گروه اجتماعی
باز یا بسته بودن مدرسه؛ موضوعی که پس از شیوع کرونا، پیوسته محل اختلاف نظر و طرح دیدگاه‌های متفاوتی بوده است، اما آنچه همه بر آن اتفاق نظر دارند، خطر بی سوادی و کم سوادی دانش آموزان است و به گفته صادق ستاری‌فرد، معاون تربیت‌بدنی و سلامت و سخنگوی وزارت آموزش و پرورش، مهم ترین چالشی که بر نظام تعلیم و تربیت ما عارض شده، افت یادگیری دانش آموزان در تمامی دروس و پایه های تحصیلی است. رضوان حکیم‌زاده، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش نیز بر این امر تصریح کرده است که مطابق بررسی‌ها و تحقیقات به عمل آمده، دانش آموزان دوره اول ابتدایی نسبت به ۲ سال قبل، دچار اُفت چشمگیری در یادگیری و مهارت‌های سواد پایه شده اند.
مبتنی بر اهمیت ارتقای کیفیت فرآیند یاددهی – یادگیری به شیوه حضوری و جلوگیری از استمرار افت تحصیلی دانش‌آموزان، ستاد ملی مقابله با کرونا اعلام کرده است که از امروز باید تمامی مدارس کشور به صورت حضوری فعالیت کنند و بنا بر اظهارات سخنگوی وزارت آموزش و پرورش، «تأکید ستاد ملی کرونا این بوده که دانش‌آموزان به صورت حضوری و روزانه در کلاس‌ها حضور یافته و تأکید بر این است که همه دانش‌آموزان در پنج روز هفته امکان استفاده از آموزش‌های حضوری را در مدارس داشته باشند، اما برنامه‌ریزی برای رعایت پروتکل‌ها و نحوه حضور دانش‌آموزان، جزء اختیارات شورای مدرسه است.»
چنانچه دانش آموزانی مبتلا به کرونا و یا دارای علائم بوده و مبتلا به بیماری زمینه‌ای باشند، می‌توانند در صورت تأیید پزشک، آموزش را از بستر شاد دنبال کنند.
 واکسن از قلم افتاد!
مطابق توصیه های مراجع علمی دنیا، مدارس در اپیدمی کرونا نخستین مکان برای بازگشایی و آخرین مکان برای تعطیلی به شمار می روند، با این حال همچنان گروهی در صف مخالف ایستاده اند. هرچند جنس مخالفت ها با گذشته متفاوت است و این طیف با اصل بازگشایی مشکلی ندارند اما چندین موضوع را دستمایه نقد قرار داده اند. 
نخستین محور انتقادات به شتابزدگی در امر بازگشایی مربوط است و منتقدان می گویند، كمتر از یك ماه به پایان سال تحصیلی مانده است، آیا بهتر نبود كه امسال را به همین نحو تمام می کردیم؟ آنها تأکید می کنند، هنوز هیچ زیرساختی فراهم نیست و دانش آموزان پس از دید و بازدیدها و سفرهای نوروزی، بدون هیچ وقفه ای در كلاس های درس حضور یافته اند و ممکن است ناقل باشند. اما بخش دیگری از انتقادات به گفته های صادق ستاری فرد- معاون تربیت‌بدنی و سلامت وزارت آموزش و پرورش ارتباط دارد که مطرح کرده است: «شرط ورود دانش‌آموزان و فرهنگیان به مدرسه، تزریق واکسن کرونا نیست.» مخالفان می گویند
  تعداد قابل توجهی از دانش آموزان دوره ابتدایی واکسن تزریق نکرده‌اند و همین موضوع می تواند بستری برای وقوع رخدادهای نامطلوب باشد.
«محمدرضا نیک نژاد»- در قامت کنشگر آموزش و معلم از این موضوع گلایه مند است و در گفت و گو با «رسالت» عنوان می کند: «برخی خانواده‌ها نه تنها خودشان، بلکه برای تزریق واکسن کودکان و نوجوانانشان نیز اقدام 
نکرده اند. بنابراین برداشتن شرط واکسن و عدم الزام دانش آموزان و معلمان نسبت به این مسئله، جای نگرانی دارد. ما نگرانیم، چون دیده ایم که معلمان پس از ابتلای به کرونا، مورد حمایت قرار نمی گیرند و به دلیل فقدان ساختار حمایتی، در صورت ابتلا، نمی توانند مخارج درمان خود را تأمین کنند.»
