مخاطرات یک زلزله بزرگ
گروه اجتماعی
هر بار که گوشه‌ای از ایران می‌لرزد، زنگ خطر برای پایتخت به صدا درمی‌آید و پیش‌بینی آن زلزله معروف ۷ ریشتری، پرسش تکراری اما مهمی را به ذهن متبادر می‌کند که پس از وقوع این رخداد هولناک، چه بر سر پایتخت و جمعیت ۱۹ میلیونی آن می‌آید؟ زلزله ۵/۹ریشتری خوی و خسارات گسترده آن باعث شد همه به دنبال تصویری از وضعیت پایتخت در وقوع حادثه احتمالی باشند. این شهر «از هر گسلی که فاصله بگیرد به گسل دیگری نزدیک می‌شود. شهری که پتانسیل وقوع زلزله با بزرگای هفت ریشتر را دارد و در زلزله‌های بیشتر از بزرگای ۶ ریشتر آسیب‌های سازه‌ای به آن وارد می‌شود.» این را رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران گفته است. علی نصیری هشدار داده که بسیاری از ساختمان‌های مسکونی، تجاری، تالارها، پاساژها، مراکز خرید و حتی بسیاری از بیمارستان‌ها و مراکز بهداشتی ناایمن و فرسوده‌اند! بنابراین مشخصه‌های آسیب‌پذیری در تهران زیاد است. تراکم جمعیتی بالا، وجود گسل‌ها و نیز مسیل‌های متعدد، میزان بالای بافت فرسوده و نیز وجود زیرساخت‌های حیاتی فرسوده و قدیمی باعث شده تا تهران به‌عنوان یکی از آسیب‌پذیرترین شهرها در برابر سوانح طبیعی به‌خصوص زلزله شناخته شود. هرچند هنگام وقوع زلزله عوامل متعددی باعث مرگ‌ومیر می‌شود اما بر اساس تحقیقات انجام‌شده بیشترین تلفات ناشی از زلزله به دلیل ریزش ساختمان‌ها و سازه‌هاست.
۱۹ اردیبهشت‌ماه ۹۹ که زلزله‌ای به بزرگی۵/۱ در عمق ۷ کیلومتری زمین مرز استان‌های تهران و مازندران را در حوالی شهر دماوند لرزاند، رضا کرمی محمدی، رئیس پیشین سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران گفته بود: «برای زلزله‌ای به قدرت ۵/۱ ریشتر، شهر تاب‌آوری لازم را دارد و این تاب‌آوری تا ۶ ریشتر وجود دارد. اما در هنگام وقوع زلزله‌ای با بزرگای بالاتر از ۶ ریشتر، شهر آسیب‌پذیر خواهد بود و چنانچه در تهران با زلزله‌ای بزرگ‌تر از ۷ ریشتر مواجه شویم میزان تاب‌آوری شهر بین ۱۸ تا ۲۰ درصد خواهد بود که رقم بسیار پایینی است و می‌توان گفت در این صورت فاجعه روی‌داده است.» اما با ایمن‌سازی ساختمان‌ها، ارتقاء سطح تاب‌آوری کلان‌شهر تهران به بیش از ۸۰ درصد می‌رسد.
در غیر این صورت، ارزیابی‌ها نشان می‌دهد اگر امروز زلزله‌ای مانند بم رخ دهد، «نهایتا ۲۰ درصد آمادگی در برابر زلزله وجود دارد و این می‌تواند مشکلات زیادی را برای شهر تهران و حتی کشور ایجاد کند.» این عبارت، بخش دیگری از اظهارات رضا کرمی محمدی در قامت متخصص زلزله و عضو هیئت‌علمی دانشگاه خواجه‌نصیرالدین طوسی است. او بارها به همراه بسیاری از متخصصان این حوزه، تأکید کرده که «اغلب بیمارستان‌ها، مدارس و ساختمان‌های حساس در برابر زلزله آمادگی ندارند. حتی حدود ۵۰ بیمارستان در تهران فرسوده است. درحالی‌که مراکز درمانی نباید به هنگام وقوع زلزله هیچ آسیبی ببیند و استانداردهای استحکامی آن باید بسیار بالا باشد. در زمینه مدارس هم وضعیت خوب نیست و طبق اعلام وزارت آموزش‌وپرورش ۳۰ درصد ساختمان مدارس فرسوده است.»
