آلودگی هوا به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های اصلی کلانشهرها به افت تحصیلی، ضعف در یادگیری، بی‌حوصلگی و ناتوانی دانش‌آموزان منجر می‌شود. نتایج یک مطالعه که از سوی پژوهشگران پژوهشکده محیط‌زیست دانشگاه علوم پزشکی تهران با همکاری دانشگاه علوم پزشکی بوشهر و اداره حفاظت از محیط‌زیست منطقه ویژه اقتصادی عسلویه انجام‌شده، نشان می‌دهد قرار گرفتن در معرض ذرات معلق کوچک‌تر ۲/۵ و ۱۰ میکرون، با کاهش ضریب هوشی در کودکان مرتبط است.
نه‌فقط این مطالعه که نتایج اغلب پژوهش‌ها و مطالعات حاکی از آن است؛ دانش‌آموزانی که مدارس آن‌ها در مناطق شلوغ و دارای هوای آلوده و سطح بالای آلاینده‌های جوی قرار دارند، ازنظر عملکرد درسی و ذهنی، ضعیف‌تر از سایر دانش آموزان هستند. بنابراین نقش و تأثیر آلاینده‌های جوی بر قدرت یادگیری دانش آموزان از دو جنبه قابل‌بررسی است. نخست، بالا بودن سطح آلاینده‌های جوی در محیط مدرسه وزندگی کودکان که منجر به کاهش سطح سلامت آن‌ها شده و این موضوع افزایش ابتلا به بیماری‌های مختلف در این کودکان را به دنبال دارد و درنتیجه آن‌ها بیشتر بیمار می‌شوند و در مدرسه غیبت می‌کنند. این موضوع همچنین موجب خستگی بیشتر آن‌ها و سستی در انجام تکالیف درسی خواهد شد. جنبه دوم که در پژوهش‌ها و تحقیقات موردتوجه قرارگرفته، افزایش احتمال بروز تأثیرات نامطلوب و مضر آلودگی هوابر سیستم مغز و اعصاب دانش آموزان بوده که منجر به بروز اختلال در رشد مغزی این گروه ازدانش آموزان می‌شود. 

محققان در روزهایی که سطح آلودگی بالاست، کاهش قابل‌توجهی در نمرات آزمون‌های دانش‌آموزان را ثبت کردند. نتایج تحقیقات نشان داده است که نمرات دانش‌آموزان در مدارسی که در مسیر باد قرارگرفته‌اند، کاهش کمتری داشته و شیوع بیماری و غیبت کمتری نیز ثبت‌شده است. تاکنون بیشتر تحقیقات درباره ارتباط یادگیری دانش‌آموزان با آلودگی هوای خارجی  صورت گرفته است اما  چندین مقاله هم، کیفیت هوای داخل خانه را نیز با کاهش عملکرد شناختی مرتبط دانستند. 
درحالی‌که بهبود کیفیت هوای محیط بسیار مهم است، کودکان در محیط داخلی در معرض مقادیر زیادی از آلاینده‌های هوا قرار دارند. کیفیت هوای داخلی نتیجه فعل‌وانفعالات پیچیده بین هوای منطقه، سازه‌های اطراف و مشخصات ساختمان (به‌عنوان‌مثال، تهویه ساختمان، محل ورودی هوا و غیره) است. ازاین‌رو، نوسازی مدارس قدیمی یکی از راه‌های بهبود کیفیت هوا در داخل کلاس‌هاست. نتایج یک بررسی در تگزاس نشان داد که اصلاح و ارتقاء مدارس به‌طور قابل‌توجهی در بهبود نمرات آزمون مؤثر بوده است. اگر بهبود کیفیت هوای داخلی، نیروی محرک تأثیرات بزرگ بر نمره آزمون مدارس نوسازی شده و جدید باشد، در این صورت سیاست‌گذاران می‌توانند به‌طور مستقیم، بهبود کیفیت هوا را یکی از اهداف خود  قرار دهند. 

موارد کم‌هزینه مانند فیلترهای هوا مزایای مهمی در سلامتی افراد دارند، اگرچه تحقیقات بیشتری در این زمینه نیاز است. برای ایجاد مدارس جدید، مسئولان باید از قرار دادن مدارس جدید در مجاورت بزرگراه‌ها اجتناب کنند، به‌عنوان‌مثال، در سال ۲۰۰۳ کالیفرنیا ساخت مدارس را در ۵۰۰ فوتی آزادراه‌ها ممنوع کرد. چنین اقداماتی می‌تواند سلامت دانش‌آموزان و عملکرد تحصیلی آنان را بهبود ببخشد و  با توجه به اینکه دانش‌آموزان با وضعیت اقتصادی نامناسب معمولا در مدارس مناطق بسیار آلوده تحصیل می‌کنند به کاهش شکاف نمره آزمون در آموزش‌های عمومی کمک بسیاری خواهد شد.

