گروه اجتماعی- حسن طباطبایی
امروزه شبکه‌های اجتماعی به بخش جداناپذیر زندگی بیشتر کاربران تبدیل شده است. این شبکه‌ها نه تنها تاثیر عمیقی بر جنبه‌های اجتماعی کاربران در جوامع گوناگون گذاشته اند  بلکه در زمینه‌های مختلف دارای کاربردهای فراوانی هستند. از سوی دیگر، استفاده فزاینده از فناوری رایانه و نفوذ گسترده اینترنت، بسیاری از افراد خصوصا دانش آموزان را با اختلال بهداشت روانی و ارتباطات اجتماعی ناشی از ابتلا به اعتیاد فضای مجازی مواجه ساخته و در این راستا، نتایج تحقیقات انجام شده در آمریکا واقعا حیرت آور است. این تحقیق روی ۴۰۰۰ دانش آموز ۱۲ تا ۱۶ ساله آمریکایی به مدت یک سال انجام شده است. نتایج این تحقیق به ما می‌گوید:
 ۸۵ درصد کسانی که مورد تحقیق قرار گرفته اند، روزانه بیش از ۵ ساعت زمان خود را در شبکه های اجتماعی می گذرانند. نکته قابل توجه تر این که هیچ یک از این ۸۵ درصد حتی یک روز در سال را بدون گوشی موبایل و شبکه های اجتماعی سپری نکرده اند. اعتیاد به استفاده از گوشی‌های هوشمند، در سراسر جهان در حال افزایش است؛ اما بیش از هر کشوری، این کاربران چینی هستند که به استفاده بی رویه از فناوری‌های دیجیتال معروفند؛ اما وضعیت در ایران هم چندان مطلوب نیست. نتایج پژوهش دانشگاه مک‌گیل به نرخ بالای اعتیاد کاربران ایرانی به گوشی‌های هوشمند اشاره دارد. از میان ۲۴ کشوری که در این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفته‌اند، کشورهای چین، عربستان سعودی و مالزی در رده‌های اول تا سوم و ایران در رده ششم قرار دارد. 
سال ۲۰۰۸ در کشورهای آسیایی به منظور طبقه بندی اختلالات، اعتیاد به اینترنت به عنوان یک اختلال به رسمیت شناخته شد و از آنجایی که سن خرید گوشی هوشمند با کاهش قابل توجهی مواجه شده و به‌طور میانگین یک کودک در سن ۱۰ سالگی صاحب نخستین گوشی هوشمند خود می شود، میزان استفاده نوجوانان و جوانان از گوشی‌های هوشمند افزایش داشته است. در کشور ما نیز علیرغم کندی سرعت اینترنت و فیلترینگ شبکه های اجتماعی، همچنان کاربران نوجوان به دنبال خرید «وی پی ان» و استفاده گسترده از گوشی های هوشمند و ورود به فضای مجازی هستند.  
 استفاده افراطی از تلفن همراه 
نتایج برخی پژوهش ها نشان می دهد، افراد عادی روزانه ۱۰۰ بار تلفن همراه خود را چک می کنند. اما افرادی که به تلفن همراه اعتیاد دارند، ۹۰۰ بار این کار را انجام می دهند. 
در همین رابطه علی ‌محمدزاده- رئیس ‌مرکز تحقیقات سیاست گذاری اقتصاد سلامت با  یادآوری اینکه پس از شیوع کرونا، استفاده افراطی از تلفن همراه افزایش یافته، با اظهار تاسف اعلام کرده است: «کار به جایی رسیده که در برخی کشورها، کمپ‌های ترک اعتیاد به اینترنت و تلفن همراه راه‌اندازی شده و اغلب افراد به‌ویژه کودکان و نوجوانان با پیامدهای جدی کاهش مهارت‌های خودکنترلی به این کمپ‌ها مراجعه و تحت راهنمایی و درمان قرار می‌گیرند. اگر میزان مصرف کنترل نشود و به همین منوال ادامه یابد، تأسیس این کمپ‌ها در ایران نیز امری ضروری است.» 
اعتیاد به گوشی‌های همراه در سطح جهان رو به گسترش است و برای برخی کاربران، ترک این اعتیاد سخت‌تر از اعتیاد به مواد مخدر قوی است. 