دکتر «علیرضا ناجی»- رئیس مرکز تحقیقات ویروس شناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی هم که در دسته موافقان بازگشایی مدارس قرار دارد، به این مسئله واکنش نشان داده است و به «رسالت» می گوید: « واکسن، اصل کنترل کووید است و باید بر این موضوع تأكيد کرد.»
«ناجی» در عین اینکه از کاهش تعداد جانباختگان روزانه و افت پیک ششم سخن می گوید، زنگ خطر را نیز به صدا درمی آورد: «ما باید در نظر بگیریم در هفته اخیر تعداد بستری ها نسبت به دو هفته قبل ۱٫۸ دهم برابر شده، ضمن آنکه اثرات و بازتاب سفرهای نوروزی طی یک تا دو هفته آینده نمایان می شود و به احتمال قوی، افزایشی را در تعداد موارد بستری ها شاهد خواهیم بود با این همه، بازگشایی مدارس، تصمیم درستی بوده است ولی در امر بازگشایی دانشگاه‌ها و مدارس، اصل واکسیناسیون بسیار مهم است و باتوجه به اینکه در افت پیک ششم هستیم، موقعیتی بسیار طلایی برای تکمیل واکسیناسیون است، به این معنا که افراد را برای دریافت دز بوستر تشویق و واکسیناسیون محصلین را تکمیل کنیم.»
مطابق آمارها و آن‌طور که معاون تربیت‌بدنی و سلامت و سخنگوی وزارت آموزش و پرورش گفته است: ۵۰ درصد فرهنگیان دُز سوم واکسن کرونا را دریافت کرده اند، اما رئیس مرکز تحقیقات ویروس شناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تأكيد می کند: «باتوجه به واریانت‌های موجود، باید اصل و اساس را برپایه دز سوم بگذاریم و سطح پوشش به بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد برسد، اینکه بالغ بر ۵۰ درصد فرهنگیان دُز سوم واکسن کرونا را دریافت کردند، نسبت به کل جامعه عدد خوبی است، چرا که این آمار در کل جامعه حدود ۲۵ یا ۲۶ درصد است اما در هر صورت واجب است که این رقم افزایش یابد و نباید به آمارهای موجود بسنده کرد. واکسن در دسترس است و مزیت های آن نیز کاملا مشخص است و این موضوع محدود به مدارس هم نمی شود و باید درکل جامعه مورد توجه باشد. ما باید مشوق هایی را فراهم می کردیم تا بیش از ۷۰ درصد جامعه، دز بوستر را دریافت می کردند.»
  پيشنهاد تزریق دز سوم برای گروه سنی ۱۲ سال به بالا
دز اول و دوم ممکن است در واریانت های نوظهور تا حدودی مؤثر باشند اما تأثیر بیشتر منوط به دریافت دز بوستر است و در کنار آن، افزایش سطح پوشش واکسیناسیون در محصلین نیز باید مدنظر باشد، حتی به اذعان «ناجی»، لازم است پا را فراتر بگذاریم، چرا که «اکنون در تمامی کشورهای جهان، در گروه سنی ۱۲ سال به بالا، تزریق دز بوستر توصیه شده است اما در کشور ما چنین توصیه ای
صورت نگرفته، درحالی که باید دز بوستر را برای افراد بالای ۱۲ سال تزریق کرد، به غیر از اینکه دز چهارم را هم باید برای افراد بالای ۶۰ سال و کسانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند، تزریق کرد. این مسئله هم در کنترل امیکرون که ممکن است بازهم شیوع پیدا کند و هم در کنترل سایر واریانت های آینده، مؤثر است و سطح پوشش واکسیناسیون، یکی از دلایلی بود که امیکرون نتوانست در دنیا نسبت به دلتا و جمعیتی که آلوده کرده موجب مرگ و میر شود، براین اساس باید واکسیناسیون را حتما کامل کرد و دز بوستر بسیار ضروری است.»
