گروه اجتماعی
جمع‌آوری قهری و حذف موقت معتادان متجاهر از خیابان‌ها، چرخه‌ای ناکارآمد و تکراری است که ميلياردها تومان از اعتبارات ملی كشور را می‌بلعد. معتادانی كه راهی كمپ‌های اجباری می‌شوند، مشتاق‌تر از هميشه به مواد و ويران‌تر از قبل به جامعه برمی‌گردند! این روایت منتقدان از نگهداری معتادان متجاهر در مراکز ماده ۱۶ است. آن‌ها برپایه شواهد و قرائن تأکید می‌کنند که اقامت به‌جای درمان در این مراکز سهم پررنگ‌تری دارد. هزينه‌های گزافی از سال ۱۳۹۰ تاکنون برای ساخت اردوگاه به‌منظور ساماندهی و درمان معتادان متجاهر صرف شده، اما بازدهی نداشته است و برخی از تحلیلگران حوزه اعتیاد همچون سعید صفاتیان معتقدند، اجرای ماده ۱۶ قانون مبارزه با موادمخدر کمتر از ۲درصد موفق بوده است. بنابراین چرا باید برای طرحی که ۹۸درصد با شکست مواجه شده میلیاردها تومان هزینه ‌کنیم؟ چه کسانی باید پاسخگوی این ضعف مدیریتی در کشور باشند؟
دور باطل در برخورد با معتادان متجاهر با تغییر مدیریت‌ها نیز ادامه یافته ‌است. گرچه گزارش‌ها نشان می‌دهد، آن‌ها در بروز سرقت‌های خرد و افزایش ناامنی در جامعه نقش مهمی دارند. اما جمع‌آوری این افراد از سطح شهر، به مفهوم پاک کردن صورت‌مسئله است، به‌این‌علت که مسئله به‌صورت ریشه‌ای حل‌نشده و چنین اقدامی هرگز به برون‌رفت از معضل منجر نمی‌شود و بازگشت دوباره معتادان متجاهر به کف خیابان مدتی بعد از جمع‌آوری تکرار خواهد شد. صفاتیان بر این باور است که دور کردن معتادان متجاهر از سطح اجتماع تأثیرگذار نیست: «شاید فایده این نوع برخوردها کاهش موقتی سرقت‌ها باشد اما آن‌ها پس از سه تا ۶ ماه دوباره به جامعه برمی‌گردند. باید به اجرای برنامه دادگاه درمان‌مدار یعنی اسکان، درمان و مددکاری توجه کرد. اگر تصور کنید نیمی از این معتادان جمع‌آوری‌شده بعد از ۶ ماه پاک و سالم‌اند، اشتباه می‌کنید. در دنیا هیچ کشوری نتوانسته با برنامه درمان اجباری، معتادان خیابانی را درمان کند و برخلاف آنکه هزینه‌های این نوع درمان‌ها گران است ولی اثربخشی ندارند. اگر از ۲۰ هزار معتاد خیابانی ۱۰۰ نفرشان پاک و سالم تحویل داده شوند قدم مثبتی خواهد بود  اما مطمئنا این عدد را به دست نخواهیم آورد. با این برنامه یک معتاد را از جامعه می‌گیریم و دوباره به جامعه برمی‌گردند.»
 انگار پول کشور را دور می‌ریزیم
بدون تردید این‌همه ماجرا نیست، بلکه اول داستان است؛ این‌که معتادان متجاهر پس از جمع‌آوری، درمان و بازپروری اولیه چه سرنوشتی پیدا می‌کنند و چگونه موردحمایت قرار می‌گیرند تا دوباره به چرخه اعتیاد یا شرایط نامناسب قبلی خود بازنگردند و برای بازتوانی و اشتغال آن‌ها چه فکری شده است؟ همه این پرسش‌ها در حالی مطرح می‌شود که بارها طرح جمع‌آوری معتادان متجاهر از سطح شهر از سوی مقامات قضائی و انتظامی اجرایی شده اما نتیجه‌اش جز در موارد استثنایی، بازگشت به پاتوق‌ها و چرخه اعتیاد بوده است. 
