روند نگران‌کننده تجرد زنان
روند رو به تزاید«تجرد زنان» ازجمله مسائل جامعه امروز به شمار می‌رود و اکنون «بیشتر نگرانی‌ها برای زنان دهه شصتی است که به سنین بالای ۳۵ سال رسیده‌اند.»
گوینده این عبارت شهلا کاظمی پور از جمعیت‌پژوهان شناخته‌شده‌ای است که احتمال می‌دهد، «حدود ۳۰۰ یا ۴۰۰ هزار زن دهه شصتی به تجرد قطعی برسند.» ازاین‌رو بر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی فرهنگی- اجتماعی جهت کاهش و تعدیل تجرد قطعی و جلوگیری از خروج دهه شصتی‌ها از چرخه باروری تأکید می‌کند.
«معمولا سن تجرد قطعی برای مردان ۵۰ سالگی و برای زنان ۴۵ سالگی است و اگر تا این سنین ازدواج نکردند به تجرد قطعی می‌رسند و درواقع میل به ازدواج یا شانس ازدواج آن‌ها کاهش پیدا می‌کند.» این بخش دیگری از سخنان کاظمی پور است و در ادامه به اظهارنظر یکی از نمایندگان مجلس که گفته بود: «باید کاری کنیم دهه شصتی‌ها با یکدیگر ازدواج کنند»، واکنش نشان داده است.
این جمعیت پژوه در گفت‌وگو با «ایسنا» می‌گوید: احتمال ازدواج دهه شصتی‌ها با یکدیگر وجود دارد اما نباید آن بازه سنی پنج‌ساله که مطابق با هنجارهای جامعه ما معمولا اختلاف سن پنج‌ساله‌ای میان دختر و پسر برای ازدواج در نظر گرفته می‌شود را فراموش کرد. برای مثال فردی که سال ۶۰ به دنیا آمده در سال گذشته ۴۰ ساله شده است اما این مرد چهل‌ساله دهه شصتی اگر تصمیم به ازدواج بگیرد با خانمی حدودا ۳۳ ساله و نه دختر ۴۰ ساله ازدواج می‌کند. بنابراین نمی‌توان با بخشنامه و دستورالعمل به مرد دهه شصتی ۴۰ ساله گفت که با خانم دهه شصتی ۴۰ ساله ازدواج کن.
تأملی بر موضوع تجرد زنان
زنان به نسبت مردان با آسیب‌های بیشتری از ناحیه تجرد به‌خصوص نوع قطعی و همیشگی آن مواجه‌اند. مقاله «تأملی بر موضوع تجرد زنان در ایران» راهکارهایی مانند ترغیب نهادهای خیریه به مشارکت در فرآیند تسهیل ازدواج را برای رفع این آسیب‌ها پیشنهاد داده است.
«تأملی بر موضوع تجرد زنان در ایران» [۱] عنوان مقاله‌ای به قلم سیدحسین شرف‌الدین دانشیار گروه جامعه‌شناسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) قم است. این نوشتار که در «خبرگزاری ایرنا» منتشر شده، درصدد است تا با ارجاع به آمارها و مطالعات و پژوهش‌های انجام شده، تجرد زنان را از منظر تئوریک و بر بستر تحولات چند دهه گذشته جامعه ایران، توصیف، تفسیر و تبیین کند.نویسنده با روش گردآوری اطلاعات اسنادی و تحلیل و تبیین آن‌ها به علل و عوامل شخصی و ساختاری متعدد موضوع تجرد زنان در ایران و آثار و پیامدهای این پدیده در سطوح فردی و اجتماعی پرداخته است. این نوشتار همچنین درصدد است با بازخوانی و واکاوی مطالعات و پژوهش‌های انجام شده در این حوزه پدیده تجرد زنان را با صراحت بیشتری مورد تحلیل و تبیین قرار دهد و با الهام از منابع دینی، به سویه غالبا مغفول این مطالعات، توجه کند. انواع تجرد اگرچه برای زنان و مردان به یکسان امکان وقوع دارد اما در تلقی عمومی، تبعات آن در ناحیه زنان، به‌دلایلی بیشتر از مردان ارزیابی و احساس می‌شود.
