گروه اجتماعی- حسن طباطبایی
آسمان کلان‌شهرهای کشور از ابتدای زمستان در بیشتر روزها خاکستری و غبارآلود بوده است و آن‌طور که از شواهد و قرائن پیداست، همچنان دست‌کاری در استانداردهای شاخص آلودگی هوا به‌عنوان یک راهکار جدی مطرح است. موضوعی که کارشناسان آن را «عادی‌سازی آلودگی هوا» از سوی دولت توصیف می‌کنند. اما تلاش برای تغییر استانداردها در حالی است که دستگاه‌های دولتی به وظایف خود در قبال این پدیده عمل‌نکرده‌اند. 
بسیاری از مقامات كشورها و شهرهایی كه از آلودگی هوا رنج می‌بردند، به‌جای تکیه‌بر چنین راهکارهایی، توانسته‌اند با نهادینه كردن مقررات ضد آلودگی و توسعه انرژی سبز در ایجاد هوای پاک موفق عمل کنند. افزایش سرمایه‌گذاری بر منابع انرژی باد و خورشید و كاهش استفاده از انرژی‌های فسیلی مهم‌ترین اقداماتی به شمار می‌رود که در دستور کار این کشورها قرارگرفته و از سوی دیگر افزایش تعهد شرکت‌ها و اعطای مسئولیت آلودگی به صنایع تولیدی به‌ویژه صنایع تولید خودرو، نقش مهمی در كنترل آلودگی هوا داشته است. حال‌آنکه در کشور ما، بخشی از خودروهای تولید داخل فاقد استانداردهای لازم‌اند. ضمن اینکه خودروهای فرسوده نیز بخش بزرگی از منبع تولید و انتشار آلاینده در کلان‌شهرها را تشکیل می‌دهند و یا به علت کمبود گاز و انباشت مازوت بی‌کیفیت، نیروگاه‌های برق و برخی از مراکز صنعتی به سوزاندن مازوت که آلودگی شدیدی تولید می‌کند، روی آورده‌اند. کیفیت بنزین و گازوئیل تولیدی هم‌سال به سال افت کرده و نیمی از بنزین تولید داخل حتی استاندارد یورو۴ را ندارد. دلایل تولید سوخت بی‌کیفیت، فرسوده بودن پالایشگاه‌ها و نبود سرمایه‌گذاری برای بازسازی آن‌ها عنوان‌شده است.
 جای خالی هدف‌گذاری برای بهبود کیفیت هوا 
نتایج یک پژوهش دانشگاهی نشان می‌دهد که منابع متحرک آلودگی، یعنی وسایل نقلیه‌ای که از بنزین و گازوئیل استفاده می‌کنند، عامل اصلی آلودگی هوا در کلان‌شهرهای اهواز، تهران و تبریز به‌شمار می‌روند. اما در چهار کلان‌شهر کرمانشاه، شیراز، کرج و قم، منابع ثابت، یعنی کارخانه‌ها و کارگاه‌ها، سهم غالب را در آلودگی هوادارند. اما ازآنجایی‌که برای بهبود و مدیریت کیفیت هوا به‌عنوان مسئله‌ای تخصصی و ملی هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی نشده، همواره اقدامات غیرعلمی به‌عنوان راه‌حل مطرح‌شده است. در این زمینه خسرو اشرفی، دانشیار دانشکده محیط‌زیست دانشگاه تهران با ارائه مثالی می‌گوید: «تاکنون برای کاهش میزان ۳۰ میکروگرم بر مترمکعب ذرات معلق شهر تهران در بازه زمانی ۲۰ سال آینده برنامه‌ریزی نشده، تا بر آن اساس میزان این غلظت به یک هدف مشخص‌شده مثلا ۲۰ میکروگرم بر مترمکعب کاهش یابد.»
