کووید ۱۹ در کشورهای اروپایی و آسیایی، احتمال شیوع کرونا در ایران هم وجود دارد.» این هشدار مدتی قبل از زبان حمید سوری مطرح شده است. این اپیدمیولوژیست در گفت‌وگویی اعلام کرده: «راهبردهای صفر مقابله با کرونا در چین ناموفق بود و اکنون موجب طغیان جدید بیماری شده است؛ این در حالی است که با وجود طغیان بیماری در دیگر کشورهای شرق آسیا، این احتمال وجود دارد ما هم در ایران شاهد طغیان‌های مشابه از بیماری باشیم.»
آمادگی نظام سلامت و عدم غافلگیری از  توصیه هایی است که سوری خطاب به متولیان نظام بهداشت و درمان کشور مطرح و عنوان کرده است: «نباید دوباره مشابه سال۹۸ که نخستین ورود بیماری به کشور رقم خورد، غافلگیر شویم. در این‌باره ضرورت دارد تا اوضاع اپیدمی در شرق و جنوب‌شرقی آسیا رصد شود و ساختارهای بهداشتی و درمانی و جامعه هم در این‌باره آمادگی لازم را داشته باشند؛ هر چند به‌نظر می‌رسد نوعی رهاشدگی در کنترل اپیدمی حاصل شده و به نوعی با موارد جدید یا واریانت‌ها امکان مقابله نداشته باشیم؛ آن هم درحالی‌که سطح ایمنی در جامعه به‌دلیل فاصله‌ای که با آخرین زمان واکسیناسیون به‌وجود آمده، بسیار ضعیف شده است.»
با توجه به وضعیت چین و بسیاری از کشورها، جامعه ما هم مستعد پذیرش پیک جدید کروناست و نباید براساس اظهارنظر رئیس سازمان جهانی بهداشت مبنی بر نزدیک بودن جهان به پایان دوران اضطرار، تصور کنیم اپیدمی خاموش شده است. سوری در این باره توضیح می دهد: «پایان مرحله اضطراری به معنای خاموش شدن اپیدمی نیست، بلکه به معنای کاهش تهدیدهایی است که از سوی بیماری علیه جامعه وجود دارد. بنابراین باید هشدارها داده شود و آمادگی ایجاد کرد.» 
 زنگ خطری برای ایران
مصطفی نوری‌زاده، متخصص بیوتکنولوژی و عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد علوم پزشکی تهران در تحلیل آخرین وضعیت همه‌گیری کرونا در گفت و گو با «رسالت» می گوید: « بیش از دو هفته است که آمار مبتلایان و جانباختگان ناشی از بیماری کرونا در جهان؛ به ویژه در میان کشورهای آسیایی نظیر چین، تایوان، ژاپن، کره جنوبی و اندونزی و یا کشورهای اروپایی نظیر فرانسه، آلمان و ایتالیا و حتی آمریکا افزایش داشته، بنابراین نباید کرونا را پایان یافته تلقی کرد. آنچه در این کشورها رخ داده، زنگ خطری برای ایران است و شاید مسئولین بهداشت و درمان کشور، اخبار را پیگیری نکرده و  نمی دانند در سایر نقاط جهان چه خبر است. به عنوان نمونه، کشور چین که در حفظ جان شهروندان خود و کنترل کرونا بسیار موفق عمل کرده بود، درحال حاضر با شکست مواجه شده است. تصور کنید کشور ما که کنترل اپیدمی را رها کرده چه سرنوشتی پیدا کند؟ چین تنها بر بحث قرنطینه و کووید صفر متمرکز بود و در زمانی که ما هنوز بر سر تأثیرات واکسن به توافق نرسیده بودیم، دولت این کشور مردم خود را به سرعت واکسینه کرد و پیک های کرونا را با موفقیت پشت سر گذاشت. اما سیاست قرنطینه و کووید صفر در ادامه کارآیی خود را از دست داد؛ اقداماتی که در آن مقطع زمانی درست بود، برای شرایط فعلی مناسب نیست. بنابراین به منظور مواجهه مؤثر با کرونا باید در هر زمان و بنا بر اقتضا  و شرایط، روش ها و برنامه ها را تغییر داد و به گونه ای دیگر عمل کرد.» 
