گروه اجتماعی
یازدهم شهریورماه، شعله ای در تالاب انزلی برای چندمین بار در ماه های گذشته جان گرفت و طی سه روز دست‌کم ۴۰ هکتار از وسعت این تالاب را به نابودی کشاند. اتفاقی عمدی که با هدف تصرف اراضی به وقوع پیوست و همه نگاه ها را به سمت عروس تالاب های ایران چرخاند. تالابی که احیای آن به عنوان اولویت بر روی میز دولتمردان قرار گرفته و ابراهیم رئیسی به سازمان محیط زیست ماموریت داده تا بخش آسیب‌دیده تالاب انزلی در حد امکان احیا شده و به حالت قبل بازگردد.
این تالاب چشم امید خود را به عملکرد دولت دوخته و باید عزم برنامه ریزان و تصمیم گیران برای بازگشت حیات به تالاب انزلی قوی تر و مصمم تر از گذشته باشد، پرواضح است که زنگ خطر نابودی تالاب بین‌المللی انزلی به صدا درآمده و به دکانی برای سودجویی تبدیل شده و به عنوان یکی از زیست بوم‌های ارزشمند جهان، بسیاری از مساحتش را در یک دهه گذشته براثر منفعت طلبی از دست داده و این روزها در هیئت یک ابرچالش زیست‌محیطی، نگاه‌های نگران بسیاری را به سوی خود جلب کرده است.
تالاب ها از جمله ارزشمندترین زیست بوم های زمین به شمار می روند و انزلی یکی از تالاب های مهم است که در فهرست کنوانسیون رامسر قرار گرفته که بنا به دلایل متعددی از جمله نوسانات سطح آب دریای مازندران، ساخت جاده کنارگذر بندر انزلی، ورود فاضلاب‌های صنعتی، خانگی، بیمارستانی، سموم کشاورزی و پسماندها، رشد و نفوذ گیاهان مهاجم در کنار سیاست‌گذاری‌های غلط دولتی و کم آبی به ورطه نابودی افتاده و از سال ۱۹۹۳  نامش در فهرست تالاب‌های در معرض خطر قرار گرفته و مدتهاست که شرایط هولناکی در تالاب بین‌المللی انزلی رقم خورده است. روند خشک شدن آن شدت گرفته و کارشناسان بارها در خصوص عواقب نابودی این تالاب هشدار داده‌اند. عمق تالاب انزلی که در گذشته حدود ۱۰ متر بوده، امروز در نقاطی به کمتر از ۳۰ سانتی‌متر رسیده و میانگین عمق تالاب نیز معادل یک متر و ۲۰ سانتی‌متر گزارش شده است.
 درگیر آلودگی سنبل آبی
هجوم یکباره سنبل آبی، زخمی بر زخم‌های علاج نشده این تالاب اضافه کرده و تیرماه سال گذشته، نیلوفر عابدین‌زاده، سرپرست پژوهشکده محیط زیست جهاد دانشگاهی، به ایسنا گفته بود: «در چند سال اخیر ورود گونه بیگانه سنبل آبی بلای جان تالاب انزلی شده؛ به گونه ای که نقطه‌ای از تالاب انزلی وجود ندارد که بتوان گفت درگیر آلودگی سنبل آبی نیست. با گرمای هوا در تابستان رشد و تکثیر این گیاه بیشتر می شود و برداشت های مقطعی راهگشای ریشه کنی این گونه مهاجم نیست. انهدام سنبل آبی باید با رعایت ملاحظاتی باشد که مجددا تکثیر پیدا نکند.»
این گیاه که به شیطان بنفش شهرت دارد، ابتدا به صورت تزئینی به تالاب عینک وارد شد و در آنجا گسترش و انتشار پیدا کرد، گیاهی که در عرض ۶ تا ۱۸ روز توانایی دو برابر شدن را در محیط آبی دارد و به گفته کارشناسان محیط زیست، روزی تا دو دهم سانتی متر حجم آب را کم کرده و چنبره خود را هر روز بر شریان‌های حیاتی تالاب تنگ‌تر می‌کند.
محمد درویش، فعال محیط زیست بارها با اظهار تاسف نسبت به خشک شدن تالاب انزلی، مجموعه‌ای از دلایل را در این ارتباط دخیل دانسته و گفته است: «حق‌آبه تالاب داده نمی‌شود، بارگذاری‌های زیادی در بالادست صورت گرفته و کمیت و کیفیت آب ورودی به تالاب انزلی به شدت کاهش پیدا کرده است.»
