گروه اجتماعی- حسن طباطبایی
حتما شنیده‌اید و یا می‌دانید که لکنت زبان یکی از بیماری‌های شایع کلامی است. کسی که دچار این بیماری شود، روان کلامی او بر هم می‌خورد و کلمات را با مکث طولانی بیان می‌کند یا این‌که برای بیان کامل یک کلمه، چند بار آن را به‌طور ناقص ادا می‌کند تا بتواند کلمه کامل را بگوید. بسیاری از مبتلایان به لکنت تجربه‌های ناخوشایندی از رفتار اطرافیان و حتی تحقیر و تمسخر شدن توسط دوستان خود، به‌خصوص در دوران کودکی داشته‌اند و این موضوع عامل مهمی در کاهش اعتمادبه‌نفس و حتی سرخوردگی و انزواطلبی فرد مبتلابه شمار می‌آید. همچنین این ترس و احساس ناخوشایند می‌تواند به تشدید مشکل فرد منجر شود و بهبود او را به تأخیر بیندازد.
خیلی پیش می‌آید که حتی در طنزها محض خنده ادای فرد دارای لکنت زبان را درمی‌آورند و مسخره‌اش می‌کنند. درحالی‌که باید با فرهنگ‌سازی و برنامه‌های آموزشی مردم را نسبت به این موضوع آگاه کرد که چه نگرش و برخوردی با این افراد داشته باشند. مهم‌ترین ترس افراد دارای لکنت زبان این است که مورد استهزاء قرار بگیرند. آن‌ها نگرانِ نگرش دیگران نسبت به خود هستند. ازاین‌رو متخصصان گفتاردرمانی می‌گویند: باید در ارتباط با این افراد حوصله بیشتری داشته باشیم و اجازه دهیم صحبت کنند، وسط حرف‌های آن‌ها سخن نگوییم و سخنان آن‌ها را حدس نزنیم.
لکنت زبان عارضه‌ای است که افراد به دلایل ژنتیکی و اکتسابی به آن مبتلا می‌شوند اما فراوانی ابتلا به آن در دوران کودکی بیشتر از سنین دیگر است. یکی از علت‌های ایجاد لکنت زبان در افراد که هنوز کاملا به اثبات نرسیده، عوامل موروثی است. در برخی از خانواده‌هایی که یکی از والدین دچار لکنت است، گاه فرزندان آن‌ها نیز به لکنت دچار می‌شوند ولی این‌گونه نیست که کودک از زمانی که شروع به حرف زدن می‌کند دچار لکنت باشد. اما همان‌طور که متخصصان گفتاردرمانی می‌گویند: «عوامل ارثی و ژنتیکی بخش خیلی محدودی از علت ایجاد لکنت زبان در افراد را شامل می‌شوند و مهم‌ترین علت ایجاد این اختلال گفتاری در افراد قرار گرفتن در موقعیت رعب‌آور، ترسناک، پراسترس و نشئت‌گرفته از عوامل روحی روانی است. لکنت زبان غالبا در دوران کودکی رخ می‌دهد و اگر شخص در دوران بزرگسالی دچار این مشکل شود حتما براثر یکسری بیماری‌های خاص، آسیب مغزی، مصرف داروهای خاص، حادثه و… به این اختلال دچار شده و حالت ثقل زبان برای او اتفاق افتاده است. عوامل محیطی برای بزرگسالان زیاد صادق نیستند. درحالی‌که مهم‌ترین علت ابتلا به لکنت زبان در کودکان عوامل محیطی است. گاهی علت ابتلا کودک به لکنت زبان این بوده که مثلا والدین می‌خواستند فرزند خود را تنبیه کنند و به همین خاطر او را در اتاق تنها گذاشتند و درب را به روی او بستند و کودک به دلیل ترس دچار لکنت زبان شده است. در میان کودکانی که والدین آن‌ها از هم جداشده‌اند نیز این موضوع زیاد دیده می‌شود که کودکان به دلیل قرار گرفتن در موقعیت‌های استرس‌زا به این حالت دچار شده‌اند. بنابراین کودکان مبتلابه لکنت زبان در کنار خدمات گفتاردرمانی  بایستی از خدمات روان‌درمانی و مشاوره نیز استفاده نمایند.»