انواع تجرد از قطعی تا قهری
بر اساس پژوهش یادشده، روند «تجرد‌زنان» ازجمله مسائل مهم حوزه زنان و خانواده در جامعه امروز ایران است. در این پژوهش نویسنده موضوع تجرد زنان را به دو قسمت تجرد ابتدایی و ثانوی تقسیم کرده است؛ تجرد ابتدایی یعنی وضعیت دخترانی که به هر دلیل موفق به ازدواج «به هنگام» به‌ویژه در فاصله سنی ۱۸ تا ۲۹ سالگی نمی‌شوند. این روند اگر تا آستانه ۴۵ و طبق برخی دیدگاه‌ها تا ۴۹ سالگی امتداد یابد، درعرف جمعیت‌شناسان، از آن به «تجرد قطعی» یاد می‌شود.
تجرد ثانوی و متأخر وضعیت دومی است که در پژوهش منظور شده است یعنی زنانی که بعد از یک‌بار ازدواج، به علت طلاق یا مرگ همسر، از تأهل جدایی یافته و به‌رغم تمایل و آمادگی، امکان ازدواج مجدد نیافته‌اند.
از دید نویسنده، موضوع تجرد زنان در جامعه علل و عوامل شخصی و ساختاری متعددی دارد که هرکدام از آن‌ها می‌تواند آثار و پیامدهای زیانباری در سطوح فردی و اجتماعی به همراه داشته باشد. از طرف دیگر نظر به جایگاه قدسی ازدواج و تشکیل خانواده در گفتمان مذهبی غالب جامعه ایران، تأخیر در سن ازدواج به‌ویژه تأخیر طولانی‌مدت و محرومیت قطعی از آن‌چه از ناحیه مرد و چه زن و ترجیح تجرد،
در صورت فقدان توجیه، با فلسفه وجودی خانواده در نظام ارزشی اسلام با کارکردهای ویژه تعارض دارد. بنابراین مسئولان، خانواده‌ها و فعالان حوزه‌های اجتماعی و جامعه‌شناسی باید به این مهم توجه داشته باشند.انواع تجرد اگرچه برای زنان و مردان به یکسان امکان وقوع دارد اما در تلقی عمومی، تبعات آن در ناحیه زنان، به دلایلی بیشتر از مردان ارزیابی و احساس می‌شود. دلیل این تفاوت این است که تجرد در ناحیه مردان نوعا امری اختیاری و انتخابی و در ناحیه زنان غالبا تحمیلی است؛ دلیل دوم این‌که تجرد قطعی در ناحیه زنان، آثار مخرب فردی و اجتماعی بیشتری به دنبال دارد. به‌بیان‌دیگر، ازآنجایی‌که مردان (در جامعه ایران) در هر سن ممکن،
در صورت تمایل امکان ازدواج دارند یا دستکم در این خصوص با مشکل حادی مواجه نیستند، «تجرد قهری» اعم از ابتدایی و ثانوی(با تعاریف ذیل) جزو ویژگی‌های زنانه شمرده‌شده است.
آمار بالای تجرد زنان
یکی از مباحث مهم پژوهش حاضر بررسی و تحلیل میزان تجرد زنان از نگاه آمار و ارقام به‌دست‌آمده است. طبق سرشماری سال ۱۳۹۵، تعداد دختران مجرد۱۵سال به بالا در کشور ۵ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر، مجردهای ۲۰ سال به بالا، ٣ میلیون و ۷۰۰هزار نفر، مجردهای ۴۰ سال به بالا، ۴۲۶ هزار و مجردهای سن ۴۵ سال به بالا، ۲۴۲ هزار نفر بوده است.
تعداد مردان مجرد ۱۵ سال به بالا، در سال ۱۳۹۵ برابر با پنج میلیون و ۹۰۰ هزار نفر، مجردهای ۲۰ سال به بالا، سه میلیون و ۳۰۰ هزار نفر، مجردهای ۴۰ سال به بالا، ۱۴۸ هزار نفر و مجردهای ۴۵ سال به بالا، ۸۱ هزار نفر اعلام شده است. به‌این‌ترتیب، می‌توان گفت تعداد مردان مجرد بالای ۴۰ سال یک‌سوم زنان مجرد بوده است.