در همین حال، آلودگی هوا که بارها مدارس بسیاری از استان‌های ایران را به تعطیلی کشانده، موضوع داغی در میان محققان بوده تا اثرات نامطلوب و پیامدهای آن را بر سلامت مغز و مشکلات رفتاری کودکان بررسی کنند، ازاین‌رو مطالعات اپیدمیولوژیک نشان داده است که محیط زندگی و آلودگی هوا می‌تواند بر روی وزن هنگام تولد و الگوهای رشد در دوران کودکی تأثیرگذار باشد، کودکان در مراحل اولیه رشد مغز، به دلیل ایمنی پایین‌تر، تکثیر سلولی بالاتر، توانایی سم‌زدایی و ترمیم DNA کمتر، بیشتر در معرض آسیب‌ها هستند، پاسخ‌های التهابی در پاسخ به‌مواجهه با ذرات معلق با وزن کم هنگام تولد، ضریب هوشی پایین و پرفشاری خون همراه است. 

برمبنای مطالعه‌ای که طی سال‌های اخیر گروهی از پژوهشگران پژوهشکده محیط‌زیست دانشگاه علوم پزشکی تهران با همکاری دانشگاه علوم پزشکی بوشهر و اداره حفاظت از محیط‌زیست منطقه ویژه اقتصادی عسلویه انجام دادند، قرار گرفتن در معرض ذرات معلق کوچک‌تر ۲/۵ و ۱۰ میکرون، با کاهش ضریب هوشی در کودکان مرتبط است، در این مطالعه میزان غلظت ذرات معلق کوچک‌تر از ۲/۵ و ۱۰ میکرون در فضای داخلی ساختمان مسکونی و محیط خارجی اندازه‌گیری شد، همچنین ضریب هوشی یا IQ کودکان این مناطق نیز مورد ارزیابی قرار گرفت و کودکان ازنظر ضریب هوشی در هفت دسته پایین، کمتر از متوسط، متوسط کم، متوسط، متوسط بالا، خوب و عالی دسته‌بندی شدند.

بررسی‌های این مطالعه نشان می‌دهد که بین افزایش ذرات معلق کوچک‌تر از ۲/۵ میکرون و کوچک‌تر از ۱۰ میکرون (PM۲/۵ و PM۱۰) در هوا و کاهش ضریب هوشی در کودکان رابطه وجود دارد، در این مطالعه میانگین غلظت ذرات معلق ۱۰ میکرون و کوچک‌تر در مناطق با آلودگی بالا، حدود ۶۲ گرم بر مترمکعب بیشتر از مناطق با آلودگی کم و حدود ۳۳ گرم بر مترمکعب بیشتر مناطق با آلودگی متوسط بود، همچنین میانگین غلظت ذرات معلق
 ۲/۵ میکرون و کوچک‌تر در مناطق با آلودگی بالا، حدود ۴۵ گرم بر مترمکعب بیشتر از مناطق با آلودگی کم و حدود ۲۶ گرم بر مترمکعب بیشتر از مناطق با آلودگی متوسط بود. ضریب هوشی کودکان در مناطق با آلودگی کم، ۱۶/۶۲ امتیاز بیشتر از کودکانی بود که در مناطق آلوده زندگی می‌کردند، ازاین‌رو ضریب هوشی کودکانی که در مناطق با آلودگی متوسط زندگی می‌کردند، ۷/۴۸ امتیاز بالاتر از کودکان منطقه آلوده بوده است. 