گویا افراد دارای لکنت زبان در ارتباط باکسانی که با آن‌ها راحت‌تر هستند و احساس نزدیکی می‌کنند کمتر دچار لکنت می‌شوند، دراین‌باره حمیدرضا علیزاده رضایی، از کارشناسان و صاحب‌نظران این حوزه بابیان مثالی عنوان می‌کند: «کودک در مدرسه به هنگام گفت‌وگو با دوستانی که با آن‌ها راحت‌تر است کمتر امکان دارد دچار لکنت شود اما زمانی که معلم می‌خواهد درس بپرسد چون حالت استرس برای او پیش می‌آید، دچار لکنت زبان می‌شود. در کل زمانی که فرد دارای لکنت زبان در محیط استرس‌زا قرار بگیرد، شدت لکنت او خیلی بیشتر می‌شود. برای همین اکثرا سعی می‌کنند از این موقعیت‌ها  فرار کنند مثلا کارمندی که سعی می‌کند تا حد ممکن صحبت نکند، در جلسات شرکت نکند و از موقعیت‌ها و محیط‌هایی که نیاز به صحبت کردن داشته باشد گریزان است زیرا می‌ترسد دچار لکنت شود و احساس خجالت و شرمندگی برای او پیش می‌آید. معلم زمانی که می‌خواهد از کودک مبتلابه لکنت زبان درس بپرسد باید حداقل چند دقیقه قبل به او به‌آرامی اطلاع دهد. اگر ناگهانی کودک را صدا بزند، استرس این کودک خیلی زیاد می‌شود. این کودکان ترس‌ها و استرس‌های شدیدتری از بچه‌های دیگر دارند و بهتر است از قبل در جریان قرار بگیرند تا آرامش بیشتری داشته باشند.»
توصیه دیگر این کارشناس پذیرش این موضوع از سوی خانواده‌هاست. علیزاده رضایی بیان می‌کند: در اغلب اوقات خانواده‌ها به‌محض مشاهده این موضوع در کودک خود دچار استرس و اضطراب شده و این حالت را به فرزند خود نیز منتقل می‌کنند. کودکان کاملا متوجه استرس و ترس اطرافیان می‌شوند و این شرایط را برای آن‌ها بدتر می‌کند. در برخی موارد والدین فرزند خود را دعوا می‌کنند. هیچ‌گاه به فرزند خود نگویید چرا این‌گونه صحبت می‌کنی زیرا این رفتار ارادی نیست. در وهله اول خانواده‌ها باید وجود این مشکل در فرزند خود را بپذیرند. خانواده‌ها در این شرایط باید به هنگام حرف زدن با فرزند خود سرعت صحبتشان را پايین بیاورند. عجله‌ای در سریع و روان صحبت کردن فرزند خود نداشته باشند و خیلی آرام و آهسته با کودک صحبت کنند. نباید زمینه‌ای را ایجاد کنند که کودک دچار ترس شود. بچه‌های لکنتی غالبا ترس‌هایی دارند و باید تحت روان‌درمانی قرار بگیرند. روابط والدین با یکدیگر باید جلوی بچه درست باشد و همین‌طور بر روابط خواهر و برادرها نیز نظارت داشته باشند که با همدیگر خوب رفتار کنند و نگذارند در محیط‌های خانوادگی کودک تحت‌فشار قرار بگیرد و کسی کودک را به‌خاطر نوع سخن گفتن طرد نکند. گاهی والدین در جمع مثلا در یک مهمانی کودک را مجبور می‌کنند که داستانی تعریف کند، شعری بخواند و… به‌هیچ‌عنوان نباید کودک دارای لکنت زبان را در این شرایط قرار داد. باید ازنظر روحی-روانی به کودک کمک کنند تا به امنیت برسد و اضطراب او از صحبت کردن از بین برود.»
علیزاده رضایی بر این موضوع هم تأکید می‌کند که نباید به‌هیچ‌عنوان یک فرد دارای لکنت زبان را از فضای جامعه طرد کنیم: «متأسفانه از همان ابتدا در محیط‌های مختلف افراد دارای لکنت زبان طرد می‌شوند و مسئولیت و وظیفه‌ای را به آن‌ها محول نمی‌کنند. مثلا در برخی موارد در مهدکودک زمانی که می‌بینند کودکی لکنت دارد اگر قرار است نمایشی اجرا شود او را حذف می‌کنند. درحالی‌که به‌هیچ‌عنوان نباید کودک از نمایش حذف شود، حتی به عهده گرفتن یک نقش کوتاه و مختصر باعث می‌شود ترس کودک از حضور در مکان‌های عمومی و صحبت کردن جلوی جمعیت از بین برود.»