علی ‌محمدزاده با‌اشاره به وابستگی افراطی به گوشی‌های همراه بیان کرده است که بیش از ۶۰ درصد مردم دنیا گوشی همراه دارند که ۸۰ درصد آنها از برنامه‌های کاربردی این ابزار استفاده می‌کنند و طراحی انجام‌شده و محتویات جدیدی که این گوشی‌ها تولید می‌کنند، به‌گونه‌ای است که با مداومت مصرف، حلقه اجبار یا چرخه بی‌اختیاری را همان‌طور که در اعتیاد به مواد مخدر با ترشح دوپامین و پاداش فعال شده و منجر به اعتیاد می‌شود؛
 ۵۶ درصد این تلفن‌ها هوشمندند و از این میزان، نیمی به اینترنت پرسرعت متصلند. 
بر اساس پژوهش‌هایی که محمدزاده به آن استناد کرده، وقت کاربران بیش از چهار ساعت در روز در گوشی‌ها سپری می‌شود که بخش عمده آن، حکم سرگرمی دارد؛ حال ببینید این افراط که با تکرار به ولع زیاد برای مصرف هم می‌انجامد، چه خطراتی می‌تواند دربر داشته باشد!
یک متخصص روانشناس کودک و نوجوان ضمن بیان اینکه اعتیاد به تلفن‌های همراه شایع‌ترین اعتیاد بدون مواد مخدر در دنیای مدرن محسوب می‌شود که فعال‌ترین گروه در این زمینه را نسل نوجوان و جوان جامعه تشکیل می‌دهند، به تشریح علت تمایل نوجوانان به اینترنت و تاثیرات آن بر رفتار آنها پرداخته است.
گوهریسنا انزانی- متخصص روانشناس کودک و نوجوان با بیان اینکه وابستگی به تکنولوژی در قالب اعتیاد مدرن بین جوانان و نوجوانان پدید آمده و تبدیل به کالای فرهنگی و اجتماعی شده است، می گوید: «به نظر می‌رسد استفاده از اینترنت به طوری که موجب بروز مشکلات روان‌شناختی، اجتماعی، درسی، شغلی و… شود در جامعه ما فراگیر بوده و می‌تواند صدمات جدی جسمانی، مالی، اجتماعی، روانی و خانوادگی زیادی را ایجاد کند.»
وی با بیان اینکه بر اساس تحقیقات در حال حاضر اعتیاد به تلفن‌های همراه شایع‌ترین اعتیاد بدون مواد مخدر در دنیای مدرن محسوب می‌شود، اظهار می کند: «در ایران روند روزافزون استفاده از موبایل در شهرهای بزرگ واقعیت انکار ناپذیری است، این درحالیست که طبق تحقیقات، فعال‌ترین گروه در این زمینه را نسل نوجوان و جوان جوامع تشکیل می‌دهند، چراکه نوجوانان در راستای فضای گسترده موبایل و شبکه‌های اینترنتی سحر و جادو می‌شوند در نتیجه به استفاده افراطی از تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی روی می‌آورند.»
این متخصص روانشناس کودک و نوجوان با اشاره به اینکه نوجوانان از طریق زنگ موبایل و تصاویری که در فضای مجازی منتشر می‌کنند می‌توانند هویت جدید و پنهانی برای خود بسازند، ادامه می دهد: «دوران ۱۲ تا ۱۸ سالگی هر فرد از دشوارترین، پرتنش‌ترین و هیجان‌انگیزترین دوره‌های زندگی هر فرد به شمار می‌رود، به همین دلیل والدین باید در زمینه استفاده از گوشی‌های همراه و شبکه‌های اینترنتی توسط فرزندانشان آگاهانه برخورد کنند. در حال حاضر رشد چشمگیر استفاده از فضاهای مجازی و تلفن‌های همراه توسط نوجوانان، نگرانی‌ زیادی برای والدین ایجاد کرده است، این در حالیست که در ایران پژوهش‌های زیادی  در این زمینه انجام نشده و حتی کار فرهنگی، آموزشی و برنامه‌ریزی مناسبی نیز صورت نگرفته است، این امر باعث شده نوجوانان ما در سیکل معیوب چرخش کنند و توان حذف رفتارهای اعتیادی خود را نداشته باشند.»