اشرفی بابیان این‌که منبع آلودگی هوا در هر کلان‌شهری متفاوت است، بیان می‌کند: «باید برای شناسایی منبع آلودگی و در جهت رفع آن کوشید به‌عنوان‌مثال و براساس سیاهه انتشار کلان‌شهر تهران که سازمان حفاظت محیط‌زیست آن‌را برپایه داده‌های سال ۱۳۹۶ منتشر کرد، منابع متحرک علت ۵۹ درصد آلودگی هوا، منابع خانگی و تجاری ۵ درصد، منابع صنعتی علت ۲۴ درصد ذرات معلق آلاینده در شهر تهران، مسائل تبدیل انرژی و نیروگاه‌ها علت ۱۰ درصد و ترمینال‌ها علت ۲ درصد ذرات معلق آلاینده در کلان‌شهر تهران هستند. درحالی‌که منابع آلاینده در کلان‌شهر اصفهان متفاوت‌تر از شهر تهران است، بنابراین برای کنترل و مدیریت آلودگی هوا نمی‌توان برای کل کشور نسخه واحدی پیچید و باید بر روی منابع عمده تکیه کرد.» ازاین‌رو ماهیت آلودگی و منابع آلاینده در کلان‌شهرها با یکدیگر متفاوت است و این موضوع در مورد دیگر کشورهای جهان نیز قابل‌تعمیم است. 
کارشناسان بارها راه‌حل‌هایی ارائه داده‌اند که عملی کردن آن‌ها می‌توانست و می‌تواند جان مردم را از این وضع نجات دهد، ازجمله نصب سامانه‌های مجهز تصفیه هوا در نیروگاه‌ها و سایر صنایع آلاینده، ارتقای کیفیت سوخت و کیفیت موتور خودروها به حد یورو ۴ یا ۵، توسعه خطوط مترو و اتوبوس‌های تندرو و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و همچنین عبور از سوخت‌های فسیلی و حرکت به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر. اقداماتی بلندمدت و اثرگذار که سال‌هاست از روی کاغذ فراتر نرفته و به‌این‌ترتیب سالانه حدود ۴۵ هزار نفر در کشور به دلیل مواجهه با غلظت آلایندگی ذرات معلق کمتر از ۲/۵ میکرون در هوا جان خود را از دست می‌دهند، که این عدد، معادل
۱۰ درصد کل موارد فوتی‌ها است و در این وضعیت بغرنج آنچه امسال موردتوجه قرارگرفته، تغییر استانداردهای شاخص آلودگی هوا برای جلوگیری از تعطیلی مدارس است! 
 تفاوت در ماهیت منابع آلاینده‌ 
یک کنشگر محیط‌زیست در ارزیابی خود از این مسئله، گفته است: «مشکل ما ذرات آلاینده‌ای است که منجر به افزایش بیماری‌های ریوی و سرطان در مردم می‌شود و به همین خاطر استانداردهایی وضع‌شده است. اینکه در چین با شاخص ۳۰۰ هم مدارس را تعطیل نمی‌کنند اما کشور ما با شاخص آلودگی ۱۵۰ مدارس را تعطیل می‌کند، به دلیل این است که ماهیت منابع آلاینده‌اش با ایران متفاوت است. در چین اغلب مردم و دانش‌آموزان با دوچرخه تردد و از وسایل حمل‌ونقل پاک استفاده می‌کنند. مطابق بررسی مرکز کنترل هوای شهر تهران؛ ۸۲٫۱ درصد از گازهای سمی که در تهران تولید می‌شود، ریشه در منابع متحرک آلاینده دارد. همچنین ۶۰٫۸ درصد گردوغبار هم از منابع متحرک آلاینده تولید می‌شود. بنابراین هر نوع فعالیتی مثل تعطیلی مدارس، دانشگاه‌ها و ادارات، می‌تواند باعث تردد کمتر منابع متحرک آلاینده در شهر شود و به کاهش بار آلایندگی کمک کند. در چین که بیش از ۹۰ درصد مردم از دوچرخه و موتورسیکلت برقی استفاده می‌کنند، تعطیلی‌ها تأثیری ندارد چون با دوچرخه تردد می‌کنند. رئیس سازمان محیط‌زیست به‌جای اینکه خودش در سازمان پردیسان پیش‌قدم شود و تسهیلاتی فراهم کند که کارمندان و مدیران از دوچرخه استفاده کنند، پیاده یک مسیری را بروند و بعد از متروی میدان صنعت استفاده کنند، ایشان هم می‌گویند تعطیلی‌ها تأثیری ندارد و باید کیفیت خودروها و سوخت را بهتر کنیم. درصورتی‌که اگر سوخت را هم برقی کنند با این وضعیت ترافیک تهران و تعداد خودروها که هفت برابر معابر عمومی است، بازهم ترافیک، اصطکاک بین لاستیک و آسفالت و ذرات کوچک‌تر از دونیم و ده میکرون را در فضای تهران خواهیم داشت. اما سؤالم این است که آقایان چرا از مشاورانی که در این حوزه کاربلد هستند استفاده نمی‌کنند؟»