تأكيدات دکتر «حمید سوری» نیز در همین محورها خلاصه شده و تزریق دز بوستر و اهمیت آن در اظهارات این اپیدمیولوژیست و عضو کمیته علمی کشوری کووید ۱۹ مشهود است. او در گفت و گو با «رسالت» بیان می کند:
«برای واکسیناسیون کودکان بالای ۱۲ سال، مشکلی وجود ندارد و برای کودکان زیر ۱۲ سال هنوز شائبه ها و شبهاتی مطرح شده، به همین دلیل اختیاری است و خانواده‌ها باید در این باره تصمیم بگیرند و طبیعی است که هرچه سطح ایمنی را بالاتر ببریم، احتمال ابتلای کودکان و اپیدمی ها و پیک های بعدی در دانش آموزان، کمتر خواهد شد.»
طبق مطالعاتی که صورت پذیرفته، واکسن‌های پاستوکووک و سینوفارم برای ایمن زایی در کودکان و بزرگسالان مناسب است و «علیرضا ناجی» با اشاره به این مسئله، می گوید: «فاصله این واکسن ها در مقایسه با فایزر که برای تزریق در کودکان مجوز دریافت کرده، خیلی زیاد نیست و باید از این ظرفیت استفاده کرد و به دلیل پلتفرم هایی که یکی غیرفعال و دیگری پروتئینی است، ایمن هستند و می توان در کودکان استفاده کرد. کشور کوبا نزدیک به ۳ میلیون نفر را با واکسن سوبرانا یا همان پاستوکووک واکسینه کرده است و ما باید از امکاناتی که در اختیار داریم استفاده کنیم. اگر بخواهیم دامنه اختلافات را به خاطر عدم واردات فایزر و تزریق آن به کودکان تشدید کنیم، نه تنها فایده ای ندارد، بلکه سنگی بزرگ است و امکان‌پذیر هم نیست. مگر همه دنیا از واکسن فایزر استفاده می کنند؟ ما باید معقولانه به مقوله سلامت و بهداشت نگاه کنیم و امکاناتمان را بسنجیم و نسبت به ظرفیتی که در اختیار داریم، تصمیم بگیریم. ضمن اینکه استفاده از واکسن فایزر در کودکان، امر متکاملی نیست و سینوفارم و پاستوكووک هم می تواند معادل این واکسن باشد.»
  پایش و نظارت کافی بر مدارس/ حذف شرط فاصله گذاری فیزیکی و تراکم کلاسی
براساس آيین نامه جدید بازگشایی مدارس، رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی، استفاده از ماسک و تهویه کلاس‌های درس ضرورت دارد اما شرط فاصله گذاری حذف شده است. «حمید سوری» در این رابطه به «رسالت» می گوید: «رعایت فاصله یک و نیم تا دو متر  در برخی مدارس امکان‌پذیر نیست، طبیعتا باید روند بیماریابی و اپیدمی کنترل شود و به محض آنکه شواهدی از آشفتگی در وضعیت اپیدمی ایجاد شد، اقدامات لازم صورت بگیرد و این الزاما به معنای تعطیلی نیست و می توان نسبت به دو شیفته کردن مدارس و کاهش تعداد دانش آموزان در کلاس درس اقدام کرد و اگر بیماریابی فعال داشته باشیم و موارد مشکوک را به سرعت شناسایی کنیم، می توانیم
 فقط برای آنها محدودیت قائل شویم. بنابراین به عمده ترین نکته ای که باید توجه کنیم، پایش و نظارت کافی بر وضعیت مدارس در طول زمان است و در عین حال باید مراقب واریانت های جدید هم باشیم.»
رعایت پروتکل‌های بهداشتی در مدارس و به ویژه ماسک زدن بسیار اهمیت دارد. براساس مطالعه ای در آمریکا، مقایسه ای میان مدارسی که استفاده از ماسک را الزامی کرده اند با مدارسی که دانش آموزان را در این زمینه آزاد گذاشته و یا اختیاری کرده اند، صورت پذیرفته و نتایج این مطالعه نشان می دهد، میزان کووید در مدارسی که ماسک زدن اجباری بوده، نسبت به مدارسی که استفاده از ماسک اختیاری یا آزاد بوده، بسیار کاهش یافته است و حتی در مدارسی که بنا به مقتضیات، ماسک زدن از حالت آزاد به اجباری و یا اختیاری تغییر کرده، بازهم کاهش میزان کووید قابل مشاهده بوده است و این موارد به گفته دکتر «علیرضا ناجی»- رئیس مرکز تحقیقات ویروس شناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی اهمیت استفاده از ماسک را نشان می دهد: «ارائه آموزش‌های لازم به دانش آموزان
و کادر مدارس برای رعایت پروتکل‌ها و ماسک زدن و در دسترس بودن مواد ضدعفونی کننده ضرورت دارد و آن‌طور که از شواهد امر پیداست رعایت فاصله جانبی باتوجه به وضعیتی که مدارس ما دارند، امکان‌پذیر نیست، با این حال، برقراری تهویه هوا باید جدی گرفته شود.»