این مطالعات مقطعی از فروردین تا دی‌ماه سال ۱۳۹۸ انجام شد و در آن ۳۶۹ کودک ۶ تا هشت‌ساله ساکن در سه منطقه کم‌برخوردار استان بوشهر موردبررسی قرار گرفتند، البته این مطالعه نیز همچون تحقیقات دیگر محدودیت‌هایی نیز داشته است، ازجمله این‌که نیاز به تحقیقات بیشتری در مورد تأثیر متغیرهای دیگری مانند ژنتیک، نژاد، اندازه دور سر، وزن کودکان و سبک زندگی بر ضریب هوشی وجود دارد.
آن‌گونه که عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی درباره وضعیت آلودگی هوا اظهار کرده است؛ غلظت ذرات معلق در کشور ما در سال ۱۴۰۰ به‌طور میانگین ۳۰ میکروگرم بر مترمکعب بوده که در سال ۱۴۰۱ به بیش از ۳۵ میکروگرم بر مترمکعب رسید که تقریبا هفت برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت و سه برابر استاندارد ملی کشور است، غلظت ذرات معلق در کشور طی سال ۱۴۰۰ به‌طور میانگین ۳۰ میکروگرم بر مترمکعب بوده که در سال ۱۴۰۱ به بیش از ۳۵ میکروگرم بر مترمکعب رسید که تقریبا هفت برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت و سه برابر استاندارد ملی کشور است.

وی بیان کرده است: در کشور استاندارد ملی در زمینه آلودگی هوا وجود دارد که غلظت ذرات ۲/۵ پی‌ام در سال باید ۱۲ و روزانه ۳۵ میکروگرم بر مترمکعب باشد. بر اساس رهنمود سازمان جهانی بهداشت غلظت ذرات ۲/۵پی‌ام در سال باید پنج و روزانه ۱۵ میکروگرم بر مترمکعب باشد، به‌طورکلی در ایران غلظت ذرات از برخی کشورها پایین‌تر و از برخی کشورها بالاتر است.
بنابراین بر اساس اطلاعات و آمار موجود، پژوهشگران دریافتند که میزان افت تحصیلی و کاهش نمرات کسب‌شده در بین دانش‌آموزانی که محل زندگی و مدرسه آن‌ها در معرض آلاینده‌های جوی بالا و به‌ویژه سموم ناشی از احتراق موتورهای گازوئیلی و بنزینی قرار دارد، به‌مراتب بیشتر از سایر دانش‌آموزان است، به‌نحوی‌که ناصر جلالی، دبیر انجمن مسمومیت‌ها و سم‌شناسی کشور در بیست‌ونهم شهریور سال ۱۳۸۲ هشدار داد؛ آلودگی هوا موجب کاهش ضریب هوشی و بازده دانش‌آموزان می‌شود.
وی بابیان اینکه آلودگی هوا سبب احساس خستگی، ضعف، خواب‌آلودگی و خمیازه در افراد می‌شود، اظهار کرده است: آلودگی هوا موجب عصبانیت دانش‌آموزان و کاهش گیرندگی آن‌ها از دروس مدرسه می‌شود، زیرا زمانی که هوا آلوده باشد دانش‌آموزان به‌سختی تمرکز می‌کنند و مجبور هستند برای یادگیری دروس انرژی بیشتری را صرف کنند و درنتیجه حالت خستگی و عصبانیت بیشتری دارند.

دبیر انجمن مسمومیت‌ها و سم‌شناسی کشور معتقد است؛ اگر آلودگی هوا شدت بیشتری پیدا کند یا دانش‌آموزان در کنار ماشین‌های دودزا تنفس کنند، آثار سوئی در بر خواهد داشت، زیرا بیشتر این آلودگی‌ها ناشی از منواکسید کربن است که بر روی دستگاه تنفسی، عصبی، قلب، خون و ریه تأثیر می‌گذارد، چراکه گازی بی‌رنگ و بی‌بو است و تمام افراد بی‌آنکه بدانند چه اثراتی می‌گذارد آن را استنشاق می‌کند.
وی تأکید کرده است؛ دانش‌آموزان در هنگام آلودگی هوا باید از ماسک‌های مخصوص استفاده کنند که تا حدی از میزان این آلودگی‌ها به‌ویژه آلودگی ناشی از ذرات معلق می‌کاهد. ازاین‌رو اگر فردی دچار مسمومیت ناشی از آلودگی هوا شد اولین اقدام مؤثر، خارج کردن آن فرد از محل آلوده و رساندن اکسیژن به او است.