خطر عادی‌سازی 
این کنشگر محیط‌زیست همچنین درباره خطر عادی‌سازی آلودگی هوا، خاطرنشان کرده: «علت عادی‌سازی این است که آمارهای واقعی را اعلام نمی‌کنند. آمار واقعی تلفات آلودگی هوا خیلی بیشتر از ۳۰ هزارنفری است که هرسال اعلام می‌شد. البته امسال برای اولین بار این رقم را به ۴۵ هزار نفر در سال افزایش دادند. از سوی دیگر ۱۲- ۱۰ درصد هم مرده‌زایی داریم. یعنی نوزادانی که به دنیا می‌آیند و به دلیل آلودگی هوا کشته می‌شوند. وقتی در انگلیس که تقریبا به‌اندازه ایران جمعیت دارد و سالانه ۶۰ هزار نفربر اثر آلودگی هوا کشته می‌شوند، آن‌هم در شرایطی که آن کشور تعداد خودروهای برقی بیشتری دارد، بیشتر مردم از دوچرخه استفاده می‌کنند و استاندارد یورو ۶ دارد، طبیعی است در ایران رقم تلفات براثر آلودگی بیشتر از ۴۵ هزار نفر در سال است. وقتی واقعیت‌ها را در میان نگذاریم فشاری هم ایجاد نمی‌شود و به سمت عادی‌سازی می‌رویم. ولی واقعیت این است که بحران خیلی جدی‌تر است و هرسال هم بدتر می‌شود. اما متأسفانه نه‌تنها کاری انجام نمی‌دهند بلکه همان اندک کارهایی که دوره قبل برای ایجاد مسیرهای ایمن دوچرخه‌سواری و پیاده‌راه انجام‌شده بود را هم متوقف کردند و می‌گویند کارهای فانتزی و بی‌فایده‌ای است.»
در همین راستا، حسین آخانی، کارشناس محیط‌زیست و استاد دانشگاه تهران نیز در گفت‌وگویی با «انتخاب»، در واکنش به تغییر استانداردهای شاخص آلودگی هوا گفته است: «می‌توانند هر حرفی را بزنند ولی مسئله این است که باید توسط وزارت بهداشت و متخصصان مربوطه بررسی و استانداردهای جهانی هم لحاظ شود. اینکه شاخص‌ها را دست‌کاری کنیم و بگوییم تا الان اگر شاخص روی ۱۵۰ بود بچه‌ها مدرسه نمی‌رفتند حال آن را به ۳۵۰ تغییر دهیم تا مدارس را تعطیل نکنیم، نشان از این است که سلامت مردم مطرح نیست.» این گیاه‌شناس درخصوص وظیفه وزیر کشور برای مقابله با آلودگی هوا، هم توضیح داده: «طبق قانون هوای پاک وظیفه وزیر کشور این است که حمل‌ونقل عمومی را توسعه دهد نه اینکه استاندارد سلامت را تغییر دهد. متأسفانه وزارت کشور و شهرداری که زیر نظر این وزارتخانه است، به‌جای اینکه فکرشان به سمت توسعه حمل‌ونقل عمومی باشد، هرروز به فکر توسعه اتوبان‌ها، پل‌ها، زیرگذرها و هموار کردن مسیر کسانی هستند که از وسیله نقلیه شخصی استفاده می‌کنند.» 
  کشورهای دیگر چه کردند؟
شهرهای مختلف جهان تلاش کرده‌اند تا آلودگی هوا از دیدگاه علمی و قانون‌گذاری در کانون توجه باشد و تلفات و هزینه‌های بهداشتی مرتبط با آن کاهش یابد که نمونه بارز آن نظارت دقیق و مستمر بر آلودگی صنایع بزرگ نظیر نیروگاه‌ها و واحدهای صنعتی بزرگ، توسعه حمل‌ونقل عمومی، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده و توسعه مراکز معاینه فنی است.