اما نقد جدی «محمدرضا نیک نژاد»، کنشگر آموزش و معلم، متوجه حذف شرط فاصله گذاری دانش آموزان  است. به گفته او، در برخی کلاس‌های درس، ۳۵ دانش آموز حضور دارند و نباید سهل انگارانه رفتار کرد.  
«نیک نژاد»، تأكيد می کند: «افت آموزشی به حدی بوده که بسیاری از پیش شرط‌ها در بازگشایی مدارس فراموش شده است. او که فیزیک تدریس می کند، به این مسئله اذعان دارد که تا پیش از کرونا، دانش آموزانش در زمینه محاسبات عددی مشکلی نداشتند، اما در حال حاضر در زمینه محاسبات عددی دچار ضعف های عدیده ای شده اند و طبق آمارهای جهانی به طور میانگین ۴۰ درصد افت آموزش به ویژه درسال‌های پایه رخ داده است. با این وجود، «نیک نژاد» نارضایتی اش را نسبت به حذف شرط فاصله گذاری ابراز کرده و می گوید: «برخی از کشورهای جهان به دلیل فراهم بودن زیرساخت‌ها و از آنجایی که تراکم دانش آموزی آنها در کلاس‌های درس بالا نیست بسیار زودتر توانستند نسبت به بازگشایی مدارس خود اقدام کرده و از میزان تبعات این افت تحصیلی بکاهند اما در کشور ما، تراکم کلاس‌های درس بالای ۲۵ تا ۳۰ نفر و گاه تا ۶۰ نفر هم می رسد و این مسئله آموزش به شیوه حضوری را دشوار کرده است و اکنون به دلیل کاهش آسیب‌ها و میزان جانباختگان روزانه و کنترل امیکرون، ستاد ملی مقابله با کرونا نسبت به بازگشایی مدارس اقدام کرده است.»
اما این کنشگر آموزش سوای مباحثی که مطرح کرده، این نکته را هم متذکر می شود که همچنان معضل ۲ سال افت تحصیلی دانش آموزان همراه ماست و دولت و وزارت آموزش و پرورش باید چاره اندیشی کنند و نگرش جبرانی داشته باشند، دانش آموزان به ویژه در مقاطع پایه تحصیلی طی این ۲ سال بسیار آسیب دیده و به شدت افت کرده اند و آن دسته از دانش آموزانی که از نظر تحصیلی در سطح بالایی قرار داشتند با مشکلات به وجود آمده در پاندمی کرونا دچار افت‌ تحصیلی شده اند.
طبق پژوهش‌های انجام شده، سامانه شاد حدود ۶۲ درصد در آموزش‌های مجازی اثر بخش بوده است، مطلبی که «بهنام بهراد»، پژوهشگر حوزه آموزش و پرورش در گفت و گوبا «باشگاه خبرنگاران جوان» اعلام کرده و گفته است: یک سامانه مناسب و برخط باید بتواند بیش از ۹۰ درصد از نیاز‌های کاربران خود را تأمین کند. 
مشاهدات و مطالعات نشان می‌دهد که کشور ما در بحث روند آموزشی حتی پیش از کرونا هم دچار افت تحصیلی بوده است و براساس اظهارات «بهراد»، با چنین وضعیتی به حوزه آموزش مجازی وارد شدیم و این آموزش را در سامانه‌ای پیش بردیم که نیاز کاربران خود را رفع نمی‌کند. 
طبق آمار‌ها و بنا به روایت این پژوهشگر، ۳٫۵ میلیون دانش آموز به دلیل عدم دسترسی به سیستم‌های مناسب از تحصیل جا مانده اند
و بخش عمده‌ای از دانش آموزان ترک تحصیل کرده اند. 