حال اینکه در کشور ما، «سیاستگذاران حوزه سلامت درخصوص شیوع ویروس کرونا گرفتار یک بی‌حسی شده‌اند.» حمید سوری اپیدمیولوژیست، با بیان این عبارت، بر رصد بیماری در جامعه تأکید می کند. به گفته او، ما نیاز به نظام مراقبت برنامه‌ریزی شده برای تغییرات ژنتیکی ویروس داریم، یعنی تغییرات ژنوم ویروس مرتب باید رصد شود. نکته دیگر سنجش ایمنی جامعه برای مقابله با ویروس و مراقبت‌های برنامه‌ریزی شده برای گروه‌های پرخطر است؛ اما شاهد این اقدامات نیستیم. ضمن این‌که در کنار این‌ها هیچ نقشه راهی به‌عنوان سیاست‌های کلان کشور در وزارت بهداشت وجود ندارد و با وجود طغیان بیماری در دیگر کشورها، این احتمال وجود دارد ما هم در ایران شاهد طغیان‌های مشابه از بیماری باشیم.
 انتخاب نوع واکسن ها، علمی نبود
برهمین اساس دکتر شهنام عرشی، رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت با تأکید براینکه ویروس کرونا می‌تواند هر زمان به صورت غیرمنتظره خودش را نشان دهد، می گوید:«اکنون شایع‌ترین سویه‌ای که در کشور داریم، BA5  است که در دنیا هم شایع بود، اما در طول چند هفته گذشته در دنیا شیوع BA5  از ۴۰ درصد به کمتر از ۲۰ درصد رسیده است. سویه بعدی که در اروپا هم شیوعش افزایش یافته و آخرین موج را با آن داشتند، سویه BQ1 است که در کل دنیا از حدود ۲۰ درصد به ۳۵ درصد رسیده است و اکنون دارد جای BA5 را پر می‌کند و البته موجش را در اروپا گذرانده است. طبق اطلاعات فعلی سویه BQ1  از نظر شدت و حدت مانند اُمیکرون است. البته شیوعش بیشتر است. به طور کلی از نظر شدت و حدت و کشندگی و ابتلا مانند سویه‌های اُمیکرون است. واریانت جدیدی خارج از واریانت‌های نگران‌کننده فعلی که BA5، BQ1، XBB و… است، تاکنون سویه جدید نگران‌کننده‌ای گزارش نشده و اگر هم در چین سویه جدیدی ایجاد شده باشد که البته بعید است، آن را گزارش نداده‌اند.»
مصطفی نوری‌زاده، نیز از جهش جدیدی می گویدکه روی ویروس کرونا از نوع Ba5 ظاهر شده و زیر سویه BQ1 و BQ11 را ایجاد کرده و کشور ما هم به زودی درگیر خواهد شد. این متخصص بیوتکنولوژی و عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد علوم پزشکی تهران پیش بینی می کند که «در آینده ای نزدیک پیک دیگری را تجربه خواهیم کرد، با این تفاوت که به شدت و طول پیک های قبلی نیست و روزهای بسیار بد دلتا و اُمیکرون تکرار نخواهد شد. این به دلیل تزریق واکسن و ارتقاء آگاهی جامعه نسبت به این بیماری و افزایش سطح سیستم ایمنی بدن است. با این وجود سیستم بهداشتی و درمانی ما آماده نیست و  برخی داروها نظیر مولنوپیراویر و پکسلووید در دیگر کشورهای جهان مورد مصرف قرار گرفته اما در کشور ما استفاده نمی شود. داروهایی که اف دی ای تأیید کرده و مؤثر بودن آنها در بسیاری از مطالعات ثابت شده است. 
