تاب‌آوری در برابر سیل و ضرورت اتخاذ راه‌حل‌های طبیعت‌محور
مطالعات علمی به وضوح نشان داده که جهان از نظر آب‌وهوایی به سمت ناپایداری در حرکت است و نقاط مختلف آن به‌طور مکرر شاهد وقوع حوادث طبیعی همچون سیل است تا جایی که این شرایط به روندی عادی در زندگی روزمره بشر تبدیل شده است.
«کشور ما سابقه تاریخی غنی از همزیستی با طبیعت و دشواری‌های آن داشته است. در طول تاریخ، این تمدن کهن همواره خود را با شرایط اقلیمی و بومی تطبیق داده است، اما کارشناسان و مدیران این آموزه‌ها را فراموش کرده و وقت آن رسیده است که رویکرد متخصصان، مدیران و مردم به راه‌حل‌های طبیعت‌محور تغییر کند، هرچند اکثر کشورهای جهان، مدت‌ها است این رویکرد را اتخاذ کرده‌اند، ولی ما هنوز نابودی طبیعت برای بهره‌کشی شخصی را افتخار مهندسی می‌دانیم. جاده‌سازی‌های گسترده و ویلاسازی‌ها و ساخت و سازهای گوناگون، موجب شده‌اند تا هنگام جاری شدن سیل، سرعت آب مرتبا افزایش یابد و به میزان تخریب آن اضافه کند. از سوی دیگر، بستر رودها نیز با تبدیل شدن به کانال با بدنه‌های بتنی، گاه سرپوشیده می‌شود یا به زیرزمین انتقال می‌یابد. طبق تحقیقات، این عوامل موجب افزایش سرعت و شدت سیل می‌شود.»
توجه به عامل زمان و چرخه‌های تکرارشونده
این ها را سولماز حسینیون دکترای تخصصی طراحی شهری و متخصص تاب‌آوری شهری می گوید و با تأکید بر اهمیت همزیستی با طبیعت و پدیده‌های آن در امر توسعه بیان می کند: «یکی از مهم‌ترین نکات لازم در امر توسعه، توجه به زمان است. همه پدیده‌ها در طبیعت طی دوره‌ها و چرخه‌های زمانی تکرار می‌شود که زلزله، بارش‌های موسمی، سیل و خشکسالی از مهم‌ترین نمودهای آن است. بسیاری از رودهای فصلی، ممکن است در بازه کوتاه اما در فواصل زمانی یک‌ساله، چندساله یا حتی ۲۰ ساله طغیان کنند، اما فاصله زمانی میان این رخدادها حس ایمنی کاذبی به مردم، متخصصان و مدیران می‌دهد که نتیجه آن کشتار و ویرانی است. متأسفانه در کشور ما توهم پیشرفت موجب شده تا اهمیت همزیستی با طبیعت و پدیده‌های آن و ابتدایی‌ترین نکات اولیه در حوزه ایمنی مانند حفظ حریم و مسیر رودها مورد بی‌توجهی قرار گیرد. برای مثال در شهر تهران شاهد هستیم که علی‌رغم تجربه تلخ سیل‌های متعدد، ساخت‌وسازهای متعدد در حریم بلافصل روددره‌ها انجام گرفته و شهرداری‌ها که باید متولی امر پیشگیری باشند، روی رودها را می‌بندند و به عنوان بازار روز و مرکز خرید و پارکینگ به فروش می‌رسانند. گاه نادیده گرفتن عناصر طبیعی از این هم فراتر می‌رود و مسیر رودهای فصلی را تغییر می‌دهند یا به زیرزمین می‌برند و حتی خیابان را، روی مسیر یک رود می سازند. ضرورت توجه به چرخه‌های طبیعی تکرارشونده به ویژه درمورد سیل اهمیت زیادی دارد به ویژه در کشوری مانند ایران که رودهای دائمی معدود و اکثرا رودهای فصلی هستند، حتی اگر حادثه‌ای مانند سیل تجریش یا زلزله تهران، هر چند دهه یک بار رخ دهد، اما در چنین زمان‌هایی آمادگی در برابر بحران می‌تواند موجب کاهش تلفات جانی و مالی جبران‌ناپذیر شوند. ویژگی مدیریت بحران همین است، آمادگی در برابر وقایع غیرمترقبه که در جهان امروز که سرعت تحولات ناشی از تغییرات اقلیمی و مانند آن شدت گرفته، ضرورتی بیش‌ازپیش یافته است.»