براساس اظهارات «رضوان حکیم زاده»، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش در سوم اسفند ماه سال ۱۴۰۰، «در دوره ابتدایی پوشش واقعی امسال ۹۷/۷۵درصد، سال قبل ۹۷/۴۵ درصد و دو سال قبل ۹۸/۲۳ درصد است که این کاهش تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا بوده است.»
وی افزوده است: «در دوره ابتدایی تعداد بازماندگان ۶ تا ۱۱ ساله طی سال ۹۸-۹۹ تعداد ۱۴۷ هزارو ۷۱۷ نفر، در سال ۹۹-۱۴۰۰ تعداد ۲۱۰ هزار و ۲۲۱  نفر و در سال ۱۴۰۰-۱۴۰۱ تعداد ۱۸۵ هزار  و۸۱۳ نفر است.»
بر همین مبنا، بازگشایی مدارس به زعم بسیاری از صاحب نظران تصمیمی درست است اما مطابق دیدگاه «نیک نژاد»، بهتر بود از چند هفته قبل ذهنیت خانواده‌ها و معلمان برای بازگشایی آماده می شد. او، کشور انگلیس را مثال می زند که سه ماه پیش از بازگشایی مدارس در رسانه ها، دیدگاه‌های کارشناسی و نظرات خانواده‌ها را پوشش دادند و چندین طرح برای شیوه حضور دانش آموزان ارائه شد تا کمترین آسیب متوجه دانش آموزان و معلمان باشد. اما ایران جزء معدود کشورهایی است که به دلیل عدم برنامه ریزی و فراهم نبودن زیرساخت‌ها از گردونه آموزش حضوری جا مانده است: «اگر از امروز که چهاردهم فروردین است به مدت دو هفته به شکل آزمایشی، دانش آموزان را برای حضور در مدرسه گروه بندی و شرایط را ارزیابی می کردند، بسیار سنجیده تر بود. ضمن آنکه بخشنامه وزارتخانه نیز کاملا دستوری و خشک است و به نوعی خط و نشان کشیده اند. محیط آموزشی را نمی توان به این سبک و سیاق اداره کرد و باید به معلمان و دانش آموزان و خانواده هایشان اطمینان داد. البته تصمیم به بازگشایی در هر صورت درست بوده، چرا که در بسیاری از مناطق محروم و نابرخوردار به دلیل عدم دسترسی به امکانات، دانش آموزان نمی توانند به صورت مجازی آموزش ببینند و از تحصیل بازمانده اندو یا موجب کودک همسری شده است و پیامد این آسیب‌ها اگر بیشتر از ویروس کرونا نباشد، کمتر نیست.»
  چگونگی به حداقل رسیدن مخاطرات
«ایران جزء آن دسته از کشور‌هایی است که در دوران همه گیری کرونا به طور مداوم تعطیل بوده در صورتی که به طور میانگین متوسط تعطیلی مدارس در کشور‌های دیگر ۵۳ روز بوده است، حتی بعضی از کشور‌ها در دوران همه گیری کرونا مدارس پیش دبستانی و دبستان را تعطیل نکردند، به دلیل اینکه مشخص شده بود انتشار بیماری در این گروه سنی کمتر است.» این عبارت، برشی از اظهارات «بهنام بهراد»- پژوهشگر حوزه آموزش و پرورش است. 