البته گروهی از پژوهشگران دریایی کشور مشکل تالاب هایی مانند انزلی را فقط در مسئله کم آبی خلاصه نمی کنند، بلکه از دریچه نگاه آنان، تالاب های ما با مشکل افزایش بار رسوبی و مواد آلاینده درگیرند، به این معنی که باران مواد آلاینده و پسماند را از ۱۲ رودخانه بخش جنوبی تالاب انزلی و رودخانه پیر بازار به تالاب انزلی وارد کرده و باعث افزایش رسوب گذاری در این تالاب می شوند.
همایون خوش روان که چنین تحلیلی را از وضعیت تالاب ارائه داده، می گوید: «پس از بارش نزولات جوی ۲ مشکل اساسی انتقال رسوبات و پسماندها به داخل تالاب انزلی موجب کاهش عمق بستر تالاب می شود و اختلاف چهار متری ترازی که بین تالاب و دریا وجود دارد آب تالاب انزلی را به دریای خزر تخلیه می کند که این امر یکی از مشکلات جدی تالاب ها در استان گیلان قلمداد می شود.»
 گره کور احیا
مصائب تالاب انزلی کم نیست و عملیات احیای آن که در دولت گذشته و از سال ۹۹ آغاز شده، گرفتار حاشیه سازی و اما و اگرهای بسیاری بوده، به عبارت دیگر در مسیر احیای این تالاب اشتراک نظری وجود ندارد و دیدگاه ها آنقدر متفاوت است که برخی اصطلاح «گره کور احیا» را به کار می برند، به همین علت، سه دهه گذشته و هیچ اقدام موثری برای بهبود وضعیت تالاب انزلی صورت نگرفته است.
شاید جنجال برانگیزترین طرحی که اسیر حاشیه‌سازی‌ها شد، طرح بایوجمی بود که پس از اظهاراتی درباره احتمال سرطان‌زا بودن این روش به حاشیه رفت و از سوی دادستانی متوقف شد. این در حالی است که مدیر کل اسبق دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های کشور معتقد بود، اجرای طرح در اندک مدتی سبب شد تالاب بعد از ۲۰ سال عمق پیدا کند اما «جنجال‌ها مجال نداد» و فرصت نشد که بگویند «اجرای طرح خوب بود یا بد».
البته باقرزاده کریمی خود را از مخالفان اجرای طرح بایوجمی می داند و می گوید: هیچ زمان با این طرح موافقت نکردم. به‌دلیل اینکه به‌ عنوان کارشناس در این زمینه تخصص نداشتم.
برخی رسانه های محلی گزارش داده اند، «طرح بایوجمی قرار بود تالاب انزلی را با تزریق نانو ذرات و مواد تیتانیوم از شر لجن‌های درونش خلاص کند. طرحی که مخالفان آن می‌گویند ماهیت نانو نداشته است. تیم بین المللی سازمان جایکا (سازمان همکاری‌های بین المللی ژاپن) که بر روی تالاب انزلی حدود ۱۵ سال کار کرده بود اعلام کرد که اجرای طرح بایوجمی نه تنها احتمال هدر رفت زیاد بودجه را در پی دارد، بلکه مخاطرات اکولوژیک نیز از دیگر آسیب‌های این طرح در منطقه به ویژه در بحث نانو به شمار می‌رود. ستاد نانو کشور هم صراحتا مخالفت خود را برای اجرای این طرح اعلام و تصریح کرد: ۱۹ استاد دانشگاه تهران و دانشگاه شهید بهشتی نیز در بررسی‌های خود این طرح را رد کردند.»
رضا زمانی، مدیر کل محیط زیست استان گیلان هم با انتقاد از برخی طرح های خسارت زا برای تالاب انزلی تاکید می کند که در سال ۹۷ اجرای طرح بایوجمی علاوه بر خسارت های زیست محیطی و ورود موادی مثل دی اکسید تیتانیوم، موجب خشکی ۲۰۰ هکتار از پناهگاه های حیات وحش سرخانکل شد.