 هر چه پیچیدگی زبانی افزایش یابد لکنت بیشتر می‌شود
لکنت، اختلالی است که در آن هماهنگی حرکات گفتاری ضعیف است یا به‌خوبی طرح‌ریزی نمی‌شود و به لحاظ زمان‌بندی متناسب نیست یا کند است. علاوه بر این، سازمان‌بندی شناختی، فرمول‌سازی گفتار و زبان بر تولید گفتار آرام، بدون تقلا و تلاش اثر می‌گذارد. در سرتاسر دوران کودکی، کودکان ظرفیت و توانایی لازم برای گفتار روان را به‌دست می‌آورند. این ظرفیت‌ها شامل کنترل حرکتی گفتار، ایجاد و شکل‌گیری زبان، بلوغ عاطفی_اجتماعی و توانایی شناختی است. همچنین تقاضا‌های اعمال‌شده روی کودکان از سوی شنوندگان یا خود کودک نیز مدام رو‌به افزایش است. زمانی‌که این ظرفیت‌ها و تقاضاها همزمان توسعه یابند، کودک می‌تواند به‌صورت طبیعی روان صحبت کند. هر زمان که این تقاضاها فراتر از ظرفیت‌های کودک باشد، لکنت به وقوع می‌پیوندد. 
برای گفتار پیوسته، سریع  و بدون تلاش بچه‌ها باید دارای ظرفیت‌های مختلفی باشند که اولین آن‌ها کنترل حرکتی گفتار است و شامل سرعت تولید هجاها، حرکت دادن سریع گروهی از عضلات و زمان‌بندی حرکات است. تحقیقات نشان می‌دهند که ظرفیت کودک برای گفتار سریع و پیوسته همراه با رشد کودک توسعه می‌یابد، یعنی یک کودک دوساله آهسته‌تر صحبت می‌کند و نسبت به بچه‌های پنج‌ساله، پیوستگی کمتری در گفتار دارد. همچنین ظرفیت کودک برای کنترل ریتم و هماهنگی و زمان‌بندی گفتار، به‌تدریج رشد می‌یابد. اما ظرفیت دوم، «زبان» است که دراین‌باره ابراهیم برزگر، دانشجوی دکترای تخصص گفتاردرمانی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی توضیح می‌دهد: «زبان شامل، بازیابی کلمات و یادگرفتن دستور زبان برای تولید جملات طولانی و پیچیده، استفاده از زبان برای اهداف مختلف و همچنین تعامل و مکالمه است. وقتی طول جملات افزایش می‌یابد، سرعت گفتار کودکان پیش‌دبستانی نیز زیاد می‌شود. افزایش سرعت می‌تواند برای کودکان دچار لکنت، نوعی اختلال در امر روانی گفتارشان شود. در تحقیقات متعددی، رابطه بین ظرفیت زبان و لکنت، ارزیابی‌شده است و کودکانی که دچار لکنت هستند، غالبا در مقایسه با گروه کنترل، نمره زبانی کمتری می‌گیرند. در تحقیقی دیگر گفته شد، هر چه پیچیدگی زبانی افزایش یابد لکنت بیشتر می‌شود. زمانی‌که تقاضاهای زبانی افزایش می‌یابد، تعداد دفعات تولید ناروان بیشتر می‌شود. ظرفیت‌های شناختی و اجتماعی_عاطفی احتمالا باعث گفتار روان می‌شوند هرچند شواهد وجود این رابطه چندان زیاد نیست.»
برزگر با اشاره به موضوع تقاضاهای روانی گفتار، بیان می‌کند: «فاکتور‌های محیطی برای تشویق کودک جهت «سریع حرف‌زدن» با تعداد مکث‌های کمتر، نوعی تقاضای حرکتی بر سیستم روانی کلام کودک محسوب می‌شوند. برای مثال رفتار گفتاری افراد خاص در زندگی کودک ممکن است باعث افزایش تقاضای حرکتی شود. مثلا، اگر کودک قرار است به یک سؤال پیچیده‌تر جواب دهد، یک جمله را که درست بیان‌نشده است دوباره تکرار کند، یک جمله را بلند بگوید، در آن صورت ممکن است کودک تحت‌فشار زمانی قرار گیرد. نیاز برای گفتار سریع و پیوسته احتمالا باعث افزایش لکنت در کودکانی می‌شود که مستعد لکنت هستند. علاوه‌بر این، گروهی از محققان متوجه شدند که لکنت کودک با سرعت گفتار والدین در ارتباط است. زمانی‌که مادر آهسته‌تر صحبت می‌کند، لکنت کودک کاهش می‌یابد.»
