گروه اجتماعی- حسن طباطبایی
زمستان امسال غیرمنتظره بود، برف آمد و امید آورد. امید به اینكه ‌بارش‌ها كمی هم كه شده ما را از شر خشكسالی نجات دهد. این امید وقتی بیشتر شد که بارش برف سنگین در برخی مناطق، فرصت را برای تغذیه رودها و چشمه‌ها فراهم کرد. بااین‌وجود کارشناسان همچنان هشدار می‌دهند که خشکسالی ادامه دارد و بارش‌های اخیر به جبران کسری آبخوان‌های کشور و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی کمکی نکرده است. البته «به سبب توزیع بارش‌ها برخی استان‌ها و مناطق کشور شرایط بهتری نسبت به سایر مناطق دارند و می‌توان امید داشت کم‌آبی عقب‌نشینی کند و در پاره‌ای از جغرافیای کشورمان همچنان کم‌آبی شرایط غالب است.» گوینده این عبارت داریوش بهارلویی، کارشناس منابع آب است. برمبنای بررسی‌های او و قاطبه صاحب‌نظران، پیش‌بینی وقوع «خشکی بی‌سابقه» رنگ  واقعیت به خود نگرفته، اما بارندگی‌ها نتوانسته کسری مخازن را جبران کند و تنها می‌تواند نقش یک مُسکن را ایفا کند. 
در کشوری که نزدیک به  ۹۰ درصد منابع آب‌های تجدیدپذیر صرف کشاورزی می‌شود و بیش از ۸۰ درصد منابع آب زیرزمینی هم ازدست‌رفته و سطح آب اکثر دریاچه هاو ‌ سدهای بزرگ و کوچک به‌شدت افت کرده، نگرانی با آمدن یک یا دو برف سنگین رفع نمی‌شود.  برای درک بهتر شرایط  باید به تحلیل پژوهشگران حوزه آب و محیط‌زیست استناد کرد، که از دریچه نگاه تخصصی آن‌ها، «معمولا یک‌چهارم بارندگی‌ها به سمت سفره‌های آب زیرزمینی می‌رود.» این پژوهشگران با ذکر مثالی تشریح می‌کنند: «اگر متوسط بارندگی کشور ۱۰۹ میلی‌متر باشد یک‌چهارم آن می‌شود حدود ۳۰ میلی‌متر، درصورتی‌که متوسط افت سطح آب زیرزمینی در آبخوان‌های کشور حدود ۲۰ تا ۲۵ متر است بنابراین با این بارندگی‌ها امسال فقط توانستیم حدود ۳۰ سانتی متر آن را جبران کنیم. در چهار دهه اخیر ۱۴۰ میلیارد مترمکعب بیشتر از میزان آبی که وارد سفره‌های آب زیرزمینی شده، برداشت کردیم، ۱۴۰ میلیاردمترمکعب یعنی ۱۰ رودخانه به بزرگی کارون، طبیعی است که نمی‌شود به این سرعت فکر کرد که می‌توانیم این تراز منفی را جبران کنیم.»
قرار بود وزارت نیرو با اجرای طرح بزرگ تعادل بخشی سفره‌های آب زیرزمینی کسری بیلان آبی خود را که ۱۲۰ میلیارد مترمکعب بود تا پایان برنامه ششم توسعه به صفر برساند اما در اجرا آن‌طور که باید موفق نبود، براین اساس پژوهشگران هشدار می‌دهند که «این بارندگی‌ها مانند مُسکنی برای سال آبی پیش رو عمل کرده و ما برای اینکه بتوانیم بحران را از سر بگذرانیم باید منابع و داشته‌ها را مدیریت کنیم.»
اگرچه سازمان هواشناسی اعلام‌کرده است، بارش‌های پائیز امسال در کشور ۴۰ درصد کمتر از نرمال بوده، اما بارندگی‌های «فرانرمال » دو ماه نخست زمستان سبب شد تا حدود ۶۰ درصد از این کسری جبران شود، بااین‌وجود، در حال حاضر میانگین بارش کشور حدود ۱۰ درصد کمتر از نرمال بوده و همچنان بارش‌ها در ۲۵ استان منفی است.
مطابق برآورد این سازمان، «بیشترین میزان کسری بارش کشور تا این زمان از سال زراعی با مقدار ۱۷۳/۶ میلی‌متر مربوط به گیلان است. پس‌ازآن استان‌های مازندران با ۱۱۷، گلستان ۷۹ و قزوین با ۷۰ میلی‌متر کسری بارش نسبت به شرایط نرمال مواجه‌اند. این شرایط در حالی است که میزان بارش‌ها در کهگیلویه و بویراحمد ۱۵۰، بوشهر ۱۱۴ و چهارمحال و بختیاری حدود ۱۰۵ میلی‌متر بیشتر از نرمال بوده است. بارندگی‌های تهران اما اگرچه از ابتدای زمستان تاکنون در محدوده نرمال بوده اما کم‌بارشی گسترده پاییز سبب شده تا میانگین بارش استان از ابتدای سال زراعی تاکنون حدود ۴۰ درصد کمتر از نرمال باشد.»