برای طرح بایوجمی ۸۵۰ میلیارد تومان اعتبار اختصاص یافت که بخشی از آن هزینه شد. در خصوص این طرح ده ها پرسش هنوز باقی است و مدیر کل محیط زیست استان گیلان این پرسش را مطرح کرده که «اگر هدف مسئولان وقت احیا تالاب انزلی بود چرا پس از توقف پروژه به دلایل فنی و حقوقی و قضائی به سایر مشکلات اولویت دار تالاب مانند احداث سیستم های تصفیه فاضلاب و مدیریت رسوب پرداخته نشد؟»
در جلسه هم‌اندیشی که ۲۲ مرداد ۱۳۹۷ برگزار شد، از متخصصان محیط زیستی دعوت به عمل آمد تا نظرات خود را برای احیای تالاب بیان کنند که در همان جلسه قرار بود درباره زیست‌پالایی یا همان بایوجمی نیز تصمیم‌گیری شود که سید رحمان سیدزاده – دادستان سابق انزلی و معاون قضائی رئیس کل دادگستری استان گیلان می گوید: «عمده حاضران در این جلسه با اجرای این طرح مخالفت کردند و همانجا دستور صادر و اجرای این طرح متوقف شد. ‌پس از مدتی نیز بودجه به خزانه بازگشت این درحالیست که این بودجه برای احیای تالاب انزلی اختصاص داده شده بود و ورود رسوبات و فاضلاب به این تالاب همچنین فراگرفتن سنبل آبی در بخش عمده این تالاب  از جمله مخاطراتی است که این تالاب را تهدید می‌کند.»
دادستان سابق انزلی با اشاره به اظهارات مجری طرح بایوجمی در تاریخ ۸ مرداد ۹۷ یعنی ۱۴ روز ‌پیش از نخستین جلسه هم‌اندیشی، عنوان می کند: «مجری این طرح به‌صراحت اعلام کرد که «تصفیه ۱۲ هزار هکتار از ‌پساب‌های تالاب انزلی توسط فناوری نوین بایوجمی انجام شده است و امیدواریم این مساحت را افزایش دهیم تا به ادامه حیات تالاب انزلی کمک شود» و ۱۴ روز ‌پس از آن جلسه هم‌اندیشی برگزار می‌شود. سازمان حفاظت محیط زیست مدعی بود که «جایکا» با این طرح موافقت کرده اما جایکا اعلام کرد که با این طرح موافق نبوده است.»
سیدزاده اظهار می کند: « این طرح به دو شرط باید اجرا می شد، که شرط اول آن تهیه گزارش ریسک اکولوژیک و برنامه ‌پایش آن و شرط دوم تصفیه فاضلاب در بالادست تالاب به‌طور همزمان است تا ورودی آلاینده‌ها کاهش یابد چراکه اگر تصفیه‌خانه ساخته نشود این طرح اثربخشی معناداری نخواهد داشت. حال این پرسش مطرح می‌شود که وقتی صراحتا گفته می‌شود که اگر تصفیه‌خانه احداث نشود این طرح اثربخشی ندارد چطور سازمان حفاظت محیط زیست که ناظر این طرح می‌شود اما ‌پس از اجرای طرح همچنان تصفیه‌خانه احداث نشده است. سازمان حفاظت محیط زیست آن زمان مدعی بود که «جایکا» (آژانس همکاری‌های بین المللی ژاپن) با این طرح موافقت کرده است، اما یکی از ابهامات بزرگی که در طرح بایوجمی وجود داشت این بود که به ما به‌صراحت اعلام کردند که «آژانس همکاری های بین المللی ژاپن» با اجرای این طرح موافقت کرده است و در کمیته مدیریت تالاب نیز گفته شد که از «ستاد ویژه توسعه فناوری نانو» مجوز اجرای این طرح را بگیرند. در نامه سازمان حفاظت محیط زیست آمده بود که این طرحی است با مشارکت همه دست‌اندرکاران استان و با همکاری تیم کارشناسی «جایکا» تهیه شده است. با این حال من از «جایکا» استعلام کردم که آیا تاکنون استانداردی جهت استفاده از این مواد در اکوسیستم‌های طبیعی نظر تالاب انزلی با این وسعت وجود داشته است و آژانس نظر خود را  با توجه به اهمیت موضوع اعلام کند.  آژانس همکاری های بین المللی ژاپن نیز در ‌پاسخی که ارسال کرد، نوشته بود:  قبلا با توجه به نامشخص بودن جوانب طرح، میزان اثربخشی، کارکرد و مزایای آن تیم کارشناسان «جایکا» طی دو نامه جداگانه دیدگاه خود را مبنی بر دشواری در تصمیم‌گیری برای کاربردی بودن این طرح بیان کرده‌اند.  تیم کارشناسان جایکا دو سال ‌پیش به‌دلیل وجود موارد غیرشفاف نظیر کارایی، مکانیسم عمل، نسبت هزینه به فایده و اثرات جانبی منفی در تالاب نظر منفی خود را در خصوص استفاده روش به‌اصطلاح زیست ‌پالایی در تالاب انزلی اعلام کرد اما سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید با همکاری «جایکا» این طرح را تهیه کردیم!»