سردار مجید کریمی، رئیس پلیس مبارزه با مواد‌مخدر درباره بازگشت دوباره معتادان متجاهر به خیابان‌ها می‌گوید: «معتادان متجاهری وجود دارند که پلیس ۱۰ تا ۲۰‌بار آن‌ها را بازداشت کرده و تحویل مراکز بازپروری داده‌است، اما به‌دلیل عدم وجود برنامه برای صیانت پس از خروج آن‌ها، عدم حرفه‌آموزی، عدم نظارت بر آن‌ها، عدم ارتباط با خانواده و نظارت بر خانواده‌ها، پس از ترک و درمان، این افراد به جامعه بازگشته‌اند از همین رو این چرخه معیوب است. برای این‌گونه معتادان متجاهر هرچقدر هزینه صرف شود یا در دوره درمان در مراکز مختلف مراقبت ببینند، پس از رها شدن در جامعه، مجددابه حالت اولیه برمی‌گردند و انگار پول کشور را دور می‌ریزیم.»
مصطفی هادی‌زاده، دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر سال ۱۳۹۹  با ارائه این آمار که در شهر تهران حدود ۹۵۰۰ معتاد متجاهر غربالگری و پذیرش شده‌اند هزینه نگهداری هر معتاد را روزانه  ۲۸ هزار تومان اعلام و عنوان کرده بود که جمع این رقم ۸ میلیارد تومان است که پایگاه خبری- تحلیلی «الف» با احتساب تورم و افزایش تعداد معتادان متجاهر به ۲۰ هزار نفر (براساس یکسری گزارش‌ها در سال ۱۴۰۰) این رقم را فقط برای نگهداری معتادان شهر تهران ۲۰ میلیارد تومان ارزیابی کرده است! 
معتادان متجاهر پس از پذیرش در اماکن نگهداری، باید حمایت‌های همه‌جانبه و مستمر دریافت کرده و توانمند شوند، حال‌آنکه در بسیاری از موارد این افراد چند ماه پس از دستگیری بدون مهارت به خیابان‌ها بازمی‌گردند، بی‌تردید اگر اقدامات همه‌جانبه‌ای صورت نپذیرد و تنها هدف، ترک فیزیکی مواد مخدر و محرک باشد و ازنظر عاطفی، روانی، اجتماعی، فیزیکی و مهارتی موردحمایت و درمان قرار نگیرند، این چرخه تکرار می‌شود. کارشناسان می‌گویند: اگر نتوانیم این افراد را برای یک زندگی معمول و متعادل آماده کنیم و اگر این افراد مهارت لازم برای مقابله با رفتارهای نادرست و چگونگی درآمددزایی و کسب شغل را نیاموزند، بازهم چرخه باطل آسیب‌ها تکرار می‌شود.
مدت درمان جسمانی معتادان بی‌خانمان، سه الی ۶ ماه است و بازتوانی نیز از آغاز درمان تا زمان آمادگی ورود به جامعه، دو سال به طول می‌انجامد كه حصول موفقیت، صرفا با ايجاد مركز نگهداری امکان‌پذیر نيست، میلیاردها تومان از بودجه و امكانات كشور برای ايجاد ساختمان اردوگاه درمان اجباری و نگهداری صرف معتادان بی‌خانمان می‌شود درحالی‌که می‌توان با همين هزينه، به روش‌های علمی اين افراد را توانمند كرد. با پنهان كردن معتادان خيابانی هيچ دستاوردی حاصل نمی‌شود. 
بنابر اظهارات صریح سعید صفاتیان، مدیرکل اسبق درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر و کارشناس حوزه درمان اعتیاد، طرح ساماندهی معتادان کشور با روند مناسبی اجرا نمی‌شود، به این دلیل که دیدگاه‌های مسئولان ستاد مبارزه با مواد مخدر دیدگاه انتظامی و نظامی است. کشورهایی موفق‌اند که این دیدگاه‌ها را تغییر داده‌ و از روانشناس، جامعه‌شناس و روانپزشک و متخصصان استفاده کرده‌اند. اگر مسئولان به‌جای ساماندهی معتادان خیابانی و انتقال آن‌ها به مکان‌های بسته، زمان و سرمایه موجود را در برنامه‌های کاهش آسیب صرف می‌کردند، به نظر اتفاقات مؤثرتری در حوزه مقابله با اعتیاد رخ می‌داد. 