 سدهای خالی تهران
مقام‌های وزارت نیرو می‌گویند بارندگی‌ در سال آبی جاری کافی نیست و سدها همچنان خالی‌اند. رسانه‌ها گزارش داده‌اند که در حال حاضر مخازن پنج‌گانه سدهای تهران نسبت به سال گذشته ۸۲ میلیون مترمکعب کسری دارد. خبرگزاری ایسنا با انتشار آماری، اعلام کرده است که از ابتدای مهرماه وارد سومین سال کم بارش پیاپی شدیم، حجم مخازن در (۲۵ بهمن‌ماه ۱۴۰۱) ۲۳۰ میلیون مترمکعب بوده و در روز مشابه سال ۱۴۰۰ این عدد معادل ۳۱۲ میلیون مترمکعب ثبت‌شده است که اختلاف آن ۸۲ میلیون مترمکعب کسری مخزن را نشان می‌دهد. سال گذشته نیز وضعیت مناسبی ازنظر ذخیره سدهای پنج‌گانه تهران نداشتیم، در تمام سدهای تحت پوشش با کاهش در ورودی مخازن سدها مواجه هستیم، درمجموع شرایط برای هر پنج سد زیر حد نرمال و کمتر از میانگین است و تمام سدها شرایط مشابهی را نسبت به سال‌های قبل ازنظر کاهش میزان آورد و بارندگی تجربه می‌کنند. در سدهای امیرکبیر، لتیان، لار، طالقان و ماملو به ترتیب با کاهش حجم  ۱۵، ۶، ۱، ۳۶ و ۲۵ میلیون مترمکعبی نسبت به سال قبل مواجه هستیم، در شرایط کنونی وضعیت ذخیره آب در سدهای پنج‌گانه تهران مناسب نیست و با کاهش ورودی نیز مواجه هستند. وضعیت ورودی سدها از ابتدای سال آبی تا ۲۵ بهمن‌ماه ۱۴۰۱، معادل ۱۶۷/۵ میلیون مترمکعب بوده که در مقایسه با ۲۰۹/۲ میلیون مترمکعب مدت مشابه سال آبی گذشته ۲۰ درصد کاهش ورودی داشته است. میزان بارش‌ها از ابتدای سال آبی تاکنون ۹۵/۷ میلی‌متر ثبت‌شده که این میزان در سال گذشته ۹۵/۷  میلی‌متر بوده است و بر این اساس میزان بارش‌ها تاکنون با  سال آبی قبل آن برابر و نسبت به بلندمدت ۲۹/۹ درصد کاهش‌یافته است. 
بنابراین علی‌رغم اینکه در روزهای اخیر شاهد بارش باران و برف در استان تهران بودیم؛ اما عمده بارش‌ها در بالادست سدها به شکل برف بوده و در حال حاضر به علت برودت هوا تبدیل به رواناب نمی‌شود، تنها برای فصول گرم سال ذخیره می‌شوند و کمکی به مخازن سدها نخواهد کرد و آوردی برای رودخانه‌ها در شرایط فعلی ندارد. علیرضا ارسطویی ، مدیر دفتر بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات‌ آبی و برقابی شرکت آب منطقه‌ای تهران بابیان این موضوع، ابراز امیدواری کرده که با مدیریت مخازن سدها، استفاده از تمام پتانسیل‌های آبی و برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته بتوان روزهای  پایانی زمستان را پشت سر گذاشت. 
 بیلان منفی آبخوان‌ها
برخی از کارشناسان معتقدند عامل اصلی تأثیرگذار بر کم‌آبی‌های ایران، به کاهش بارندگی یا خشکسالی مربوط نیست. به‌عنوان‌مثال کارشناسان آب در اوایل دهه ۵۰ متوجه شدند که در دشت رفسنجان، میزان برداشت آب از مقدار بارش و تغذیه‌ای که در این دشت صورت گرفته، بیشتر بوده است .بنابراین تصمیم گرفتند که صدور مجوز جدید در این منطقه را ممنوع اعلام کنند. آمارهای تقریبی نشان می‌دهد در آن زمان، حدود ۳۲۰ پروانه برداشت آب، اعم از قنات و چاه در دشت رفسنجان وجود داشته است. اما هم‌اکنون در همین دشت، بالغ‌بر ۱۴۰۰ پروانه برداشت وجود دارد که مجوز همگی ازسوی مسئولان صادرشده است. این به آن معناست که تعداد پروانه‌های برداشت آب، بیشتر از۳۰۰ درصد افزایش‌یافته است.