این فرسودگی پاشنه آشیل تهران است و بر اساس آمارهای ثبت‌شده، در این کلان‌شهر هر ۱۵۰ سال یک‌بار باید منتظر زلزله مهیب بود. ازآنجاکه آخرین زلزله شدید در پایتخت حدود ۱۸۰ سال پیش روی‌داده است، کارشناسان این حوزه تردید ندارند که به‌زودی، زلزله‌ای پرقدرت در تهران رخ خواهد داد و هرچه تأخیر در وقوع زلزله بیشتر باشد، شدت زلزله بعدی هم افزایش می‌یابد.
این درحالی است که مطابق بررسی‌ها، ۲۴ درصد مساحت تهران در منطقه ناپایدار و ناایمن قرار دارد. بیشتر ساختمان‌های ۴ طبقه به بالا به دلیل رعایت نکردن اصول ساخت، پس از زلزله به‌طور کامل تخریب خواهند شد. بسیاری از بیمارستان‌های تهران مقاومت کافی در برابر زلزله بیشتر از ۶ ریشتر را ندارند. ۸۵ بافت دارای مشکل در جنوب تهران قرار دارد و بسیاری از این بافت‌ها هم فرسوده هستند. به همین علت است که کارشناسان می‌گویند: «باید اعطای وام‌ها سنگین پس از وقوع زلزله را، به قبل از این رخداد موکول کرد، تا با ایمن‌سازی، بافت فرسوده از سطح شهر حذف شود.»
شهرداری تهران اعلام کرده روند نوسازی در تهران حدفاصل ۱۳۷۵ تا سال ۱۴۰۰ بین ۱۶۰ تا ۲۲۰ هزار واحد بوده اما این رقم در حال حاضر به ۶۵ هزار و ۵۹ واحد رسیده است.
به گفته مسئولان شهرداری، دستکم ۳۶۵ هزار واحد مسکونی در بافت فرسوده و ناپایدار واقع‌شده که باید بازسازی شود.
بیشترین حادثه در بافت فرسوده رخ می‌دهد
مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی یکی از کارشناسانی است که همواره درباره وقوع زلزله و پیامدهای احتمالی آن هشدار داده. او دریکی از اظهارنظرهایش به‌صراحت تأکید کرده، با وقوع زمین‌لرزه بزرگ در تهران، بیشترین حوادث در نقاطی رخ می‌دهند که بافت فرسوده دارند:
«در شمال تهران بافت فرسوده داریم. بیشترین خسارت‌ها در نقاطی محتمل‌تر است که انبوه‌سازی شده و تراکم جمعیت بالایی دارد. کیفیت پایین این انبوه‌سازی‌ها مزید بر علت می‌شود تا برای این نقاط اعلام‌خطر کنیم. اسم این نقاط را می‌گذاریم بافت فرسوده جدید. ما در شمال محله سعادت‌آباد شاهد چنین بافتی هستیم و انبوه‌سازی‌های زیادی اتفاق افتاده که از کیفیت چندانی هم برخوردار نیستند. همچنین در درکه، قاسم‌آباد، گلابدره و کوی دانشجو هم شاهد بافت آسیب‌پذیر در برابر زلزله هستیم. بخش زیادی از کالبد شهری پهنه شمال بافت نوسازی شده است و انتظار نمی‌رود دوباره از نوساخته شود. درواقع این بافت تا حد زیادی در این پهنه تثبیت‌شده است. با توجه به وضعیتی که امروز در این پهنه شاهد هستیم ریسک زلزله شدید در تهران به دلیل وجود باف فرسوده و جمعیت زیاد و همچنین نزدیکی به پهنه گسل‌های فعال به نسبت بالاتر است. بر اساس آخرین سرشماری سال ۱۳۹۵، در شمال تهران ۲/۱ میلیون نفر و محور مرکز به سمت جنوب تهران (مناطق ۷ تا ۲۱ شهرداری تهران) حدود ۵ میلیون نفر در نزدیکی پهنه گسل‌های فعال زندگی می‌کنند. البته این تنها ریسک مرتبط با زلزله برای شهر تهران نیست و فقط برآوردی از جمعیت ساکن در «پهنه‌های گسلی در شمال و جنوب شهر» را نشان می‌دهد.