باتوجه به وضعیت موجود از منظر اپیدمی که هر لحظه ممکن است با واریانت‌های جدیدی روبه‌رو شویم، باید برای واکسیناسیون هم برنامه ریزی کرد، حال اینکه در دولت قبل و دولت فعلی، انتخاب نوع واکسن ها علمی نبوده است. اگرچه در کشور ما همانند دیگر کشورها، واکسیناسیون با افراد دارای بیماری های زمینه ای و سالمندان آغاز شد، اما به دلیل آنکه سینوفارم به وفور یافت می شد، در اقدامی غیرعلمی به سالمندان این واکسن را تزریق کردیم، درحالی که مبتنی بر نتایج مطالعات؛ نباید به افراد در سنین بالا واکسن های «این اکتیویتیک» تزریق کرد. از طرفی، در تزریق دز سوم یا بوستر هم علیرغم آنکه در سبد واکسیناسیون کشور، به غیر از سینوفارم، واکسن های دیگری موجود بود، اما دوباره همین واکسن تزریق شد. در دز چهارم نیز به همین ترتیب عمل کردیم و حتی نمی دانیم چند درصد از جمعیت کشور این دز را تزریق کرده اند، ولی به گمانم زیر ۱۵ درصد از افراد جامعه ۴ دز واکسن دریافت کرده باشند و زمان زیادی هم گذشته است. در صورت افزایش آمار، باید دز پنجم را هم تزریق کرد و امیدوارم این بار، در انتخاب نوع واکسن دقت کنیم. از طرفی در بحث ترکیب واکسن ها بد عمل شده، درحالی که اغلب تحقیقات و پژوهش های علمی، تأثیر بیشتر و تقویت پاسخ سیستم ایمنی در صورت تزریق واکسن به صورت ترکیبی را اثبات کرده است.» 
نوری‌زاده  که بر اهمیت توجه به واکسیناسیون و تزریق دزهای یادآور تأکید دارد، انتقاد می کند از اینکه دز چهارم به کلی رها شده و وزارت بهداشت هم برنامه ای برای این مسئله ندارد: «حتی برخی از اعضای کادر درمان برای یافتن واکسن و تزریق آن دچار مشکل شده اند، درحالی که به علت تزریق محدود و اندک دز بوستر در چین تعداد مبتلایان این کشور افزایش یافته است. دولت این کشور به علت اجرای سیاست کووید صفر تصور می کرد به تزریق این  دز نیازی ندارد و اگر صرفا بر قرنطینه متمرکز باشد، همچنان موفق خواهد بود. اما اینگونه نشد و با افزایش آمار مبتلایان، مردم نسبت به اعمال قوانین و سیاست های سختگیرانه کووید ۱۹ معترض شدند. اما در نقطه مقابل، کوبا به عنوان یکی از موفق ترین کشورها در کنترل کووید عمل کرده، زیرا به سرعت واکسیناسیون را آغاز و دز بوستر را  تزریق کرد. زمانی که در کشور ما روزانه ۶۰۰ تا ۷۰۰ نفر بر اثر عوارض ابتلا به کرونا جانشان را از دست می دادند، در این کشور روزانه ۸ تا ۱۰ نفر فوت می کردند و در هنگام ظهور سویه اُمیکرون هم، تعداد جانباختگان این کشور به زیر ۱۵ نفر رسید. اما کشور ما، براساس سیاست های کوبا و چین عمل نکرده است. حتی ژاپن نیز از هر نظر بهتر از ما کووید را کنترل کرده، اما در حال حاضر آمار مبتلایان و جانباختگان در این کشور، به شدت افزایش یافته و این موارد زنگ خطری جدی برای ماست که مدیریت اپیدمی را به طورکلی کنار گذاشته و با عادی انگاری، کرونا را پایان یافته تلقی کرده ایم.» 