 درمان معتادان متجاهر کوتاه‌مدت نیست
این کارشناس حوزه اعتیاد در گفت‌وگو با ایسنا تأکید می‌کند: برنامه کاهش آسیب برنامه خوبی بود و کشورهای موفق در موضوع ساماندهی معتادان متجاهر ازاین‌گونه برنامه‌ها استفاده می‌کنند. باید بدانیم که درمان معتادان متجاهر کوتاه‌مدت نیست. بحث معتادان متجاهر که حدود ۱۶ سال است در کشور مطرح است، موضوعی مشترک میان همه کشورهاست، اما دیدگاه و نوع نگاه این کشورها به معتادان متجاهر متفاوت است؛‌ نگاه‌هایی که امروزه به سمت برنامه‌های کاهش آسیب، پزشکی و روانشناسی رفته دیدگاه‌هایی بوده که توانسته تأثیرگذار و موفق باشد، اما وقتی فشار اقتصادی وجود دارد، عموما طراحی برنامه‌های درمان اعتیاد دچار مشکل است، زیرا امکان دارد معتادان عموما به خاطر فشارهای مالی به سمت اعتیاد بروند. 
خدمات كاهش آسيب تابه‌حال توانسته در عده‌ای از معتادان متجاهر رغبت ترک ايجاد كند و سبک زندگی‌شان را تغيير دهد؛ درحالی‌که هزينه‌های بسيار كمتری نيز نسبت به سرپا نگه‌داشتن اردوگاه‌ها به دولت تحميل می‌كند؛ اين همان دستاوردی است كه سعید صفاتیان نیز بارها بر آن تأکید و اعلام کرده است كه هزينه ايجاد یک مركز كاهش آسيب كه معتادان را به ترک داوطلبانه تشويق می‌كند، نصف هزينه‌های درمان اجباری است. 
صفاتیان توضیح می‌دهد: «در سال ۱۳۸۵ که موضوع معتادان متجاهر مطرح شد، بحث این بود که از برنامه‌های کاهش آسیب و مراکز گذری و برنامه افزایش دسترسی استفاده شود؛ در آن سال حدود ۳۰۰ مرکز گذری در ایران توسط سازمان بهزیستی و وزارت بهداشت فعال شد و سازمان‌های مردم‌نهاد و بخش خصوصی نیز همکاری کردند. برنامه کاهش آسیب حدود ۲۵ سال پیش مطرح و سپس در کشورهای مختلف به‌طور متنوع اجرا شد. زمانی که از کاهش آسیب سخن می‌گوییم یعنی باید کاری کنیم که آسیب این معتادان به خودشان و به جامعه کمتر شود و به‌مرور میزان مصرف در این افراد کاهش یابد، به همین دلیل در این طرح به افراد سرنگ داده می‌شد و از سویی دیگر مراکز گذری طراحی شد. هرچند که اوایل مردم محله‌هایی که این مراکز در آنجا راه‌اندازی شد شکایت و انتقاد داشتند اما پس از مشاهده نتیجه کار خودشان هم به این مراکز کمک کردند.» 
برنامه كاهش آسیب با ایجاد سرپناه شبانه و انجام اقدامات اولیه برای معتادان آغاز و تا دراختیار گذاشتن دارو، مواد مخدر و اتاق تزریق توسعه می‌یابد و غالب افراد پرخطر، داوطلبانه وارد این برنامه می‌شوند. بی‌تردید با روش‌های زورمدارانه موفقیتی در بهبودی حاصل نخواهد شد. 