 طرح بایوجمی؛ پرخطر و آسیب زا
«نسیم طواف زاده»، مدیرعامل موسسه سبزکاران و دبیر گروه هم اندیشی سازمان های غیردولتی تالابی کشور، در گفت و گو با «رسالت» معایب این طرح را تشریح می کند. او به عنوان مخالف و منتقد اجرای بایوجمی می گوید: «این طرح به صورت شتابزده مطرح و در قلب تالاب اجرایی شد و مجری طرح هیچ گاه چنین طرحی را اجرایی نکرده بود، بنابراین اعتراضات متعددی را در پی داشت، اما عیسی کلانتری به شدت از این طرح دفاع کرد و معتقد بود تنها راه نجات ما این است که رسوبات کف تالاب را حل کنیم و تمام گامها و برنامه های دیگر، بعد از این مرحله قرار می گیرد و اگر رسوبات کف تالاب را حل نکنیم، هر نوع برنامه عملی دیگری منتفی است. حال آنکه مطابق بررسی های دانشگاه تهران و پژوهشکده محیط زیست جهاد دانشگاهی گیلان در طرح بایوجمی، اکسید تیتانیوم وجود دارد، ماده خطرناکی که بر روی ماهی ها تجمع پیدا می کند، درحالی که تالاب انزلی بزرگترین زایشگاه ماهی های دریای خزر در حاشیه جنوبی است. اگرچه با این طرح مخالفم اما معتقدم برای رسوبات انباشته شده در بستر تالاب باید برنامه داشته باشیم. در غیر این صورت باتوجه به روند تالاب و بار مواد آلی، گیاهان به سرعت رشد کرده و این مسئله تشدید خواهد شد و ممکن است در یک بازه زمانی یک ساله بحران زا باشد.»
طواف زاده در ادامه ضمن اشاره ای گذرا به طرح هایی که برای احیای تالاب ارائه شده، به واکاوی این مسئله می پردازد که چرا طرح های پرشمار به مرحله اجرایی نرسیده و یا به بهبود وضعیت تالاب کمکی نکرده است: «برای تالاب انزلی برخلاف بسیاری از تالاب های کشور طرح و برنامه های متعددی ارائه شده؛ طرح مشاورین کیمبال در سال ۱۳۴۲، طرح مدیریت که از سال ۱۳۴۵ بر روی تالاب انزلی متمرکز بوده، طرح مطالعات جامع در ۱۲ جلد که مهاب قدس  در سال ۱۳۷۶ نوشته و یا طرحی که دانشگاه گیلان در سال ۱۳۷۷ به نگارش درآورده و طرح مدیریت جامع تالاب انزلی که با آژانس همکاری های بین المللی ژاپن (جایکا) انجام شده و سال ۱۳۸۵ در تالاب مستقر بودند، بنابراین مطالعاتی که بر روی این تالاب انجام شده به نسبت خوب بوده و می دانیم چالش های ما کجاست و شرایط به چه صورت است. اما سوال اصلی این است که چرا طرح های مذکور به مرحله اجرا نرسیده و یا به بهبود وضعیت تالاب کمکی نکرده است، به نظرم دو نکته بسیار حائز اهمیت است، اول اینکه تالاب انزلی با بسیاری از تالاب های دیگر متفاوت است به این علت که سطح مداخلات مردمی آن حتی تا قلب منطقه حفاظت شده مرکزی هم می رسد و اگر این تالاب را با گندمان و چُغاخور در چهارمحال و بختیاری مقایسه کنید، می بینید که تالاب انزلی شرایط متفاوتی دارد، به گونه ای که در اطراف آن، تعداد زیادی روستا قرار دارد. دومین نکته آن است که ما در گیلان باید بپذیریم، تالاب انزلی نقطه صفر اکولوژیک بخش زیادی از وسعت سرزمینی ماست و اگر در جستجوی نقشه نجات این تالب هستیم، باید ماجرای دفنگاه سراوان را حل کنیم، تا شیرابه ها از طریق رودخانه سیاه رود وارد تالاب نشود و یا نسبت به ساماندهی فاضلاب شهرهای رشت و صومعه سرا و بندرانزلی و مدیریت کشاورزی ناپایدار در منطقه با هدف کاهش تولید سموم اقدام کنیم.»