مسئله این است که این مردان بالای ۴۰ سال که عده زیادی هم نیستند اگر تصمیم به ازدواج بگیرند با دختران بالای ۴۰ سال ازدواج نمی‌کنند. درنتیجه، احتمال رسیدن گروه زنان بالای ۴۰ سال به تجرد قطعی زیاد است. همچنین طبق این آمار، جمعیت زنان بالای ۴۰ سال کشور که درگیر تجرد قطعی شناسایی‌شده‌اند، ۴۲۶ هزار نفر بوده یعنی حدود ۵ درصد کل جمعیت زنان مجرد بالای ۱۰ سال کشور که بیش از ۴۰ سال داشته‌اند، در گروه مجردان قطعی جای گرفتند. با توجه به آمار ۸۱ هزارنفری مردان مجرد ۴۵ سال به بالا، می‌توان گفت که آمار تجرد قطعی مردان حدود یک‌پنجم تجرد قطعی زنان بوده است.
از آثار تجرد زنان می‌توان به اعمال فشارهای روانی و سرکوفت‌های آزارنده، مشکلات متعدد در مسیر تشکیل زندگی مستقل، محدود شدن ارتباط با دوستان و بستگان متأهل، روگردانی سایر اعضای خانواده و بستگان، مزاحمت‌های مردان مجرد و متأهل در محیط کار و بیرون و … اشاره کرد. همچنین مطابق گزارش مرکز آمار ایران، تجرد قطعی که تا قبل از سال ۱۳۷۵ دارای نوسان بوده، بعدازاین سال روند افزایشی پیدا کرده است. تجرد قطعی در سال ۱۳۷۵ برای مردان حدود ١/١ درصد و برای زنان ۲/۱ درصد بوده است. روند افزایشی تجرد قطعی طی سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۵ برای مردان حدود دو برابر و برای زنان بیش از سه برابر بوده است.
براین اساس شهلا کاظمی‌پور- جمعیت شناس نیز مطابق آمار سال ۹۵ در خصوص ازدواج جوانان دهه شصت به خبرگزاری ایسنا می‌گوید: «حدود ۵/۸ میلیون مرد و حدود هشت میلیون و ۳۰۰ هزار زن دهه شصتی در کشور وجود داشته است که مجموع جمعیت زنان و مردان دهه شصتی تا آن زمان حدود ۱۶ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر بوده است. در سال ۱۴۰۰ تعداد مردان دهه شصتی مجرد یک‌میلیون و ۴۰۰ هزار نفر بوده است. یعنی حدود هفت میلیون نفر از مردان مجرد دهه شصتی تا سال قبل ازدواج کرده‌اند. همچنین تعداد زنان دهه شصتی مجرد در سال ۱۴۰۰ حدود ۸۳۰ هزار نفر بوده است و درواقع حدود هفت میلیون و ۳۰۰ هزار نفر از زنان مجرد دهه شصتی نیز تا سال قبل ازدواج‌کرده‌اند.»
وی همچنین درباره تجرد قطعی متولدین دهه پنجاه نیز عنوان کرده: تابه‌حال آمار تجرد قطعی برای مردان ۲ درصد و برای زنان ۸/۱ درصد بوده است اما در بازه‌های اخیر تجرد قطعی زنان مقداری در حال افزایش بوده است. برای مثال تجرد قطعی مردان دهه پنجاهی ۲ درصد است و تجرد قطعی زنان دهه پنجاهی نزدیک پنج درصد است.