تقاضاهای زبانی، شناختی و شخصیتی می‌تواند روانیِ گفتار را تحت تأثیر قرار دهند. وقتی والدین مدام از کودکان سؤالاتی می‌پرسند که به پاسخ‌های بلندتر نیاز دارند، لکنت آن‌ها افزایش می‌یابد. در چندین بررسی نشان داده شد که پیچیدگی زبان مادر با پایداری لکنت کودک مرتبط بوده است. مادرانی که از زبان پیچیده‌تری استفاده می‌کنند یا جملات طولانی‌تری با کلمات مشکل‌تر تولید می‌کنند احتمالا کودکشان از لکنت به مدت چندین سال رنج می‌برد.
 لکنت در دوزبانه‌ها شایع‌تر از تک‌زبانه‌ها
این دانشجوی دکترای تخصص گفتاردرمانی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی در ادامه به مبحث لکنت و دوزبانگی پرداخته و عنوان می‌کند: «لکنت در همه زبان‌ها اتفاق می‌افتد. تحقیقات نشان داده است که لکنت در دوزبانه‌ها شایع‌تر از تک‌زبانه‌هاست. در یک تحقیق نشان داده شد که سن شروع لکنت ۲۶ درصد از افراد دارای لکنت دوزبانه با شروع استفاده از زبان دوم مصادف بوده است. البته ارتباط واضحی بین لکنت و دوزبانگی وجود ندارد و فقط می‌توان گفت، استفاده از دو زبان بار زبان‌شناختی بیشتری برای کودک دوزبانه دارد. همچنین افراد دوزبانه به منابع شناختی بیشتری برای استفاده از زبان نیاز دارند. تسلط روی زبان اول و دوم می‌تواند روی بسامد، توزیع و ماهیت لکنت اثر بگذارد. افراد دارای لکنت در زبانی که روی آن تسلط دارند، لکنت کمتری دارند. تسلط کم روی زبان دوم، پیچیدگی واژگانی و نحوی باعث اختلال در کنترل حرکتی گفتار می‌شوند. تقاضاهای شناختی و زبان‌شناختی مرتبط با زبانی که تسلط کمتری روی آن دارند، می‌تواند فشار بیشتری روی سیستم حرکتی گفتار وارد کند.»
 تعویق‌اندازی آموزش زبان دوم
برزگر در خاتمه سخنانش شرح می‌دهد: «الگوهای لکنت در زبان‌های مختلف به‌دلیل تفاوت‌های زبان‌شناختی (مثل تفاوت در طول کلمه، الگوهای استرس و مشخصات واج‌شناختی) که در زبان‌های مختلف وجود دارد، ممکن است متفاوت باشد. به‌تعویق انداختن یادگیری زبان دوم می‌تواند شانس بروز لکنت را کاهش دهد و همچنین شانس بهبودی را افزایش دهد. نتایج یک مطالعه نشان داد که اگر از یک‌زبان تا سن پنج‌سالگی استفاده شود، شانس شروع لکنت کاهش و سرعت بهبودی افزایش می‌یابد. در مطالعه دیگری نشان داده شد که به تعویق‌اندازی آموزش زبان دوم تا زمانی‌که کودک کنترل خوبی روی زبان اول به‌دست آورد، شانس شروع لکنت را کاهش می‌دهد. در زمینه درمان لکنت در کودکان دوزبانه مطالعات محدودی انجام‌گرفته است. در یک مطالعه از درمان‌های مبتنی بر بازسازی گفتار برای درمان لکنت در نوجوانان استفاده و تمرینات درمانی همزمان روی دو زبان انجام شد که لکنت در هر دو زبان کاهش یافت. همچنین در افراد دوزبانه اگر برنامه درمان لکنت برای یک‌زبان ارائه شود، می‌تواند به‌صورت خودانگیخته به زبان دیگر تعمیم یابد.»