بدیهی است، موضوع تراکم بالای جمعیت و بافت فرسوده به‌ویژه در مناطق۱۲، ۱۴، ۱۵، ۱۶ و ۱۷ تهران خود مسئله‌ای جداگانه است. جنبش شدید در محدوده پهنه گسل و در بافت‌های فرسوده حدود ۵/۳ میلیون نفر، ۵۶ درصد جمعیت تهران را شامل می‌شود. مرور اولیه همین آمار نشان از آسیب‌پذیری بسیار بالای شهر تهران برپایه آمار جمعیت شب‌هنگام خود دارد. توجه کنیم که در طی روز حدود ۵۲ درصد اضافه‌بار جمعیت در تهران داریم و در هر نوع سانحه در طول روز باید این جمعیت اضافه را به‌عنوان افزایش آسیب‌پذیری شهر تهران در چنین شرایطی در نظر گرفت.»
بنابراین وقوع زلزله در تهران می‌تواند اثرات منفی و مخربی داشته باشد و همان‌طور که استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله می‌گوید، رخداد یک زلزله مهم در نزدیکی یا داخل پهنه تهران می‌تواند یک مسئله ملی، یا یک فاجعه ملی، باشد. در مورد میزان خسارت‌ها هم باید کارشناسی‌های دقیق صورت گیرد، تعابیرکلی برای برنامه‌ریزی‌های دقیق و علمی کفایت نمی‌کند.
باید با عدد و رقم به‌دست آورد که در هر منطقه تهران در هر رخداد زلزله احتمالی (بسته به‌اندازه، زمان رخداد در شب یا روز، فصل و شرایط محیطی) چه تبعاتی قابل‌انتظار است. سپس برپایه چنین اطلاعاتی می‌توان مرحله‌به‌مرحله برای کاهش ریسک زلزله در تهران اقدام کرد.»
آن‌طور که فریبرز ناطق الهی، استاد پژوهشکده مهندسی سازه پیش‌بینی کرده، «در صورت وقوع زلزله مهیب، ۷۶ درصد ساختمان‌های تهران تخریب خواهند شد و یک و نیم میلیون کشته به‌جا خواهد ماند. ازآنجاکه جمعیت تهران در روز بیشتر بوده و حدود ۱۲ میلیون نفر است، اگر این زلزله در روز رخ دهد، شرایط پیچیده‌تر شده و میزان تلفات افزایش می‌یابد.»
تهران، شهر تاب‌آوری نیست
مهدی زارع برخلاف ناطق الهی، رقمی از تلفات و میزان تخریب ساختمان‌ها ارائه نمی‌دهد، اما وضعیت تهران را در برابر زلزله بسیار آسیب‌پذیر توصیف می‌کند. این استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی در گفت‌وگو با «رسالت» به مطالعه تاب‌آوری در‌سال ۹۶ اشاره دارد که نشان می‌دهد: «تاب‌آوری سازمان‌ها و نهادهایی که مسئول بحران هستند، کمتر از ۲۰ درصد است. در مطالعات دیگر از منظر اجتماعی، تاب‌آوری برخی مناطق تهران در برابر زلزله شدید، کمتر از ۱۰ درصد برآورد شده و این اعداد و ارقام نشان می‌دهد تهران، شهر تاب‌آوری نیست. اگرچه هنوز کار مدون و جامعی در این زمینه انجام‌نشده و باید چندین پارامتر مختلف را ازنظر فیزیکی یا فنی، سازمانی و اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی موردسنجش و بررسی قرار داد، تا میزان آمادگی تهران مشخص شود، اما سنجش همین جنبه‌های موردی هم نشان داده که میزان تاب‌آوری تهران بالا نیست، البته در مقایسه با دو دهه قبل به علت مقاوم‌سازی مدارس و یا بهسازی لرزه‌ای بیمارستان‌ها، تاب‌آوری تا حدی بیشتر شده، اما مسئله این است که تهران، استانی مهاجرپذیر است و تعداد زیادی از مهاجرین در مناطق حاشیه شهر سکونت دارند. رشد جمعیت در ملارد و شهریار، قدس و بهارستان، ورامین و پاکدشت ۲ تا ۴ برابر بیشتر از تهران است و این شهرها در سال‌های اخیر بیشترین جمعیت حاشیه‌ای را جذب کرده‌اند و مشخص است که در برابر زلزله از تاب‌آوری لازم برخوردار نیستند، چون ملاحظات فنی و نظارت‌ها در این مناطق ضعیف‌تر است، بنابراین استان تهران منهای شهر تهران، در بسیاری مواقع به سمت کاهش تاب‌آوری پیش رفته و باید توجه کرد که جمعیت مهاجر درنهایت به افزایش جمعیت در معرض آسیب می‌انجامد و ریسک زلزله را افزایش می‌دهد.»