دبیر گروه هم اندیشی سازمان های غیردولتی تالابی کشور معتقد است: «هرکدام از طرح های ارائه شده دارای یک سری گزینه و گام های مشخص است و براین اساس نباید فاضلابی به درون تالاب ریخته شود که این مسئله در گروی تصفیه فاضلاب است. سالانه ۳۸۰ هزار مترمکعب فاضلاب از شهرهای مجاور وارد تالاب می شود و به تتهایی دو رودخانه‌ از رودخانه‌هایی که وارد تالاب انزلی می‌شود سالانه ۶۷۰ هزار تن رسوب وارد تالاب می‌کند.از طرفی ورود گونه های مهاجم همچون سنبل آبی و آزولا به این پهنه آبی و جلگه ای
تداخلاتی ایجاد کرده است. همچنین کنترل فرسایش در بالادست، زون بندی های مختلف تالاب و مدیریت مرتع به ویژه در بخش تالش و ماسال باید مدیریت شود که برای تمام این موارد، برنامه عملیاتی وجود دارد و مراحل احیا تعریف شده است. اما مهمتر از همه این ها، ظرفیت سازی و توسعه روابط سازمان های درگیر در حوزه تالاب است که باید میان بخش های مختلف، شبکه همکاری ایجاد شود، اما متاسفانه هریک از بخش ها به صورت مجزا و جزیره ای عمل کرده و با یکدیگر همکاری لازم را ندارند.»
طواف زاده در ادامه، چالش پیش روی تمام استان های شمالی و تالاب های ساحلی را در آینده ای بسیار نزدیک، پسروی آب دریای خزر می داند که باعث دلنگرانی شده است. او می گوید: « این مسئله تبادلات را محدود کرده و شرایط را برای تالاب های ساحلی بحرانی کرده است، بنابراین پس از مدیریت مواردی که اشاره کردم، باید به جنگ پسروی آب برویم.»
 قسمت های سوخته تالاب، قابل احیاست؟
سوای پسروی، موضوع حریق های عمدی هم حائز اهمیت است. ۴۰ هکتار از نیزار‌های تالاب بین المللی انزلی در آتش سوخته و بخشی از اکوسیستم طبیعی آن از بین رفته است و ابراهیم رئیسی به سازمان محیط زیست ماموریت داده تا بخش آسیب‌دیده تالاب انزلی در حد امکان احیا شده و به حالت قبل بازگردد، اما پرسش این است که چرا چنین اتفاقاتی رخ داده و آیا بخش آسیب دیده قابلیت احیا دارد؟
مدیرعامل موسسه سبزکاران در این باره توضیح می دهد: «مردم روستاهای انزلی یا صومعه سرا که در حاشیه تالاب ساکن اند، با محدوده تالاب درگیری دارند و در اینجا موضوع تعیین حریم و بستر مطرح است که به صورت قانونی اجرای آن برعهده وزارت نیرو و شرکت های آب منطقه ای است و ناظر و تایید کننده هم سازمان حفاظت محیط زیست و ادارات تابعه آن است. فراموش نکنیم که حجم گسترده ای از تداخلات مردمی در تالاب انزلی اتفاق افتاده و هنگامی که می خواهیم حد حریم و بستر را تعیین کنیم، باید با مردم محلی مذاکره کنیم. اگرچه این مسئله، قواعد و اصول علمی دارد اما یک فصل از این موضوع به مداخلات مردمی برمی گردد. بنابراین وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط زیست در این مورد به درستی عمل نکرده اند و جامعه محلی از چگونگی و چرایی تعیین حد حریم و بستر و حقوق عرفی خود اطلاعات دقیقی ندارند، لذا معارضات حقوقی به آتش سوزی تالاب منجر شده است. نیمی از تصفیه خانه طالب آباد که به تالاب انزلی متصل است، جزء حد حریم و بستر تالاب است و این مسئله حجم گسترده ای از تداخلات را نشان می دهد که نمایندگان مجلس وارد این ماجرا شده و این قسمت ها را مستثنی کردند و باعث شد آن قسمت