تعدادی از کلان‌شهرها با تکیه‌بر همین موارد، در کنترل آلودگی هوا توانمند ظاهرشده و مقدار آلاینده‌ها را نسبت به گذشته کاهش داده‌اند. ازجمله لندن که به‌عنوان مبدأ انقلاب صنعتی اولین شهری بود که با بحران آلودگی هوا روبه‌رو شد. به گزارش خبرگزاری تسنیم، «مقامات این شهر قانون هوای پاک را در سال ۱۹۵۶ تصویب کردند و تصویب قانون هوای پاک شروع مقابله با آلودگی هوا در این شهر بود. از آن زمان به بعد تعویض و نوسازی حمل‌ونقل عمومی، انتقال کارخانه‌ها به‌دوراز فضای شهری، محدود کردن مصرف زغال‌سنگ، تدوین قوانین سخت‌گیرانه برای سقف تولید آلایندگی در خودروهای وارداتی و داخلی، افزایش استاندارد سوخت به یورو ۶ 
و استفاده از ماشین‌های فشرده‌کننده گردوغبار در سطح شهر، آلودگی هوا را در این شهر ۸ میلیون نفری کاهش داد. مسئولین شهر پکن هم علاوه بر راهکارهایی ازجمله افزایش استاندارد سوخت، انتقال صنایع و تدوین قوانین سقف تولید آلایندگی برای صنایع و خودروها، دست به اقداماتی عجیبی برای کاهش آلودگی هوا زدند. ازجمله اقدامات عجیب چینی‌ها به‌منظور مقابله با آلودگی هوا، پرتاب یون‌های نقره به ابر‌ها برای تولید کریستال‌های یخ و ایجاد بارندگی به شکل برف یا باران است. دولت چین موشک‌های یونی را برای انجام این کار به آسمان پرتاب کرد. راه‌حل دیگر کشور چین پاشیدن آب به آسمان از طریق آسمانخراش‌های خیلی بلند بود. دیگر راه‌حل خلاقانه چینی‌ها یک جاروبرقی مکنده هواست که می‌تواند با استفاده از نیروی الکترواستاتیک ذرات گردوغبار و آلودگی موجود در سطح آسمان را بمکد و هوا را پاک کند. مسئولین شهر پکن برای واحدهای صنعتی که کمتر از حد مجاز آلایندگی تولید کنند، مبالغ ۵ میلیارد یوآنی (معادل ۸۱۶ میلیون دلار) جایزه در نظر گرفته است. در پاریس نیز مقامات شهری باسیاست‌های سخت‌گیرانه اما درست، مانع ورود خودروهای ساخت پیش از سال ۱۹۹۷ به این شهر در طول روز شدند و با این تصمیم آلودگی هوا در این شهر را تا ۳۰ درصد کاهش دادند. همچنین خطوط دوچرخه‌سواری و خودروهای برقی در این کشور گسترش چشمگیری داشته  و به‌واسطه تجهیز ناوگان حمل‌ونقل عمومی در این کشور، شمار رانندگان خودروهای شخصی در این شهر مرتبا در حال کاهش است. در سال ۲۰۰۱ میلادی، ۴۰ درصد از اهالی پاریس خودروی شخصی نداشتند و در حال حاضر این میزان به ۶۰ درصد افزایش پیداکرده است. در همین حال وضعیت پایتخت کشور مکزیک به‌قدری وخیم بود که سازمان ملل در سال ۱۹۹۲ این شهر را به‌عنوان آلوده‌ترین شهر دنیا معرفی کرد و این شهر در سال ۱۹۹۹ فقط ۸ روز هوای پاک را تجربه کرد. وضعیت آلودگی هوا در مکزیک به‌قدری شدید بود که پرنده‌هایی که بر فراز این شهر پرواز می‌کردند، با تنفس هوای این شهر درجا تلف می‌شدند و خیابان‌‌های این شهر به تصویری ترسناک از هزاران لاشه پرنده تبدیل‌شده بود. در اولین اقدام مسئولین این کلان‌شهرِ ۲۰ میلیون نفری با سرمایه‌گذاری ۱۰ میلیارد دلاری پالایشگاه‌های تولید سوخت استاندارد را در این شهر راه‌اندازی کردند. وسایل حمل‌ونقل عمومی نوسازی شد و اتوبوس‌های هیبریدی به ناوگان حمل‌ونقل این شهر اضافه شد. نوسازی تاکسی‌ها با پرداخت وام و انتقال صنایع آلاینده به خارج از شهر از دیگر اقدامات مکزیکی‌ها در راستای مهار آلودگی هوا بودند. امروزه مکزیکوسیتی به‌عنوان الگوی موفق مهار آلودگی هوا در جهان شناخته می‌شود و دیگر نام آن در فهرست آلوده‌ترین شهرهای دنیادیده نمی‌شود.»