اما چرا برخی نوجوانان معتاد به اینترنت می‌شوند، در پاسخ به این پرسش، می توان به نتایج پژوهش هایی اشاره کرد که نشان می دهد، اعتیاد به اینترنت اغلب مربوط به شوک‌های روحی و کمبودهای عاطفی دوران کودکی، ویژگی‌های شخصیتی، تعهد کم به خانواده، شرطی شدن، دریافت پاد اش از شبکه‌های اجتماعی، درگیری با طلاق عاطفی والدین یا طلاق رسمی و اعتیاد بروز می‌یابد. برخی از پژوهشگران نیز اعتیاد به اینترنت را با کیفیت خواب بررسی کرده‌اند که بر اساس آن افرادی که از تلفن‌های همراه به طور افراطی استفاده می‌کنند، خواب‌های تکه تکه دارند و این روند موجب آسیب در ظرفیت یادگیری و عملکرد تحصیلی آنها می‌شود.
گوهریسنا انزانی با تاکید بر اینکه والدینی که در زمینه مدیریت استفاده از تلفن‌ همراه توسط فرزندانشان ناتوان‌اند، «تلفن‌های همراه به مکان ملاقات خصوصی نامناسبی برای فرزندانشان تبدیل می‌شود، می گوید: تلفن‌های همراه دارای برخی از اثرات مطلوب کارکردی هستند، اما ایجاد حس بی‌پروایی جنسی، افزایش مصرف نمایشی، ایجاد فضای امن برای افراد کج‌رو، ایجاد شبکه‌های ارتباطی پنهان، وابستگی و اعتیاد از کارکردهای نامطلوب این ابزار به شمار می‌رود.»
به گفته انزانی، براساس تحقیقاتی انجام شده در ایران، کاربرد تلفن‌ همراه در ایران شامل اطلاع‌جویی، فواید اجتماعی، رضایت‌مندی عاطفی و ‌کم‌تحرکی نوجوان است.
بنابر اظهارات این روانشناس و طبق تحقیقات انجام شده توسط انجمن روانشناسی آمریکا، اعتیاد به اینترنت موجب اختلالات عملکردی در افراد می‌شود، این اختلالاتی دارای هفت شاخص اصلی کاهش تحمل فرد، ظهور علائم درد در فرد، استفاده بیش از حد معین زمانی از اینترنت، کاهش فعالیت‌های اجتماعی -تفریحی و تحصیلی، تداوم استفاده از اینترنت با وجود آگاهی از اثرات منفی هستند که حداقل سه معیار آن طی یک ماه در فرد مشاهده می‌شوند. برخی تحقیقات نشان می‌دهد نوجوانانی که به طور بیمارگونه از اینترنت یا گوشی‌های همراه استفاده می‌کنند، دچار احساس ناکامی، افت تحصیلی، اجتماع‌گریزی، تنهایی، حواس‌پرتی، سردرد، خستگی، ضعف حافظه، کناره‌گیری، فرار از مشکلات، تمایل به شب بیداری‌، از هم گسیختگی روابط خانوادگی و عاطفی، اعتیاد به مواد و الکل، اضطراب و استرس می‌شوند. آنها تبدیل به افرادی درون‌گرا و خجالتی می‌شوند. فعالیت‌های بدنی و اعتماد به نفس، مهارت‌های شناختی، رشد اجتماعی، خلاقیت، تحرک و سلامت روان در آنها کاهش و تفکر وسواسی‌شان افزایش می‌یابد. انزانی در همین رابطه، عدم علاقه به مدرسه، فقدان انگیزه به درس خواندن، مشکل تفریحی، مشکل ارتباطی، بروز مشکل در رفتارهای حل مسئله و رفتارهای جرات‌مندانه، گسترش روابط بین فردی نامناسب، گرایش به جنس مخالف، وابستگی، اعتیاد، بروز مشکلات جسمی نگران‌کننده، فرار از واقعیت، و فراموشی مسئولیت‌های روزمره را از دیگر علائم این دسته از نوجوانان دانسته است.