مداخله و ویرانگری طبیعت و آسیب‌های فراوان
حسینیون با بیان اینکه مداخله در طبیعت به هر نحوی اثرات مخربی بر زندگی تمام اقشار به ویژه مردم بومی و کم‌درآمد دارد، عنوان می کند: «بدیهی است که اقداماتی مانند نابودی جنگل‌ها برای سودهای مقطعی برای اشخاص خاص تبعاتی مانند سیلاب‌های ویرانگر دارد. سال‌هاست کاهش پوشش گیاهی و نابودی جنگل‌ها به عنوان دلیل اصلی سیل‌های ویرانگر متعدد مطرح شده اما همچنان پاک‌تراشی جنگل‌ها به نفع سودجویان در تمام سطوح در جریان است، از خانواده‌ای که روز تعطیلشان را در جنگل می‌گذرانند و آتش خود را خاموش نمی‌کنند و زباله و بطری آبشان را رها می‌کنند تا کشاورز یا دامداری که جنگل را پاک‌تراشی می‌کند تا ویلاسازان و کسانی که برای یک هفته در سال بخش‌های مهمی از جنگل‌های هزاران ساله را نابود می‌کنند یا معدن کاری و ایجاد کارخانجات چوب‌بری و سایر کارخانجات در مناطق حفاظت شده، همه مسئول هستند. نابودی در کشور ما در تمام سطوح در جریان است. از تغییر مسیر رودها و ساخت و سازهای بی‌رویه در حریم رودها بارها موجب آسیب‌های متعددی شده‌اند تا ایجاد سدهایی که بازدهی ندارند و تنها موجب بهم ریختن نظام آبی این مرز و بوم شده‌اند.»
از میان رفتن سطوح نفوذپذیر
این کارشناس، یکی از مهم‌ترین عوامل اثبات شده در افزایش شدت و مخرب بودن سیل را افزایش سطوح نفوذناپذیر در سطح شهرها دانسته و می گوید: «متأسفانه استفاده از این سطوح نفوذناپذیر، در نواحی طبیعی نیز به صورت جاده‌سازی‌های گسترده و ویلاسازی‌ها و ساخت و سازهای گوناگون، موجب شده‌اند تا هنگام جاری شدن سیل، سرعت آب مرتبا افزایش یابد و به میزان تخریب آن اضافه کند. از سوی دیگر، بستر رودها نیز متأسفانه با تبدیل شدن به کانال با بدنه‌های بتنی، گاه سرپوشیده می‌شود یا به زیرزمین انتقال می‌یابد. طبق تحقیقات متخصصان و مهندسان مشاور که سال‌ها در زمینه احیای روددره‌های تهران بررسی‌های متعددی انجام داده‌اند، این عوامل موجب افزایش سرعت و شدت سیل می‌شود. تحقیقات متعدد در دهه‌های اخیر نشان داده است، نفوذناپذیری جداره‌ها میزان ریسک را بالا می‌برد؛ از همین روی چند دهه است تمام شهرهای کشورهای پیشرفته و حتی در حال توسعه بستر رودخانه‌های شهری خود را به حالت طبیعی برگردانده‌اند و برای کاهش خطرات سیل و سایر فجایع، به راه‌حل‌های طبیعت محور روی آورده‌اند که اشاره به آنها در این مطلب نمی‌گنجند. افزایش سطوح نفوذ پذیر در سراسر معابر و فضاهای شهری و حتی در پارک‌ها و مناطق طبیعی که نیازمند انواع خاصی از ساخت‌وساز هستند امروزه از اصول اولیه کاهش خطرات سیل و حفظ منابع آبی و زیستی در شهرها هستند. متأسفانه ما حتی برای پیاده‌روها و حتی فضاسازی پارک‌ها هم عمدتا از آسفالت و سطوح سخت استفاده می‌کنیم که به هیچ عنوان امکان نفوذ آب از آنها وجود ندارد. امروزه با تأکید بر روش‌های مبتنی بر سازگاری با طبیعت و نه بر ضد آن، تأکید هرچه بیشتر بر بازگشت به حالت طبیعی عناصر کلان و خرد شهری است.»