بنابراین از یک‌سو روند گرمایش کره زمین، خشکسالی و عوامل طبیعی و از سوی دیگر مجوزهای برداشت افزایش‌یافته است. حجم ذخایر آب‌های زیرزمینی که طی میلیون‌ها سال در عمق زمین تشکیل‌شده به‌مراتب بزرگ‌تر از حجم آبی بوده که سالانه در قالب نزولات جوی به این سفره‌ها اضافه‌شده است. تا پیش از ظهور تکنولوژی چاه عمیق، میزان مصرف منابع آبی تقریبا معادل با حجم بارش‌های آسمانی بوده و صرف زندگی، کشاورزی و صنعت محدود آن زمان شده است.
علیرضا شهیدی، رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات ‌معدنی کشور در همین ارتباط می‌گوید: «از شروع دوره خشکسالی در دهه ۸۰ تعداد چاه‌های غیرمجاز در کشور افزایش پیدا کرد. در این موضوع مجلس شورای اسلامی نیز مقصر است چراکه در سال ۱۳۸۹ قانونی را تصویب کرد که در آن چاه‌های غیرمجاز در هرکجای کشور مجاز اعلام شدند و  این مورد به افزایش تعداد چاه‌ها کمک کرد. در حال حاضر حدود ۴۰ درصد از چاه‌هایی که در کشور داریم غیرمجاز است؛ درواقع از حدود یک‌میلیون حلقه چاهی که در کشور داریم ۴۰۰ هزار چاه غیرمجاز هستند! در همان سال‌هایی که تعداد چاه‌های غیرمجاز کشور در حال زیادشدن بود، میزان خروجی چاه‌ها کاهش پیداکرده بود که این هم از نشانه‌های کاهش منابع آب زیرزمینی بود. بر اساس استانداردهای جهانی کشورها مجاز هستند تا ۱۰ درصد از آبخوان‌های خود را  برداشت کنند اما در کشور ما ۷۰ درصد از آبخوان‌ها برداشت می‌شود. حالت بحران در برداشت از آبخوان‌ها برداشت ۴۰ درصدی است که این آمار نشان می‌دهد ما حدود ۲ برابر بیشتر از حالت بحران از آبخوان‌هایمان برداشت می‌کنیم!»
بنابراین عمده آبخوان‌ دشت‌های مهم واصلی کشور بیلان منفی و تراز آبی بسیار پایینی دارند که به‌هیچ‌وجه با یک دوره بارش خوب متعادل نمی‌شوند. براین اساس فیروز قاسم‌زاده، سخنگوی صنعت آب، با اشاره به سومین سال خشکسالی در کشور گفته است که باوجود بارش‌های خیلی خوب دی و بهمن، همچنان میزان بارش‌ها نسبت به سال ۱۴۰۰ کمتر است و تا «وضعیت نرمال» فاصله‌داریم. 
این مقام وزارت نیرو، میزان بارش برف در کشور را امیدوارکننده توصیف و عنوان کرده است، در حال حاضر ۲۰ درصد سطح کشور زیر برف است که آمار خوبی است، منتها باید بتوانیم عقب‌ماندگی‌هایی را که در میزان بارش پاییز داشتیم، جبران کنیم. میزان آب حاصل از بارش برف در سال آبی جاری همچنان ۲۰ درصد کمتر از سال گذشته است و نسبت به متوسط ۲۱ سال آماری که از پایگاه داده‌های ماهواره‌ای استخراج می‌شود، حدود ۳۲ درصد یعنی بیش از ۳۰ درصد کاهش نشان می‌دهد.
 بی‌هنجاری شدید آبی
گزارش آماری وزارت نیرو حاکی از آن است که «میزان آب ورودی به سدهای ایران تا ۲۳ بهمن‌ معادل ۹ میلیارد و ۶۱ میلیون مترمکعب بوده که این عدد در مقایسه با سال گذشته که ۱۰ میلیارد و ۷۷ میلیون مترمکعب بود، ۱۱ درصد کاهش داشته است. میزان خروجی از مخازن سدها نیز در این تاریخ معادل هفت میلیارد و ۱۲ میلیون مترمکعب ثبت‌شده که این عدد در قیاس با سال گذشته که هشت میلیارد و ۴۴ میلیون مترمکعب بود، بیانگر کاهشی ۱۶ درصدی است. در شرایط کنونی، حجم آب موجود در مخازن ۲۱ میلیارد و ۶۰ میلیون مترمکعب ثبت‌شده که نسبت به سال ۱۴۰۰ اختلاف چندانی ندارد و درصد پرشدگی مخازن سدها هم به ۴۴ درصد رسیده است.» بنابراین میزان پرشدگی سدها چندان رضایت‌بخش نیست و بخش اعظم سد دوستی خالی است و تنها ۱۵ درصد آب دارد. سد سفیدرود و سدهای تهران نیز وضعیت مناسبی ندارند. به گفته رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی وضعیت تمام سدهای تهران و سدهایی که به گیلان و مازندران منتهی می‌شوند همچون سفیدرود و سدهایی که در شمال غرب و شمال شرق همچون سد دوستی در مرز  شمال شرق خراسان رضوی و ترکمنستان قرار دارند، دچار بی‌هنجاری شدید آبی نسبت به نرمال و حتی سال گذشته هستند.  