این متخصص بیوتکنولوژی و عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد علوم پزشکی تهران معتقد است که در صورت نگرش منطقی به موضوع کرونا، درمی یابیم که عادی انگاری در تمام دنیا، از سوی مردم و مسئولان، به صورت نسبی اتفاق افتاده، ولی در کشور ما به شکل شدیدتری بروز و ظهور یافته است. برخی روزها، ۲۰ تا ۲۵ نفر مبتلا به کرونا گزارش می شود که آمار واقعی بیش از این رقم است. حتی افرادی با علائم بیماری سرماخوردگی و آنفلوآنزا، به احتمال زیاد مبتلا به کووید هستند، چراکه در حال حاضر با جدیت و شدت قبل، تست کووید گرفته نمی شود و طبیعتا مادامی که بیماریابی ضعیفی داشته باشیم، نمی توانیم آمار درستی هم از تعداد مبتلایان ارائه کنیم. حتی بیماری اغلب افرادی که امسال از سوی پزشک آنفلوآنزا تشخیص داده شده، احتمالا کرونا بوده است، چراکه علائم تمام ویروس های سرماخوردگی نظیر آنفلوآنزا و کرونا شبیه به هم است. ما زمانی می توانیم به طور مشخص، ابتلای افراد را به یک بیماری ویروسی تأیید کنیم که تست تخصصی بگیریم. در حال حاضر هرکس دارای علائم سرماخوردگی باشد، بدون گرفتن تست، بیماری اش از سوی پزشک به عنوان سرماخوردگی فصلی و یا آنفلوآنزا تشخیص داده می شود، درحالی که احتمالا به کووید مبتلا هستند.» 
 شیوع بیماری های نوپدید
این ساده انگاری و افت نمونه‌گیری در شرایطی رخ می دهد که به تعبیر حمید سوری «هر لحظه ممکن است با عوامل بیماری‌زایی حتی خطرناک‌تر از کووید۱۹ مواجه شویم.» منظور این اپیدمیولوژیست نه صرفا بیماری‌های تنفسی، بلکه عوامل بیماری‌زای نوپدید با جهش‌های جدید است. در شرایطی که جابه‌جایی جمعیت در جهان سرعت گرفته هر لحظه ممکن است شاهد تغییرات ژنتیکی در عوامل بیماری‌زا از جمله ویروس‌ها باشیم که بیماری‌های نوپدید ایجاد می‌کنند.
مطابق نقطه نظر تخصصی سوری، ما به یک مرکز مدیریت بیماری‌ها نیاز داریم که قوی، چابک و به‌روز باشد، اما متأسفانه چنین چیزی وجود ندارد، حتی نمی‌دانیم اگر یک اجتماع انبوه صورت می‌گیرد از منظر شیوع بیماری بعدش چه اتفاقی خواهد افتاد، آیا واقعا بیماری جدیدی آمده است یا نه، اگر آمده چقدر اهمیت دارد، چه کسانی را تهدید می‌کند، بنابراین در یک فضای مجهول زندگی و کار می‌کنیم، این فضای مجهول اصطلاحا دست ما را تا حدود زیادی می‌بندد. برای این‌که این وضعیت تبدیل به فضای آگاهانه شود قطعا باید تصمیمات مبتنی بر تحقیقات علمی را تشدید کنیم، یک بازنگری جدی در نظام سلامت انجام بدهیم.
نوری‌زاده همچون سوری و بسیاری از صاحب نظران این حوزه، تأکید می کند که هر لحظه احتمال دارد، عوامل بیماری‌زای نوپدیدی شکل بگیرد. او بیماری آنفلوآنزا را مثال زده و تشریح می کند: «امسال این بیماری در مقایسه با دو سال قبل، به صورت شدیدتر بروز کرده و می توانست بسیار بدتر از این هم اتفاق بیفتد. آنفلوآنزا همیشه قابلیت تبدیل به پاندمی را دارد و در کنار آن، ویروس های دیگری همچون هانتا ویروس در اوایل شیوع کرونا باعث نگرانی شده بود و یا ویروس هایی همچون ابولا و تب کریمه کنگو و آبله میمون که می توانند دوباره خطرناک شده و جوامع را درگیر کنند. برای مواجهه مؤثر باید آماده بود که این امر مستلزم تأسیس زیرساخت هاست و باید افراد علمی و شاخص را به خدمت گرفت و دانشگاه‌ها باید بر جذب دانشجو در رشته های خاص متمرکز شوند. ما در حوزه ساخت واکسن به نسبت پیشرفت های خوبی کسب کردیم، اما همچنان می توان گام های مؤثرتر و محکم‌تری برداشت. در حال حاضر باید با مرور اتفاقات رخ داده در حوزه کرونا ظرف سه سال گذشته، کمبودها و کاستی ها را شناسایی و با سرمایه گذاری، زیرساخت ها را تأسیس و تقویت کرد.»