«حمید سوری»- عضو کمیته علمی کشوری کووید ۱۹ هم از ضرورت بازگشایی مدارس سخن گفته و تأكيد می کند: به جز چندین کشور کوچک در دنیا، تقریبا سایر کشورها، نسبت به بازگشایی مدارس خود اقدام کرده اند. «سوری» دلایل علمی این مسئله را چنین تشریح می کند: «هنگامی که ما بالانسی میان خطرات ناشی از بسته یا باز بودن مدارس برقرار می کنیم، کفه ترازو به نفع بازگشایی مدارس سنگینی می کند اما در باب چگونگی به حداقل رسیدن مخاطرات، باید بدانیم که اپیدمی وضعیت پویا و غیرایستا دارد، بنابراین باید نظارت مستمر بر فرآیندها و روند اپیدمی از منظر اپیدمیولوژی، در کشور و استان‌های مختلف وجود داشته باشد و به محض آشفتگی و تغییراتی در شرایط اپیدمی، اقدام سریعی صورت بگیرد. به همین دلیل چندین پیشنهاد را مطرح کردیم، اول اینکه، نیاز است بررسی اپیدمیولوژی یا سرواپیدمیولوژی، در دانش آموزان انجام بگیرد تا سطح خطر و یا ایمنی دانش آموزان در مقابله با اپیدمی سنجیده شود و به تبع نتایجی که از آن مطالعه سرواپیدمیولوژی به‌دست می آید، برنامه هایمان  را تدوین کنیم. ممکن است برخی از این مداخلات سختگیرانه لازم نباشد و یا در برخی از مناطق نیاز است سختگیری های بیشتری صورت بگیرد. بنابراین به یک تست جامع سرولوژی و ارزیابی سطح سرمی آنتی ژن نیاز داریم و دومین نکته ای که باید به آن توجه کنیم، برقراری نظام مراقبت است، به این مفهوم که ما باید وضعیت اپیدمی را در مدارس رصد کنیم و برای این کار لازم است در هر استان، تیم واکنش سریع شکل بگیرد تا روند اپیدمی را در مدارس تحت نظر داشته باشیم و با نشانه ها و علائمی که قابل تشخیص است، چنانچه در هر نقطه ای نیاز بود، اقدامات سلبی یا مداخلات جدی تری صورت بگیرد و قبل از اینکه در سراسر کشور و یا سایر نقاط منتشر شود، در اسرع وقت کنترل و مراقبت‌های لازم انجام پذیرد.» 
  تداوم یا توقف آموزش حضوری، متناسب با شرایط
«سوری» این نکته را هم به اظهاراتش می افزاید که ما برای جمعیت دانش آموزی، باید روند ارزیابی و بررسی اپیدمیولوژی مستقلی از کل جمعیت داشته باشیم و به طور مرتب تغییرات را رصد کنیم و این ارزیابی باید به صورت جامع و اختصاصی برای دانش آموزان باشد، تا بتوانیم با پیگیری روند تغییرات، وضعیت را دیده بانی کنیم. 
اما موضوعی که از نظر «علیرضا ناجی»- رئیس مرکز تحقیقات ویروس شناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی مهم است، «اطلاعات به روز اپیدمیولوژی و وضعیت کووید و مراقبت‌هاست.» به گفته او، اگر در انتهای فروردین ماه، دوباره با افزایش موارد بیماری مواجه شدیم، باید درباره  تداوم یا توقف آموزش حضوری و یا آزادسازی و ایجاد محدودیت ها تصمیم گیری کرد، در همه جای دنیا نیز به همین صورت است و اگر میزان شیوع افزایش یابد، محدودیت هایی را برقرار می کنند.
«بازگشایی مدارس به این معنا نیست که شرایط عادی شده و اپیدمی خاتمه یافته است.» سخنی که «سوری» مطرح کرده و البته می گوید: «شدت بیماری آن‌طور که تصور می شد در کودکان رخ نداده و تا حدودی مشکلات ناشی از شدت ابتلا به کرونا در کودکان بزرگنمایی شد و مطالعات و شواهد علمی نشان می‌دهد که شدت ابتلا به آن حدی نبود که به جامعه القا شد و حتی در مورد امیکرون و سایر سویه ها، بیماری شدیدی در کودکان رخ نداده است. اما باید نسبت به بروز سویه های جدید هوشیار بود. به طورکلی واریانت ها می تواند خطر بالقوه ای برای جامعه باشد.»
این اپیدمیولوژیست خاطرنشان می کند: «به دلیل اینکه نظام مراقبت ژنومیک در کشور ما وجود ندارد، نمی توانیم با اطمینان و صراحت در مورد واریانت های جدید در کشورمان صحبت کنیم، بنابراین لازم است برای گروه‌های پرخطر و یا در شرایط و مکان‌های خاص نظیر مدارس، تست های ژنتیکی و موکولی را افزایش دهیم و تا حدی نظام مراقبت ژنومیک را برقرار کنیم. اما معمولا در یک نظام مراقبت ژنومیک، باید بین یک تا ۵ درصد از افراد مشکوک یا مبتلا تست گرفته شود، تا بدانیم چه واریانتی باعث بیماری آنها شده است و این ممکن است هزینه زیادی را به جامعه تحمیل کند و بسیاری از کشورها به خاطر مباحث اقتصادی، فاقد نظام مراقبت ژنومیک هستند.»