این متخصص روانشناسی بر این باور است که والدینی که درگیر کارهای روزمره‌شان هستند، به جای آنکه زمانی را کنار فرزندانشان صرف کنند ترجیح می‌دهند فرزندانشان را با تلفن‌های همراه سرگرم کنند، حال آنکه این ابزار باعث دوری والدین از فرزندان می‌شود. شاید دلیل تهیه تلفن‌ همراه برای فرزندان این باشد که خانواده‌ها ترجیح دهند دسترسی راحت‌تری به فرزندان خود داشته باشند، با فرزندشان قرار بگذارند، از برنامه‌های روزانه و موقعیت دقیق او آگاه باشند، این درحالیست که والدین زمینه‌های منفی مانند آگاهی از مطالب غیر ضروری، ارسال و دریافت پیام‌های نامناسب، اتلاف وقت و .. را در نظر نگرفته و کودکان خود را در معرض امواج رادیویی مضر قرار می‌دهند و باعث می‌شوند آنها نتوانند عملکرد تحصیلی خود را بهبود بخشند. وی معتقد است: در حال حاضر به دلیل اینکه اغلب خانواده‌ها تک فرزند یا دو فرزند هستند ترجیح می‌دهند همه نیازهای فرزندان‌شان را بدون پیامداندیشی آن برآورده کنند و همین روند باعث می‌شود نوجوانان به سادگی و به شیوه‌ای محتاطانه و هوشمندانه از قید نظارت و سلطه والدینشان رها شوند.
انزانی با تاکید بر اینکه چگونگی عملکرد خانواده عامل کلیدی در کاهش خطرات فعلی و آینده فرزندان است، عنوان می کند: والدین می‌توانند با ایجاد فضایی امن برای نوجوانان،‌ فرزندانشان را از رفتارهای اعتیادی دور کنند. کافیست به فرزندان خود توجه با کیفیتی داشته باشند، برای آنها حس حمایت ایجاد کنند، به نوجوانان خود اطمینان خاطر دهند که همیشه از والدینشان کمک بگیرند، برای فرزندان خود برنامه‌ریزی و زمان‌بندی مناسبی داشته باشند، اوقات فراغت مناسبی را باتوجه به علایق و تیپ‌های شخصیتی فرزندانشان فراهم کنند و قوانین فرزندپروری را بدانند. در واقع جایگزین‌های مناسبی برای کاهش رفتارهای اعتیاد به تلفن‌های همراه وجود دارد که از جمله آنها می‌توان به ارتباط کلامی مناسب میان اعضای خانواده، برنامه‌های تفریحی مشترک، ورزش و زمان‌بندی‌های دقیق اشاره کرد. چنانچه والدین بتوانند حمایت‌های اجتماعی بالایی از فرزندان خود داشته باشند، فرزندان آنها کمتر به سمت شبکه‌های اجتماعی متمایل می‌شوند.
 تاثیر اعتیاد به فضای مجازی بر نوجوانان
نتایج یک پژوهش که در فصلنامه روان‌شناسی تربیتی منتشر و در خبرگزاری ایسنا بازنشر شده، نشان می‌دهد بین اعتیاد به فضای مجازی و گرایش به رفتارهای پرخطر با خودتنظیمی عاطفی دانش آموزان رابطه منفی معناداری وجود دارد. محققان پیشنهاد می‌کنند مشاوران و روان‌شناسان بالینی مدارس به متغیرهای روانشناختی از جمله خودتنظیمی عاطفی به منظور پیشگیری از اعتیاد به فضای مجازی و گرایش به رفتارهای پرخطر توجه کنند.
در تبیین این یافته پژوهشی می‌توان چنین استنباط کرد: نوجوانانی که در زمینه شناخت خود دچار مشکل هستند و توانایی‌های لازم را برای خودتنظیمی عاطفی ندارند در شرایط پر استرس، از کنترل خوبی برخوردار نبوده، ماهیت استرس را با شدت بالاتری درک می‌کنند و از سازگاری روان‌شناختی کمتری برخوردارند.