ضرورت توجه به مقیاس‌های بالاتر منطقه‌ای و قاره‌ای و تغییرات اقلیمی
حسینیون تأکید می کند: «یکی از مهم‌ترین نکات در زمینه تاب‌آوری، بحث تحلیل چندمقیاسی است. درمورد بحث سیل‌های اخیر مکررا موضوع، مونسون‌ها هستند که منشأ آنها از اقیانوس آرام است و این تأثیرات منطقه‌ای فراتر از تحولات اقلیمی داخل کشور، تأثیر بسزایی بر شرایط جوی و بارش‌ها و میزان آنها دارد. همانگونه که بسیاری از مشکلات دیگر و بحران‌هایی که اکنون گریبان کشور ما را گرفته، مانند ریزگردها در بسیاری موارد ریشه‌ای فرامنطقه‌ای دارند. بحران تغییرات اقلیمی و تحولات ناشی از آن بر ویژگی‌های اقلیمی کشورها نیز مسلما باید در پیش‌بینی‌ها و آمادگی یافتن در برابر مسائلی چون سیل، مرتبا مورد پایش قرار گیرد؛ از همین روی تجهیز کردن مراکز تحقیقاتی مرتبط با هواشناسی و اقلیم‌شناسی می‌تواند در مقیاس کلان و فراکشوری بر برنامه‌ریزی‌های منتج به آمادگی در برابر حوادثی چون این سیل‌های ویرانگر مؤثر باشد. بسیاری از بحران ها تبعاتی در مقیاس‌هایی بسیار فراتر از محدوده زندگی ما دارند و دید محدود برای اقدامات کارشناسی منجر به بروز خسارات بیشتر است.»
آموزش و آگاهی‌رسانی
دکترای تخصصی طراحی شهری و متخصص تاب‌آوری شهری بیان می کند: «یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های نظام‌های تاب‌آور، آموزش و آموختن است. جامعه ما در تمام سطوح نسبت به مسئله ایمنی بسیار بی توجه است. حتی مؤسسات و اساتید مدیریت بحران نیز از وقایع رخ داده به عنوان فرصتی برای ارائه مقالات و نمونه‌های موردی جدید در ژورنال‌ها و کنفرانس‌های بین‌المللی استفاده می‌کنند. در کشور ما صحنه‌هایی مانند رانندگانی که کودکان خود را حین رانندگی در سقف روباز خودرو قرار می‌دهند یا به خودروهای امدادرسان اجازه عبور نمی‌دهند، مالکانی که برای زیبایی یا بزرگ شدن پارکینگ خود، بادبند ساختمان را می‌برند یا درختان جلوی نمای بنای خود را قطع می‌کنند، امری رایج است. در فرهنگ رانندگی کشور ما استفاده از چراغ راهنما یا احترام به عابرپیاده و توقف در برابر خط عابر پیاده امری منسوخ شده است. همین مسائل به ظاهر کوچک، موجب بروز سوانح و تلفات زیادی می‌شود. همین دیدگاه و چارچوب فکری در تمام مقیاس‌های کلان نیز تسری دارد، برای مثال در زمان توسعه و ساخت و سازبه راحتی حریم رود یا سایر ملاحظات ایمنی توسط مردم و متخصصان زیر پا گذاشته می‌شود. در طرح‌های توسعه مسیر رود نادیده گرفته شده یا تغییر داده می‌شود و خیابان‌ها و ساختمان‌ها در بحرانی‌ترین نقاط ساخته می‌شود. متأسفانه در زمان وقوع تلفات فراوان جانی و مالی، همه به دنبال فرافکنی و مقصر دانستن دیگری هستند. آموزش ایمنی در کشور به هیچ عنوان جایگاهی ندارد و همین امر موجب خسارات بی‌شمار و پیاپی در تمام زمینه برای این کشور است.»