بخش گسترده‌ای از کشور با خشکسالی، کمبود آب و بیکاری دست‌به‌گریبان است و زارع با اشاره به برآورد مرکز آمار ایران می‌گوید: «سالانه حدود یک تا یک‌میلیون و ۲۰۰ هزار نفر مهاجرت درون سرزمینی به علت خشکسالی، کم‌آبی و بیکاری رخ می‌دهد که حدود ۷۰ درصد آن روستا به شهر است. به این مفهوم که سالانه حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ نفر از روستاها به سمت شهرها کوچ کرده و مقصد بالغ‌بر نیمی از مهاجرت‌های درون سرزمینی، تهران و البرز است.
زیرا حدود ۴۰ درصد گردش اقتصادی و تولید ناخالص داخلی کشور مربوط به پایتخت است که محرک و جاذبه‌ای برای مهاجرین به شمار می‌رود. بنابراین برای آنکه ریسک زلزله و جمعیت در معرض آسیب بیشتر نشود، باید امکانات را در تمامی مناطق توزیع کرد. وقتی عمده امکانات اقتصادی و آموزشی و بهداشتی در یک نقطه متمرکز است، مزیت‌های بیشتری نسبت به سایر مناطق دارد، بنابراین هرکس بتواند به تهران کوچ می‌کند. اما به علت آنکه ۲۰ درصد جمعیت مهاجر در این منطقه مستقر است، در برابر سوانح طبیعی بسیار آسیب‌پذیر است.»
۹۰ درصد ساختمان‌های بلندمرتبه فاقد استانداردهای آتشنشانی
زارع در تشریح این آسیب‌پذیری می‌گوید: «اگر زلزله‌ای با بزرگای ۶ و نیم در پهنه‌ای نزدیک به گسل زمین‌لرزه‌ای اتفاق بیفتد، تمام ساختمان‌هایی که خارج از ضوابط مهندسی ساخته‌شده، از بین می‌روند. از سوی دیگر، در جنوبی‌ترین نقطه شهر تهران، ساختمان‌های ۱۲ طبقه هم وجود دارد. حتی ساختمان‌های مسکونی ۳۰ طبقه هم ساخته‌شده و مطابق آمارها بیش از هزار ساختمان بالای ۱۰ طبقه فاقد تاب‌آوری لازم است. بررسی‌های سازمان آتشنشانی نشان می‌دهد، کمتر از ۱۰ درصد ساختمان‌های بلندمرتبه از حداقل استانداردهای ایمنی برخوردار است و حدود ۹۰ درصد هم با استانداردهای این سازمان همخوانی ندارد.»نکته مهم در مورد ریسک لرزه‌ای ساختمان‌های بلندمرتبه این است که درصد بالایی در حریم گسل‌های اصلی شهر تهران واقع‌شده‌اند. به‌عبارت‌دیگر، کلان‌شهر تهران، علاوه بر محله‌هایی مانند دارآباد، گلابدره، فرحزاد، تجریش، قیطریه، دربند و حصارک که دربردارنده مساحت بیشتری از بافت‌های فرسوده واقع در حریم گسل‌های اصلی هستند، ساختمان‌های بلند‌مرتبه‌ای در حریم گسل‌ها دارد که ریسک زلزله را به‌مراتب بالابرده است.مطابق آماری که سال ۱۳۹۷ از سوی علی بیت‌اللهی، عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ارائه‌شده، ۱۰۱ برج بر روی حریم گسل‌های اصلی، تعداد ۵۵ ساختمان بلندمرتبه در حریم گسل‌های متوسط و ۱۶ ساختمان در حریم گسل‌های فرعی ساخته‌شده است و با نگاهی به دو نوع از عارضه‌های مهم شهری، یعنی بافت فرسوده و ساختمان‌های بلندمرتبه، می‌توان اذعان نمود که ریسک زلزله در کلان‌شهر تهران بالا و میزان خسارت‌ها و تلفات جانی درصورت وقوع زلزله بزرگ در آن بسیار فراوان خواهد بود. براین اساس متخصصان زلزله، کارشناسان حوزه تحلیل ریسک و مدیریت بحران تأکید جدی دارند که باید روی زلزله تهران، تمرکز مستمر و جدی وجود داشته باشد.