 درمان اجباری یا اختیاری؟
با گذشت بیش از سه دهه مبارزه با مواد مخدر بعد از انقلاب، در سال‌های اخیر شیوه برخورد با معضل اعتیاد و درمان معتادان نسبت به گذشته تفاوت زیادی کرده است. هم‌اکنون هیچ قاضی یا درمانگری در برخورد با معتاد نسخه شورآباد یا زندان را نمی‌پیچد. اکنون اگر اختلاف‌نظری در این خصوص وجود دارد، بحث بر سر درمان اجباری یا اختیاری معتاد است. براساس 
ماده ۱۶ قانون مبارزه با مواد مخدر، معتادان خیابانی یا متجاهر پس از دستگیری به وسیله مأموران نیروی انتظامی به مراکزی با شرایط تعیین‌شده در این قانون، برای درمان ارجاع می‌شوند. با توجه به این‌که نگهداری معتاد در این مراکز اجباری است، احتمال بازگشت به اعتیاد پس از پایان دوره ترک نیز بالاست. در کنار این مراکز، درمانگاه‌های ترک اعتیاد نیز براساس 
ماده ۱۵ قانون مبارزه با مواد مخدر فعالیت می‌کنند. این درمانگاه‌ها محل پذیرش معتادان خود معرف و داوطلب برای ترک و درمان هستند. کارشناسان می‌گویند که ماهیت اختیاری بودن این مراکز باعث شده تا خروجی عملکرد آن‌ها نسبت به مراکز تحت پوشش ماده ۱۶ بهتر باشد. اما آنچه اکنون بیشتر موردتوجه است اجرای ماده ۱۶ و به عبارتی ترک اجباری است و با این وصف همچنان این سؤال مطرح است که آیا واقعا با جمع‌آوری معتادان متجاهر و درمان‌های اجباری، مشکل معتادان متجاهر حل می‌شود؟
شیرین شاهی خانه مقدم که سال‌هاست در جایگاه یک روانشناس بالینی با معتادان پس از پاکی همنشین بوده، می‌گوید: «وقتی فردی را به‌زور از کار یا چیزی منع می‌کنید بلافاصله پس از رهایی با ولع به‌سوی آن بازمی‌گردد و به‌محض آزادی از مرکز لغزش را آغاز می‌کند، برای همین است که همیشه مراکز ماده ۱۶ پر از معتاد است.» 
 چرخه باطل!
بااین‌حال، دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان تهران بر این باور است که در بحث معتادان متجاهر باید واقع‌نگر بود، چراکه مراکز ماده ۱۶ بهتر از کوچه و خیابان هستند. زمانی که معتادان از مرکز ماده ۱۶ ترخیص می‌شوند، علی‌رغم همه تلاش‌ها اگر دوباره به پاتوق برگردند چه باید کرد؟ باید آن‌ها را دوباره به مرکز برگردانیم. یعنی زمانی که می‌بینیم معتاد به وضعیت قبلی بازمی‌گردد، چاره‌ای نداریم جز این‌که او را به مراکز ماده ۱۶ بازگردانیم چراکه این افراد هم جزئی از عائله کشور هستند و باید برای آن‌ها چاره‌اندیشی کرد. از سوی دیگر بسیاری از خانواده‌های این افراد حاضر به پذیرش آن‌ها نیستند و برخی از آن‌ها توان هزینه کرد برای عضو معتاد را ندارند تا او را تحت درمان مداوم قرار دهند، لذا چاره‌ای نیست جز این‌که آن‌ها را به مراکز بازگردانیم. 
چنین نگاهی ازنظر عباس دیلمی زاده، مديرعامل جمعيت خيريه «تولد دوباره»، ناشی از بی‌توجهی به رویکرد علمی است. او تأکید می‌کند که باید بودجه را به دست سازمان‌های مردم‌نهاد بسپاریم، منتها مشکل بر سر اعتماد است، دولت‌ها اعتماد نکرده و می‌گویند، چطور مطمئن باشیم كه اين افراد اعتياد را ترک می‌كنند؟ درحالی‌که معتادان خيابانی متعلق به خانواده‌های فقير هستند و به دليل بی‌پولی، معتادشان را از خانه بيرون كرده‌اند. ما به اين خانواده‌ها می‌گوييم ماهانه مبلغی به شما می‌دهيم به‌شرط آنكه اين فرد معتاد درمان شده و در خانه بماند. 