احد وظیفه در گفت‌وگو با ایسنا، میزان دریافت بارندگی را به‌طور میانگین از ابتدای زمستان تاکنون حدود ۸۰ میلی‌متر اعلام کرده است، درحالی‌که بر اساس آمارها در چنین شرایطی به دریافت ۶۵ میلی‌متر بارندگی نیاز بوده است، اما در زمستان جاری با دریافت به‌طور میانگین ۸۰ میلی‌متر بارندگی می‌توان گفت بارش‌های زمستانی ۲۰ درصد بیش از نرمال بوده است. 
اما این افزایش بارندگی مختص به بارش‌های زمستانی است و همان‌طور که وظیفه می‌گوید: «از ابتدای سال آبی تاکنون به‌طور میانگین حدود ۱۱۲ میلی‌متر بارندگی ثبت‌شده است که نسبت به بارندگی‌های ۱۲۵ میلی‌متری بلندمدت حدود ۱۲ میلی‌متر کمتر است بنابراین بارندگی‌ها از ابتدای سال آبی تاکنون به‌طور میانگین حدود ۱۱ درصد کمتر از حد نرمال است. در مناطق جنوب غرب و جنوب کشور همچون استان‌های بوشهر، فارس، کهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری بارندگی‌ها در حد نرمال و حتی بیش از نرمال بوده است اما استان‌هایی همچون سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، سمنان، تهران، البرز، قزوین، زنجان تا آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل، مازندران، گلستان و گیلان با بی‌هنجاری منفی و کم‌بارشی شدید مواجه هستند. به‌طور مثال در استان تهران میزان بارندگی‌ها ۴۳ درصد و قزوین نیز به همین میزان زیر حد نرمال است. در آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و خراسان رضوی نیز بارش‌ها ۵۰ درصد کمتر از نرمال بوده‌اند بنابراین میزان بارندگی در برخی استان‌ها به‌شدت کمتر از حد نرمال است. در برخی مناطق کوهستانی و ارتفاعات نیز که دما پایین‌تر از حد نرمال است، بارندگی‌هایی به‌صورت برف ثبت شد که ازجمله این مناطق می‌توان به چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، ارتفاعات لرستان، ارتفاعات و شرق خوزستان و حوزه زاگرس مرکزی اشاره کرد که مناطق برف‌گیری هستند و پس از سیستم‌های بارشی که پی‌درپی کشور را درگیر کرد، بارش آن‌ها به بیش از دو متر نیز رسید. نکته مهم این است که این مناطق به‌صورت اقلیمی در برخی مواقع در زمستان بارش برف چندین متری را تجربه می‌کنند و باوجوداینکه بارش‌های مناسبی در زمستان جاری رخ داد، این بارش‌ها بیش‌ازحد گذشته نیست.» 
نگرانی احد وظیفه بیش از همه برای نیمه شمالی کشور است که «تاکنون بارندگی مناسبی نداشته و به دلیل سپری کردن پاییز بسیار خشک، چند سیستم بارشی که در بهمن‌ماه کشور را درگیر کرد نیز نتوانست کم بارشی‌های پاییز را در نیمه شمالی کشور جبران کند بنابراین در این منطقه همچنان با کم‌بارشی و خشکسالی مواجه خواهیم بود. شرایط  ذخایر آبی کشور نشان می‌دهد که ما برای تأمین آب نیمه شمالی کشور در زمینه‌های شرب، صنعت و کشاورزی با توجه به شرایط هر شهر و جمعیت آن با مشکل مواجه و درگیر تنش آبی خواهیم شد. 
نگرانی دیگر رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی برای شرق کشور و سیستان و بلوچستان است که سطح آب چاه‌نیمه‌ها بسیار پایین آمده است و تنها حدود ۹ درصد آن‌ها پر است و ۹۱ درصد آن‌ها آب ندارد.