بنابراین در هیچ‌یک از این کشورها، دست‌کاری در استانداردهای شاخص آلودگی هوا به‌عنوان یک راهکار مطرح نبوده است. البته می‌توان استاندارد را تغییر داد اما به‌صورت همزمان باید منابع انتشار آلودگی هوا را کاهش داد، در غیر این صورت‌وضعیت نامطلوب‌تر می‌شود. چراکه به گفته کارشناسان، تغییر استاندارد و ساده کردن آن، حساسیت نسبت به آلودگی هوا را نیز کاهش می‌دهد.
 کاهش انتشار آلودگی به‌جای تغییر استانداردها
بااین‌حال گروهی از کارشناسان و نتایج برخی گزارش‌ها نظیر آنچه باشگاه دانش‌پژوهان جوان منتشر کرده، تغییر در شاخص‌ها را به‌منظور عدم تعطیلی مدارس در کشور ضروری می‌دانند. مطابق این گزارش «تعطیلی مدارس در شاخص‌های زیر ۲۰۰ در دنیا رایج نیست. برای مثال همین روزها شاخص آلودگی کشورهای هند، پاکستان و چین حتی بالاتر از عدد ۲۰۰ بوده ولی هیچ‌یک دچار تعطیلی گسترده مدارس در حد کشوری نشده‌اند. عدد دقیقی برای شاخص کیفیت هوا به‌منظور تعطیلی مدارس در دنیا رایج نیست ولی در سنگاپور شاخصِ ۳۱۴، در هند شاخص بیش از ۵۰۰ ، در مالزی شاخصِ ۲۶۷ ، در پاکستان شاخصِ ۴۵۰ و در چین شاخصِ ۵۰۰ منجر به تعطیلی مدارس شده‌اند. همین امسال در دهلی‌نو با شاخص آلودگی ۴۴۷ تنها مدارس ابتدایی این شهر تعطیل شدند. در برخی از مناطق ایالات‌متحده عدد ۲۷۵ به‌عنوان آستانه تعطیلی مدارس مشخص‌شده‌اند.» اما یوسف رشیدی، معاون اسبق سازمان حفاظت محیط‌زیست  در گفت‌وگو با ایسنا در واکنش به طرح پیشنهادی از سوی سازمان محیط‌زیست برای تغییر استانداردهای شاخص آلودگی هوا در گفت‌وگو با ایسنا عنوان کرده است: «این تغییر نوعی پاک کردن صورت‌مسئله به‌جای انجام اقدامات لازم برای کاهش انتشار آلودگی هوا است. ما باید تمام تلاش خود را صرف کاهش انتشار آلودگی کنیم تا کیفیت هوا مطلوب شود. با تغییر استانداردها منابع انتشار ثابت و متحرک آلودگی کم نمی‌شوند و نتیجه‌ای نخواهیم گرفت.»
او معتقد است: تغییر استانداردها و تأثیر آن بر عدم تعطیلی مدارس وضعیت مطلوبی را به جهت ابتلا به بیماری‌ها برایمان ایجاد نمی‌کند. استانداردها برای جلوگیری و کاهش صدمات آلودگی هوا بر جسم و روح انسان وضع‌شده‌اند و تغییر آن‌ها تبعاتی در پی دارد.