شهرام خرازی‌ها، مدیر گروه سلامت روانی-اجتماعی دانشگاه علوم پزشکی تهران اظهار کرده است؛ آلودگی هوا موجب ضعف حافظه، افسردگی، افزایش استرس، افت تحصیلی و ناتوانی دانش‌آموزان در انجام تکالیف می‌شود، بنابراین امتحانات دانش‌آموزان باید به بعد از رفع آلودگی هوا موکول شود.
وی بابیان اینکه تأثیرات سوء آلودگی هوابر سلامت روان انسان غیرقابل‌انکار است، معتقد است؛ به‌طورمعمول توجه سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان معطوف به تأثیرات جسمی آلودگی هوا است، زیرا این تأثیرات نمود بیرونی به‌صورت سرفه، سوزش چشم، تنگی نفس و غیره دارند و قابل‌مشاهده هستند؛ درحالی‌که آلودگی هوا یک عامل پنهان و بسیار مخفی مولد استرس و تشدیدکننده بسیاری از بیماری‌های روانی است، زیرا ورزشکاران، دانش‌آموزان و سالمندان ازجمله گروه‌هایی هستند که سلامت روانشان بیش از دیگر گروه‌ها تحت تأثیرات سوء آلودگی هوا قرار می‌گیرد، چراکه ورزشکاران ممکن است روحیه مبارزه و جنگندگی، تمرکز حواس حین مسابقه و انگیزه برای بردن و پیروز شدن را از دست دهند.
مدیر گروه سلامت روانی-اجتماعی دانشگاه علوم پزشکی تهران اذعان دارد؛ که این احتمال وجود دارد دانش‌آموزان مقطع ابتدایی و راهنمایی به علت عدم تمرکز و نقصان دقت و کاهش اکسیژن‌رسانی به مغز نتوانند تکالیف درسی خود را آن‌چنان‌که بایدوشاید انجام دهند و دچار افت تحصیلی شوند.

بر این اساس مهدی عسکری‌پور، روان‌درمانگر و مدرس دانشگاه بابیان اینکه آلودگی هوا با کاهش سطح اکسیژن مغز سبب تصمیم‌گیری‌های فوری و رفتارهای تکانشی شده و ناسازگاری با محیط را افزایش می‌دهد، عنوان کرده است: رشد مغز کودکان نیز در اثر تنفس این ذرات آلوده در صورت تداوم با اختلال مواجه شده و این اختلال می‌تواند بهره هوشی کودکان را کاهش دهد، ازاین‌رو برخی از اختلالات روحی و روانی نظیر ضعف عصبی، بیش فعالی، رفتارهای پرخاشگرانه و ضعف در برقراری ارتباطات در کودکان هم ناشی از این آلودگی هوا است.
وی درباره برخی نتایج پژوهش‌های پزشکی بیان کرده است: آلودگی هوا می‌تواند موجب افزایش اضطراب، استرس، خشونت و پرخاشگری، کاهش توان فکری، یادگیری و تمرکز، افسردگی و برخی اختلالات روان‌تنی و ذهنی شود، البته براساس برخی تحقیقات، آلودگی هوا اختلالات عصبی شنوایی همچون کاهش شنوایی حسی حرکتی، اختلالات یادگیری و حتی علائم اوتیسم و بیش فعالی در کودکان را هم به دنبال داشته است.

در همین راستا، امید مهرپور، رئیس مرکز تحقیقات مسمومیت‌ها و سوءمصرف مواد دانشگاه علوم پزشکی بیرجند و فلوشیب فوق تخصصی سم‌شناسی بالینی و مسمومیت‌ها، کودکان را آسیب‌پذیرترین گروه سنی در مسمومیت با سرب ناشی از آلودگی هوا می‌داند و بر این امر اعتقاد دارد؛ سرب در نوزادان اگر از حد ۵/۲   بیشتر شود به‌صورت مستقیم سبب نوع خاصی از کم‌خونی و اختلال در گلبول‌های قرمز شده و درنهایت افت هوش کودک را به دنبال دارد.
وی با بیان اینکه طی سال ۱۳۹۷ برای نخستین بار در کشور میزان سرب کودکان یک تا هفت‌ساله بیرجند درکل شهر بر روی ۴۰۰ نفر انجام شد، ابراز داشته است؛ شهر بیرجند ازنظر سایر آلودگی‌های محیطی نسبتا شهر تمیزی است، اما ۱۵ درصد کودکان دارای سرب بالابودند که اگر درمان نشوند با کاهش هوش مواجه خواهند شد، ازاین‌رو سرب نوزادان علائم غیراختصاصی دارد، این نوع مسمومیت در کودکان معمولا با چند علامت خود را نشان می‌دهد که در حالت حاد به‌صورت شکم‌درد است، ازاین‌رو بر اساس غربالگری انجام‌شده در بیرجند با والدین این کودکان، جلسات مشاوره‌ای برگزار شد و عوامل خطر را با آن‌ها در میان گذاشتیم و آن دسته از کودکانی که نیاز به دارو داشتند نیز تحت درمان قرار گرفتند.
رئیس مرکز تحقیقات مسمومیت‌ها و سوء مصرف مواد دانشگاه علوم پزشکی بیرجند بابیان اینکه بررسی میزان سرب موجود در بدن کودکان مغفول واقع‌شده، یادآور شده است: دولتمردان باید اندازه‌گیری میزان سرب کودکان را جزء تست‌های غربالگری قرار دهند، انجام این‌گونه طرح‌ها باید توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در اولویت قرارگرفته و هزینه‌های آن تأمین شود، چراکه برای محققان هزینه‌های سنگینی در بردارد.