ریسک بالای رخداد زمین‌لرزه در مناطق ۸ و ۲۱
این پرسش همواره مطرح بوده است که در صورت بروز زلزله بزرگ، کدام مناطق تهران بیشتر تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند؟ مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی مطالعه‌ای دراین‌باره انجام داده و براساس آخرین اطلاعات منتهی به سال ۱۳۹۹ عنوان کرده است: «بیشترین مناطق با ریسک بالا، مربوط به نیمه شهر به سمت جنوب، به‌ویژه جنوب‌غربی تهران است. یعنی مناطق ۸ تا ۲۱ شهرداری تهران. سرشماری سال ۹۵ نشان می‌دهد حدود ۵ میلیون نفر از جمعیت تهران در این مناطق زندگی می‌کنند.
حدود سه و نیم‌میلیون بقیه در فرای این مناطق ساکن هستند. همین مطالعه نشان می‌دهد بخش‌هایی از مناطق شمالی تهران مانند منطقه ۵، قسمت‌هایی از منطقه ۲۲ و منطقه ۴ و حتی منطقه یک و سه هم مناطق با ریسک بالای رخداد زمین‌لرزه هستند. تراکم این نقاط پرریسک در مناطق شمالی مانند ۵، ۴، ۳، ۲۲ و یک به‌اندازه مناطق جنوبی نیست. مثلا کل منطقه ۱۰ و ۱۱ با ریسک بالا مواجه است. اما در مناطق شمالی، با جزایری با ریسک بالا مواجهیم. وقتی می‌گویم ریسک منظورم فقط خطر زلزله نیست. خطر ضرب در آسیب‌پذیری که در بررسی ما بیشتر آسیب‌پذیری فیزیکی بوده مانند ساختمان‌ها، معابر و بناها، ضرب در معرضیت، یعنی جمعیتی که ساکن هستند. با در نظر گرفتن این سه فاکتور باهم، می‌گوییم ریسک چقدر است. همان‌طور که گفتم در این مطالعه نشان داده شد که در قسمت‌های قابل‌ملاحظه‌ای از نیمه به سمت جنوب تهران همچنان گرفتار ریسک بالا هستیم. در مطالعه دیگرمان برای تهران مشخص شد که در زلزله‌ای با بزرگای ۵ به بالا، به‌احتمال‌زیاد مشکل آتش‌سوزی بعد از زلزله خواهیم داشت. بررسی دیگر ما نشان داد که با توجه به توزیع مناطق با ریسک بالا، یک مسئله جدی ما در هر زلزله، دسترسی به مراکز امدادی و درمانی خواهد بود. گسترش شهر تهران از یک شهر شمالی- جنوبی به یک شهر شرقی- غربی تبدیل‌شده است. اما همچنان بیشتر مراکز درمانی در همان محور شمالی- جنوبی مرکزی متمرکز هستند.
به نظر می‌آید در هر سانحه‌ای ازجمله زلزله، یکی از مسائل جدی انتقال مصدومان از مناطق دورتر به مناطق مرکزی باشد.»
بافت فرسوده , تهران , زلزله تهران
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط رسالت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.