 رابطه سهل‌گیری و سخت‌گیری والدین با اعتیاد فرزندان به اینترنت
طی سال های ۹۷ تا ۹۸ به روی ۳۸۴ دانش آموز مناطق ۲ و ۵ آموزش و پرورش شهر تهران که از بیشترین امکانات برای استفاده از اینترنت برخوردار هستند، پژوهشی انجام شد که نتایج آن نشان می داد، ۵۹ درصد این دانش آموزان به فضای مجازی اعتیاد نداشته، ۳۲ درصد در معرض اعتیاد جدی و ۹ درصد از آنها  معتاد بسیار خطرناک به فضای مجازی بودند، به طوری که اگر تلفن همراه از آنها گرفته می‌شد بحران خانوادگی رخ می‌داد و قطعا پس از شیوع پاندمی کووید ۱۹، این آمار تقویت شده‌ است. 
این پژوهش تحت عنوان «سبک‌های فرزندپروری و اعتیاد به فضای مجازی» از سوی باقر شاملو- دانشیار دانشگاه شهید بهشتی انجام شده و حاکی از آن است که سبک فرزندپروری با اعتیاد به فضای مجازی ارتباط مستقیم دارد و دو گروه مستقیما دچار اعتیاد می‌شوند، نخست گروهی که بسیار سهل انگارانه با فعالیت فرزندان در فضای مجازی برخورد می‌کنند و هیچ توجهی نسبت به فرزندان ندارند و دوم گروهی که بسیار سختگیرانه نسبت به فرزندان عمل کرده و محدودیت های خاصی را ایجاد می‌کنند. 
این دانشیار گروه حقوق جزا و جرم شناسی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی، با بیان اینکه فضای مجازی منجر به از هم گسستگی خانواده‌ها و ایجاد بحران شده است، درباره تبیین سبک فرزندپروری و اعتیاد به فضای مجازی، توضیح داده است: سه سبک مبنای فرزندپروری یعنی سبک سهل انگارانه، سختگیرانه یا استبدادی و سنتی و سبک مقتدرانه در این تحقیق مد نظر قرار گرفتد و با ۱۲ خبره فضای مجازی مصاحبه عمقی انجام شد. همچنین از دانش آموزان مناطق ۲ و ۵ آموزش و پرورش شهر تهران که بیشترین استفاده از اینترنت و موبایل را داشته و از امکانات بیشتری در این راستا برخوردارند در این تحقیق استفاده شد. با ۳۸۴ دانش آموز و والدین آنها مصاحبه شد و چون تشخیص اعتیاد به فضای مجازی سخت است چراکه فرد معتاد این قضیه را کتمان می‌کند، چندین پرسشنامه متعدد در این خصوص اجرا شد.
شاملو با یادآوری اینکه ۹ درصد از افراد مورد مطالعه دچار اعتیاد بسیار خطرناک به فضای مجازی بودند به طوری که در صورت گرفتن تلفن همراه از این افراد بحران‌های خانوادگی ایجاد می‌شد، تصریح کرده است: این تحقیق در سال ۹۷ تا ۹۸ جمع آوری شد و قطعا در شرایط خاص فعلی و پاندمی کووید ۱۹ این شرایط تقویت نیز  شده است. در واقع ۲۲۹ نفر از افراد مورد مطالعه در وضعیت  عدم اعتیاد، ۱۲۲ نفر در معرض اعتیاد و ۳۳ نفر معتاد به فضای مجازی بودند. 
وی رابطه‌ میان سبک فرزند پروری سخت گیرانه و سهل گیرانه با اعتیاد به فضای مجازی را رابطه‌ای مستقیم دانسته و افزوده است: در برخی موارد والدین گفته بودند چون زمانی برای فراهم کردن تفریحات سالم برای فرزندانمان نداریم، ناچارا موبایل را در اختیارش گذاشته‌ایم تا سر گرم شود. از سوی دیگر سبک فرزندپروری مستبدانه و سخت گیرانه نیز نتیجه عکس داده و منجر به اعتیاد به فضای مجازی شده بود چراکه ارتباط معنوی و عاطفی فرزند با والدین وجود نداشت و از این رو به فضای مجازی روی آورده بود.  به گفته این دانشیار دانشگاه شهید بهشتی، بهترین سبک 
فرزند پروری، سبک مقتدرانه است که دچار افراط و تفریط در سخت گیری بر فرزند نشده و مطابق با نتایج تحقیق یاد شده نیز هیچ رابطه‌ای میان سبک فرزندپروری مقتدرانه و اعتیاد به فضای مجازی یافت نشد.