هایی که مستثنی نشدند، به این مسئله معترض باشند. البته منظورم این نیست که به طورکلی به مردم محلی حق می دهم، اما تا یک حدی، این حق را برای آنها قائلم، چون مادامی که آگاهی ندهید، نمی توانید از مردم بخواهید که درست رفتار کنند. در مورد آتش سوزی های متوالی در تالاب انزلی روایت های مختلفی وجود دارد اما گروهی از افراد که نمی توان آنها را به عنوان مردم عادی تعریف کرد، در اینجا منافعی دارند که برای حفظ این منافع، تالاب را به آتش می کشند تا این تالاب از حد حریم و بستر مستثنی شود و یا آنقدر بسوزد که دیگر این پهنه آبی و جلگه ای وجود نداشته باشد. خوشبختانه قسمت های سوخته، تا آن حدی که طی روزهای گذشته اتفاق افتاده، قابل احیاست، اگرچه نیزارها آتش گرفته و زمین سوخته ولی داخل تالاب آب است، البته یک سری گونه ها را از دست داده ایم و طبیعتا این خسارت را نمی توانیم جبران کنیم ولی به دلیل آبی که داخل تالاب موجود است، این اکوسیستم قدرت خودپالایی دارد و می تواند خودش را بازسازی کند. فارغ از مسئله حریق، این موضوع در مورد کل تالاب و شرایط احیای آن صدق نمی کند. وقتی فاضلاب سه شهر بزرگ و شهرک صنعتی رشت به صورت مستقیم داخل تالاب می ریزد، در این وضعیت نمی توان انتظار داشت که تالاب قدرت خودپالایی داشته باشد. اما قسمت های کوچک تر که از بدنه اصلی تالاب به دلیل خشکسالی جدا شده اند، به خاطر حجم کوچک و بار آلایندگی کمتر احیا می شوند. به ویژه بخش های نیزاری، قدرت تجدید دارد و اکوسیستم خودش را بازسازی می کند. البته این سخن بدان معنا نیست که اکوسیستم را تکه تکه کنیم تا بازسازی شود، چون در این صورت تالاب دیگر ارزش و کارکردی نخواهد داشت.»طواف زاده در پاسخ به این پرسش که آیا تالاب انزلی احیا می شود، عنوان می کند: «اگر مسائل توسعه ای در گیلان به نتیجه نرسد، نباید منتظر اتفاق خوشایندی بود و در این بخش، بیش از آنکه خواست دولت تعیین کننده باشد، توافق نمایندگان مجلس مهم است، نمایندگان مردم گیلان در مجلس باید بر سر این موضوع باهم به توافق برسند و این واقعیت تلخ را بپذیرند که وضعیت تالاب انزلی خوب نیست و لازم است رویکردها را تغییر داد. مادامی که مسئله فاضلاب و رسوبات و کودها و سموم شیمیایی را حل نکنیم، بردن آب به تالاب به معنای پاک کردن صورت مسئله است.»گروهی از صاحب نظران می گویند، این تالاب در حال مرگ است و احیا شدنی نیست، اما طبق نظر برخی کارشناسان محیط زیست و مسئولان اجرایی اگر چه وضعیت تالاب انزلی به مرحله فاجعه رسیده و در آستانه نابودی قرار گرفته ولی هنوز زنده است. مجید مخدوم، عضو شورای عالی حفاظت محیط زیست کشور می گوید: «نخست باید با نقشه سازی توان و ظرفیت برد تالاب مشخص شود. اگر برنامه ما احیاست، اول باید توان احیا را روی نقشه در بیاوریم، آسان نیست اما شدنی است. راهکارها باید روی نقشه مشخص شود؛ تالاب انزلی در حال مرگ نیست در این زمینه باید دوباره تجدید نظر شود. برنامه احیای تالاب انزلی در چهار بخش تعیین راهکار، تعیین سازمان تشکیلاتی، تعیین بودجه در دو بخش سرمایه‌ای و جاری و در آخر زمانبندی انجام شدنی است و اگر این کار را کردیم می‌توانیم امیدوار باشیم که تالاب را احیا می‌کنیم.»