عباس میرنیکانی کوهستان، روانپزشک و متخصص بهداشت درمانی نیز، بابیان اینکه آلودگی هوا قدرت یادگیری، تمرکز و حافظه کودکان را کاهش می‌دهد و هرقدر بیشتر باشد این آسیب‌ها افزایش دارد، تشریح کرده است: زندگی و فعالیت در اتاق‌ها و کلاس‌ها، هوای کلاس را تباه می‌کند، تنفس دانش‌آموزان در کلاس‌های شلوغ از جریان هوای سالم می‌کاهد، اگر به‌جای هوای مصرف‌شده، هوا جایگزین نشود می‌تواند به آسایش، بهداشت، کارایی، یادگیری و سلامت دانش‌آموزان آسیب برساند. در اتاق‌هایی که هوای آن‌ها خوب تهویه نشود به انسان احساس خفقان و ناراحتی دست می‌دهد، همچنین اختلالاتی مانند سردرد، خواب‌آلودگی و  ناتوانی در تمرکز فکری روی می‌دهد، در چنین کلاس‌هایی عفونت‌های ناشی از ریز قطره‌ها و کم شدن مقاومت در برابر بیماری‌ها در صورت مواجهه در درازمدت بروز می‌کند، هوای اتاق‌ها و کلاس‌ها به‌وسیله آلاینده‌های میکروبی سبب کاهش و افت تحصیلی دانش‌آموزان می‌شود.

این متخصص بهداشت درمانی با اشاره به بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا در دانش‌آموزان، افزوده است: منظره دود غلیظی که آسمان شهرها را تیره‌وتار کرده است به‌خوبی نشان می‌دهد که بشر چگونه با دست خودش هوای محیط زندگی را مسموم کرده، آلودگی هوا منحصر به فضای باز و هوای آزاد نمی‌شود بلکه محیط کار، مدارس و داخل خانه را شامل شده و بیشترین صدمه به دانش‌آموزان وارد می‌شود.

با این اوصاف، آلودگی؛ ضریب هوشی، توانایی‌های گسترده شناختی مانند توجه، حل مسئله، استدلال، دانش، برنامه‌ریزی و خلاقیت را کاهش می‌دهد و با بررسی تطبیقی اطلاعات و آمارهای فوق، پژوهشگران دریافتند که میزان افت تحصیلی و کاهش نمرات کسب‌شده بین دانش‌آموزانی که محل زندگی و مدرسه آن‌ها در معرض آلاینده‌های جوی بالا و به‌ویژه سموم ناشی از احتراق موتورهای گازوئیلی و بنزینی قرار دارد، به‌مراتب بیشتر از سایر دانش‌آموزان است، بدون شک این مشکلات دانش‌آموزان ضعیف را در فصل امتحانات با مشکل جدی روبه‌رو می‌کند، ازاین‌رو نیاز است مسئولان قدری موشکافانه‌تر از گذشته به رفع این چالش اساسی بپردازند، زیرا کشورهای دیگر برای کنترل آلایندگی‌ها به سمت انرژی‌های پاک و تولید برق از منابع پاک حرکت کرده‌اند و توانسته‌اند حداقل درصد قابل‌توجهی را تأمین کنند و از سوی دیگر به سمت بهره‌برداری از اتومبیل‌های الکتریکی به‌جای خودروهایی با مصارف بنزین و گازوئیل پیش رفته‌اند و برای مدیریت کسب‌وکار و رفت‌وآمد شهروندان راهکارهای اصولی، منطقی و نوآورانه لحاظ شده است، لذا می‌طلبد دست‌اندرکاران ذی‌ربط راهکارهای اصولی برای کاهش آلایندگی‌ها در کلانشهرها داشته باشند.
پی‌نوشت:
مقالات و نتایج مطالعات منتشرشده در این متن، در خبرگزاری ایمنا بازنشر شده است