علل و دلایل تجرد ابتدایی دختران
سیدحسین شرف‌الدین جامعه‌شناس بر این باور است که بالا رفتن سن ازدواج و درنهایت طولانی شدن و در مواردی ابدی شدن دوره تجرد دختران از علل و عوامل شخصی و ساختاری متعددی ناشی می‌شود. برخی از این عوامل به مردان و برخی به زنان مرتبط است. در ادامه به دلایل تجرد ابتدایی دختران اشاره شده است:
بالارفتن متوسط سن ازدواج تحت تأثیر تحولات ساختاری مدرنیته، شهری‌شدن، صنعتی‌شدن، نظام آموزشی، تحول بنیادین ارزش‌ها و باورهای فرهنگی، تغییر ساختمان جمعیتی، فردگرایی، اشتغال و… مهاجرت پسران روستایی به شهرها که باعث تجرد قطعی دختران روستایی شده است
نبود توازن میان تعداد زنان و مردان در سن ازدواج
تأخیر در تقاضای ازدواج از سوی پسران (عمدتا به دلیل بیکاری و نداشتن استقلال اقتصادی)
افزایش آمار اعتیاد از ناحیه مردان
افزایش خودمختاری فرد و کاهش نقش و دخالت والدین و سایر اعضای خانواده در تصمیم و ترغیب فرزندان به ازدواج یا انتخاب گزینه‌های موردنظر
کاهش قبح تجرد و تبدیل آن به‌نوعی سبک زندگی (دستکم، تلقی ازدواج به‌عنوان یک گزینه عرفی ترجیحی نه لزوما متعین و بالاتر از آن مزیت‌یابی تجرد)
میل به آزادی و استقلال و ناخرسندی از محدودیت‌های ناشی از ازدواج
آرمان‌گرایی و وسواس در احراز ملاک‌ها و سنجش مطلوبیت‌ها در مقام انتخاب
ترس از وقوع طلاق به دلیل سست‌شدن بنیان خانواده و کاهش نرخ تعهد و وفاداری
ترجیح ازدواج با دختران کوچک‌تر
(۴ تا ۶ سال) از سوی پسران به‌عنوان یک رفتار غالب که خود ازجمله عوامل مؤثر در ایجاد «مضیقه ازدواج دختران» است
خدمت نظام‌وظیفه پسران که تا قبل از روشن شدن وضعیت آن، بالقوه عاملی در به تعویق انداختن ازدواج از سوی پسران و اجابت‌نشدن تقاضای آن‌ها از سوی دختران برشمرده می‌شود
اشتغال و تمایل به تعویق انداختن ازدواج تا تثبیت جایگاه شغلی و کسب استقلال مالی
کاهش نقش واسطه‌های سنتی در همسریابی و معرفی افراد به یکدیگر
دلایل و علل تجرد ثانوی
تجرد ثانوی علاوه بر اشتراک در برخی از علل و دلایل مؤثر در وقوع تجرد ابتدایی، تحت تأثیر برخی عوامل خاص به وقوع پیوسته یا تشدید می‌شود. برخی از این عوامل یا موانع به مردان و برخی به زنان مربوط بوده است. گزیده‌ای از دلایل و علل تجرد ثانوی شامل این موارد است:
سرخوردگی و بی‌اعتمادی برخی زنان به وفاداری و تعهد مردان
بی‌رغبتی و ضعف تمایل غالب پسران و مردان جوان و خانواده‌های آن‌ها به ازدواج با زنان مطلقه و بیوه
ترس مردان از فشار و سرکوب اجتماعی و ناموجه شمردن این نوع ازدواج‌ها
ترس مردان از ازدواج با زنان مطلقه‌ای که احتمال می‌دهند قصد اخاذی از آن‌ها در قالب مهریه را دارند
ضعف تمایل به پذیرش و سرپرستی
فرزند یا فرزندان به‌جامانده از همسر پیشین
پافشاری خانواده همسر پیشین (متوفی) بر اجتناب عروس از ازدواج تا قبل از بلوغ فرزندان
تهدید همسر اول به گرفتن بچه‌ها در صورت ازدواج یا محدودکردن ملاقات وی با آن‌ها
تمایل‌نداشتن فرزندان به ازدواج مادر و احساس منفی نسبت به ناپدری
احساس بی‌نیازی به ازدواج مجدد به‌دلیل اشتغال و استقلال مالی
ناخرسندی زنان به دلیل کاهش حق انتخاب در ازدواج دوم
پیامدهای منفی انواع تجرد