سعید صفاتیان نیز بر استفاده از ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد تأکید دارد. به گفته او، به‌جای این‌که همه هزینه‌ها را صرف نگهداری و درمان اجباری ۱۶ هزار معتاد متجاهر کنیم باید با برنامه‌های حمایتی و اجتماعی از افزایش آن‌ها جلوگیری کنیم. پلیس نباید دنبال معتاد متجاهر باشد. بلکه با استفاده از ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد می‌توان آن‌ها را به درمان تشویق کرد که هم هزینه پایین دارد و هم معتادان به این سازمان‌ها راحت‌تر اعتماد می‌کنند. در کنار استفاده از پتانسیل سازمان‌های مردم‌نهاد، ارائه خدمات جامعه‌پذيری هم حائز اهمیت است، خدماتی که مغفول مانده و همان‌طور که عباس دیلمی‌زاده می‌گوید: سياست‌گذاران، قدم‌های اشتباه برداشتند و به مسئله اجتماع‌پذیر كردن معتادان بی‌خانمان بی‌توجه بودند. اگر سال‌ها معتادان را به مكانی منتقل كنيم ولی برای اجتماع‌پذيری آنان قدمی برنداریم، عملا شكست خورده‌ايم. شک نکنید که جمع‌آوری معتادان از سطح شهر، جز هدررفت بودجه و صرف هزینه‌های هنگفت نتیجه‌ای در برندارد.
«در تمامی سنوات گذشته، زمانی که سخن از طرح‌های ساماندهی و ضرورت ساماندهی معتادان متجاهر شده‌است، صرفا به سراغ طرح‌های ضربتی و ترک اجباری رفته‌ایم. چرا در سال‌های گذشته طرح‌های منسجم و مستمر با مشارکت تمامی دستگاه‌های ذی‌مسئول برنامه‌ریزی نشده‌است؟ اگر طرح‌های ضربتی و ترک اعتیاد اجباری پاسخگوی این معضل بود، چرا طرح‌های گذشته چنین سرانجامی نداشته‌است؟ درعین‌حال مؤسسات و نهادهای مردم‌نهاد به‌صورت شبانه‌روزی مشغول جلب اعتماد و تلاش در ترک اعتیاد معتادان هستند و نمونه‌های بسیار موفق از این فرآیند در دسترس است که باید به آن توجه لازم می‌شد.» 
حسین مهاجر، کارشناس حوزه آسیب‌های اجتماعی با بیان این موارد مطرح می‌کند که طرح‌های ضربتی براساس کدام متد کارشناسی تدوین شده‌است؟ آیا پیش از اجرای طرح اطلاعات موردنیاز اعم از تعداد معتادان متجاهر که توان و تحمل ترک اعتیاد اجباری را دارند، تعداد سالمندانی که عملاترک اعتیاد در خصوص ایشان پرخطر و امکان مرگ‌ومیر را دارند، جمع‌آوری و احصا شده‌است؟ آیا بیماران قلبی – عروقی و کبدی مشخص‌شده‌اند؟ اعتبارات ریالی موردنیاز اجرای این طرح پیش‌بینی شده‌است؟ ساده‌ترین مرحله کار، جمع‌آوری این افراد است، اما برنامه‌های بعدی مشخص، تدوین و لازم‌الاجرا نشده‌است. درواقع هرساله تعداد زیادی از افرادی که تمایلی به ترک اعتیاد ندارند، در قالب طرح‌های ضربتی به‌اجبار دوره‌ای را در کمپ‌های ماده ۱۶ سپری می‌کنند و تعدادی از این افراد پس از ترخیص از مراکز در ساعات اولیه اوردوز کرده و جان خود را از دست می‌دهند. تعدادی از این افراد به‌رغم آنکه اعتیاد دارند دارای خانواده بوده و حداقل بخشی از هزینه‌های معاش خانواده را تأمین می‌کنند و در دوره چندماهه حضور در کمپ‌های ترک اعتیاد، خانواده که غالباآسیب‌پذیر و در معرض خطر هستند با انواع مشکلات معیشتی مواجه می‌شوند و عملابسیاری از خانواده‌ها در پی اجرای طرح‌های ضربتی ازهم‌پاشیده و به تعداد افراد آسیب‌دیده جامعه اضافه شده‌اند.