استفاده از ظرفیت‌ها و تبدیل تهدید به فرصت
حسینیون با اشاره به اینکه طبیعت ظرفیت‌های زیادی در طول تاریخ در اختیار بشر قرار داده است، خاطرنشان می کند: «انسان‌ها با سلطه بر طبیعت به روش‌های متفاوتی از زندگی دست یافتند اما اکنون که ظرفیت زیستی کره زمین به انتها رسیده و حیات بشر در این سیاره در خطر جدی است، رویکرد کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، تغییر یافته است. برای مثال سال‌هاست روند معکوس احیای رودها و بازگرداندن آنها به حالت طبیعی قبل در شهرهای متعددی در دنیا آغاز شده است. از جمله احیای رودخانه چونگیچئون که در سال ۲۰۰۲ در کره جنوبی آغاز شد. امروزه چنین روندهایی برای باززنده‌سازی و بازگرداندن سرمایه‌ها و ارزش‌های زیستی مانند رودها، جنگل‌ها و تالاب‌ها و دریاچه‌های درون‌شهری به شکل طبیعی خود، شدت و سرعت گرفته‌اند که علی‌رغم بروز سوانح طبیعی و اثرات تغییرات اقلیمی، موجب شده تا سازگاری و کاهش خطرات تا حد زیادی عملی شود؛ در حالی که توسعه و ساخت‌وساز در کشور ما هنوز اصل بر نابودی سرمایه‌های زیستی و بی‌اعتنایی به سازوکارهای طبیعت به بهانه مدرنیسم و پیشرفت است، گویی کل سرزمین و منابع آن تنها برای مصرف‌گرایی و استفاده عده‌ای است که اکثرا هم دل در گرو زیستن در اقلیمی دیگر دارند. سیلاب‌ها در بسیاری از نقاط دنیا به فرصتی برای جمع‌آوری منابع آبی تبدیل شده و امروزه رقابتی میان شهرهای پیشرفته جهان برای تجهیز آنها به تجهیزات جمع‌آوری سیلاب‌ها و استفاده بهینه درگرفته است. اکنون دیگر سیلاب‌ها از تهدید تبدیل به فرصت شده‌اند.»
او اظهار می کند: «کشور ما سابقه تاریخی غنی از همزیستی با طبیعت و دشواری‌های آن داشته است و در طول تاریخ، این تمدن کهن، همواره خود را با شرایط اقلیمی و بومی تطبیق داده است اما کارشناسان و مدیران امروز این درس آموزه‌ها را فراموش کرده و اقدامات خود را محدود به مقیاس حوزه کارشناسی پروژه‌های در دسترس و تحت مدیریت خود می‌کنند. در چنین شرایطی آسیب‌های هر روزه و تسلیت‌های پیاپی به امری رایج اما دردناک تبدیل شده‌است. فراموش نکنیم که تخصص‌هایی چون تاب‌آوری و مدیریت بحران بسیار فراتر از شرکت در کنفرانس‌ها و پیمان‌نامه‌های بین‌المللی و ارائه مقالات و پروژه‌های پژوهشی هستند. حفظ سرمایه‌های زیستی برای مردم و نسل‌های آینده مهم‌ترین وظیفه هر متخصص و کارشناس متعهد است. وقت آن رسیده است که رویکرد متخصصان، مدیران و مردم به راه‌حل‌های طبیعت‌محور تغییر کند هرچند اکثر کشورهای جهان، مدت‌ها است این رویکرد را اتخاذ کرده‌اند، اما هنوز نابودی طبیعت برای بهره‌کشی شخصی را افتخار مهندسی می‌دانیم.»
عوامل شکل گیری سیل در شهرها
گفته می شود برخی عوامل انسانی موجب تشدید روان آب حاصل از بارش باران شده و وقوع سیلاب را در پی دارد. هادی عبدالعظیمی کارشناس سنجش از دور با بیان اینکه تغییرات کاربری اراضی شهری یکی از عوامل بسیار اثرگذار در ایجاد سیل است، عنوان می کند: «زمانی که تغییراتی در حوضه‌های بالادست یک شهر ایجاد شود، پوشش طبیعی خاک، باغات، چمنزار و علفزار دستکاری شده و این اراضی به محل ساخت ساختمان ها، شبکه معابر با پوشش آسفالت تبدیل شود، سطح حوضه ها
غیرقابل نفوذ می شود. با افزایش سطوح غیرقابل نفوذ، نفوذناپذیری آب بالا می‌رود که منجر به تشدید روان آب می‌شود و شکل گیری سیل را در پی خواهد داشت.»
این کارشناس سنجش از دور بیان می کند: «مدیریت حوضه‌های آب ریز پیرامون شهرها اهمیت زیادی دارد و این حوضه‌ها نباید دستکاری شود. چنانچه در حوضه‌های پیرامونی یک شهر جاده سازی شود و پشت‌بام ساختمان‌ها افزایش پیدا کند، قطعا آن شهر در معرض خطر خواهد بود. بهتر است در حوضه‌های پیرامونی شهر تغییر کاربری نداد اما چنانچه قصد تغییر کاربری وجود دارد، می‌توان با ساخت حوضچه‌های مصنوعی آب را جمع آوری کرد تا هم جریان آب کنترل شود و هم بتوان از آب جمع شده برای مصارف دیگر بهره گرفت. می‌توان آب جمع‌آوری شده را تغییر مسیر داد و به سمت سفره‌های آب زیرزمینی هدایت کرد.»