تجرد اعم از ابتدایی و ثانوی آثار و پیامدهای منفی قابل‌توجهی در مقیاس فردی (جسمی، روحی، ذهنی، احساسی، رفتاری و ارتباطی) و در مقیاس اجتماعی (تأثیر این پدیده به‌ویژه در صورت فراوانی بالا بر ساحت‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی و ارتباطاتی جامعه) به همراه دارد. در این پیوند، اعمال فشارهای روانی و سرکوفت‌های آزارنده،
در معرض اختلالات روانی و روان- تنی قرار گرفتن، اعمال محدودیت‌های اجتماعی، مشکلات قابل پیش‌بینی در مسیر تشکیل زندگی مستقل یا اجاره کردن مسکن، مسافرت تنهایی، سکونت در هتل‌ها و مسافرخانه‌ها، خروج از کشور، محدود شدن ارتباط با دوستان و بستگان متأهل، ترس از آینده مبهم (به‌ویژه در دوران سالخوردگی و تلاشی خانواده والدینی)، بی‌مهری و احیانا روگردانی سایر اعضای خانواده و بستگان، کاهش قلمرو و فرصت‌های ارتباطی و کاهش حریم خصوصی به دلیل نظارت سنگین خانواده بر فرد با هدف مراقبت از وی، فقدان استقلال مکانی از والدین و احیانا سایر سرپرستان، تحمل آزار روحی به دلیل نگرانی والدین از سرنوشت او و متقابلا نگرانی والدین از آینده مبهم فرزند خود، ابتلا به مزاحمت‌های مردان مجرد و متأهل در محیط کار و بیرون، قرار گرفتن در معرض رفتارها و گفتارهای طعنه‌آمیز همکاران، احساس نابرابری جنسیتی در محیط کار و رنجش ناشی از آن، کاهش شانس ازدواج به دلیل کم‌رغبتی مردان مجرد به ازدواج با زنان مطلقه و بیوه (دوشیزگی برای همسر اولی‌ها) هنوز هم نمود جدی دارد.
علاوه بر همه این‌ها، کاهش شانس ازدواج به دلیل وجود فرزند یا فرزندان (و ایفای نقش سرپرستی فرزندان) و… از دیگر موارد است که می‌توان نام برد.
راهکارهای پیشنهادی
از دید نویسنده اثر پژوهشی، با توجه به افزایش آمار مجردها و ضریب آسیب‌پذیری آن‌ها، ضرورت دارد که سازمانی مشخص از سوی نهادهای مسئول برای نظارت و تولی امور مختلف آن‌ها تأسیس شود و اقدامات فرهنگی و اجتماعی لازم انجام گیرد.
در این زمینه، مهم‌ترین رئوس اقدامات لازم به این شرح آمده است:
بسترسازی لازم جهت هدایت و راهبری افراد در مسیر انتخاب بهینه همسر و کاهش نرخ تزلزل خانواده
انجام یک رشته مطالعات میدانی با هدف روشن‌شدن میزان نقش و سهم عوامل ساختاری و محیطی و عوامل فردی و درونی در پدیده تجرد فرهنگسازی، اصلاح نگرش‌ها و ایجاد بسترهای فرهنگی اجتماعی برای رویارویی معقول و موجه با پدیده تجرد تقویت واسطه‌های سنتی همسریابی و معرفی افراد به یکدیگر یا تأسیس آژانس‌های همسریابی با رعایت شئون اخلاقی و عرفی برنامه‌ریزی جامع جهت حل مشکلات اجتماعی و اقتصادی جوانان و رفع موانع ازدواج آن‌ها (اشتغال، درآمد، مسکن و …)
ترغیب نهادهای خیریه و خیرین جامعه به مشارکت در فرآیند تسهیل ازدواج و تأمین خدمات و امکانات موردنیاز در این بخش حمایت از بازگشت مهاجران به کشور و ترجیح ازدواج با هم‌میهنان بر ازدواج با اتباع بیگانه اعطای خدمات اجتماعی ویژه به دختران مجرد و زنان محروم از ازدواج اعطای حضانت کودکان بی‌سرپرست به دختران مجرد قطعی
پی‌نوشت:
[۱] سیدحسین شرف‌الدین، «تأملی برموضوع تجرد زنان در ایران»، دو فصلنامه مطالعات اسلامی آسیب‌های اجتماعی، دوره اول، شماره ۲، اسفند ۱۳۹۸
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط رسالت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.