این کارشناس سنجش از دور با تأکید بر اینکه طراحی کانال هدایت آب باید متناسب با حجم آب باشد، تصریح می کند: «کانال‌های هدایت کننده آب باید به صورتی طراحی شود که دهانه کانال متناسب و مطابق با اصول علمی و مهندسی باشد و بر پیاده سازی آن، نظارت دقیق و علمی بشود. بعد از ساخت کانال‌ها نیز باید بازدید شده و بر لایروبی آنها به خصوص در فصول بارش نظارت شود.»
در نظر گرفتن آب باران به‌عنوان یک منبع غنی
عبدالعظیمی در ادامه خاطرنشان می کند: «سیل را باید به‌عنوان یک فرآیند طبیعی در نظر گرفت و لازم است به جای افزایش مقاومت‌ها در برابرش، شهرها را با وقوع آن سازگار کرد. این روزها در بسیاری از نقاط جهان، تغییرات مثبت زیادی در جهت سازگاری زندگی شهری با وقوع سیل در حال اتفاق است که پیامدهای مثبت بسیاری نظیر ایجاد فضاهایی برای سرگرمی‌های آبی، بهبود زیست‌محیطی، افزایش تنوع محیط زیست شهری و رونق اقتصادی داشته است. برای سازگاری شهرها با بارش‌های مکرر باران، لازم است بافت شهری به طور چشمگیری تغییر یابد و فضاهای جدیدی برای نگهداری و استفاده از آب ایجاد شود. به عنوان مثال مناطقی نظیر فضاهای سبز شهری همانند یک اسفنج عمل می‌کند که می‌تواند آب باران را در خود ذخیره کند و در مواقع لزوم برای استفاده مجدد در اختیار قرار دهد. در واقع طراحان شهری می‌توانند از گوشه و کنار شهرها و حتی پشت‌بام خانه‌ها به عنوان اسفنجی برای ذخیره آب بهره گیرند و از این طریق مانع هدر رفتن این منبع ارزشمند شوند.» این کارشناس سنجش از دور با اشاره به کشور دانمارک و اقدامات این کشور برای سازگاری با سیل عنوان می کند: «این کشور قصد دارد، با ایجاد مناطق مقاوم به تغییرات آب‌وهوایی، حداقل ۲۰ درصد از املاک عمومی را به عنوان اسفنج‌هایی برای کاهش اثرات سیل در مناطق متراکم مورد استفاده قرار داده و این مناطق ایمن را چند منظوره طراحی کند تا در زمان‌هایی که امکان وقوع سیل وجود ندارد، فعالیت‌ها و رویدادهای دیگری در آنها برگزار شود.»
عبدالعظیمی می گوید: «از آنجایی که بارش باران پدیده‌ای فصلی است، پس طراحی شهری باید به گونه‌ای باشد تا برای سازگاری بیشتر با شرایط مختلف سال، قابلیت تغییرپذیری داشته باشد. در واقع درک هرچه بیشتر فرآیندهای طبیعی در شهرها می‌تواند به طراحی هر چه بهتر آنها منجر شود و مزایای بسیاری داشته باشد. انتخاب نوع گیاهان و بسترهای خاکی مناسب برای حمایت از تغییرپذیری فضایی از اهمیت بسزایی برخوردار است که بهترین اقدام در این خصوص در پارک بیلانکور فرانسه صورت گرفته و در آن آب به عنوان مؤلفه اصلی در تغییر فضاهای باغ‌ها مورد توجه قرار گرفته است. طراحان شهری باید از هدر رفتن آب باران جلوگیری کنند. برای تحقق این منظور مثلا می‌توانند از طریق ایجاد زمین‌های نفوذپذیر یا سطوح پشت‌بام‌ها منابعی برای به دام انداختن آب باران استفاده کنند و آب جمع‌آوری شده را برای اهداف مختلف نظیر آبیاری پوشش‌های سبز، شستشو و نظافت سرویس‌های بهداشتی استفاده کنند. این اقدام به راحتی انجام می‌شود و به تکنولوژی خاص یا هزینه‌کرد زیادی نیاز ندارد.»
جاده چالوس , سیل
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط رسالت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.