اخبار ویژه »
شناسه خبر : 62018
پرینتخانه » اجتماعی, اسلایدر, مطالب روزنامه
تاریخ انتشار : 16 اسفند 1400 - 22:01 |
فعالان محیط زیست خواهان حفظ تنوع زیستی ارزشمند آشوراده و عدم تغییر کاربری آن هستند
تخریب «آشوراده» با اسم رمز«گردشگری»
«آشوراده» همیشه توی چشم بوده و هیچ گاه دست از سرش برنداشته اند. اجرای طرح گردشگری در این جزیره آمال دولت ها و کابوس دوستداران محیط زیست است و این بار قرعه به نام رئیس دولت سیزدهم افتاده تا همانند روسای جمهور، بر روی این جزیره دست بگذارد.
گروه اجتماعی
«آشوراده» همیشه توی چشم بوده و هیچ گاه دست از سرش برنداشته اند. اجرای طرح گردشگری در این جزیره آمال دولت ها و کابوس دوستداران محیط زیست است و این بار قرعه به نام رئیس دولت سیزدهم افتاده تا همانند روسای جمهور، بر روی این جزیره دست بگذارد. ابراهیم رئیسی در سفرش به گلستان با صدور فرمانی نسبت به اجرای طرح گردشگری جزیره آشوراده حداکثر طی ۱۰ روز آینده تاکید کرده و این دستور موکد، اعتراض و واکنش های دوستداران و فعالان محیط زیست را در پی داشته است. آنها دلواپس اند که با تسریع اجرای گردشگری و تغییر کاربری اراضی حفاظت شده، این جزیره دوست داشتنی به سرنوشت شوم صدها ميراث تاريخی، طبيعی، تالاب‌ها و رودخانه‌های كشور دچار شود. در چند دهه اخیر بارها این موضوع تیتر یک رسانه‌های کشور شده و جنجال‌های بسیاری را به‌وجود آورده است.
چرا آشوراده اهمیت دارد؟
تنها جزیره ایرانی دریای کاسپین که بخشی از پناهگاه حیات‌وحش میانکاله محسوب می‌شود در سال۱۳۵۴ به‌عنوان ذخیرگاه زیست‌کره در فهرست یونسکو ثبت شده است. این جزیره امن‌ترین و آخرین زیستگاه ساحلی فُک خزری و دروازه ورودی پرندگان مهاجری است که برای زمستانگذرانی در تالاب میانکاله فرود می‌آیند. علاوه براین، واقع شدن در کنار خلیج گرگان اهمیت آن را افزون کرده است. خلیج گرگان یکی از مهمترین بسترهای تخم‌ریزی ماهیان خاویاری خزر است؛ به همین خاطر است که کارشناسان می گویند، تبدیل آشوراده به منطقه گردشگری موجب نابودی زیستگاه پرندگان آبزی و کنار آبزی و تخریب قلمرو زیستی فُک خزری و انقراض این گونه کمیاب خواهد شد و خسارات های جبران ناپذیری را به دنبال دارد.
مصوبات شورای عالی شهرسازی
سال هاست فعالان و دوستداران محیط زیست خواهان حفظ تنوع زیستی ارزشمند این منطقه و عدم تغییر کاربری آن به عناوین مختلف هستند، چراکه برای هرگونه تغییر در ساختار آن باید طبق قوانین و مقررات مربوط به پناهگاه حیات وحش عمل کرد. قوانینی که به انسان اجازه دخالت خیلی محدود در این منطقه را می‌دهد. کارشناسان محیطزیست بارها اعلام کرده‌اند که طرح‌های گردشگری در مناطق چهارگانه حفاظتی محیط زیست ممنوع است و دو مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۷ به همین موضوع اشاره دارد که مطابق آن، ایجاد مناطق نمونه گردشگری و ایجاد شهرک گردشگری در مناطق چهارگانه حفاظتی محیط زیستی یعنی پارک ملی، منطقه حفاظت شده، پناهگاه حیات‌وحش و اثر طبیعی- ملی ممنوع است.
آنطور که رسانه ها گزارش داده اند، «بر اساس این مصوبات و با شکایت گروهی از فعالان محیط زیست در سال گذشته، بازپرسی و دادستانی کل کشور نامه‌ای از معاونت قضائی دادستان کل کشور خطاب به دادستان بندر ترکمن صادر کرد و به دنبال آن، ادامه پروژه ایجاد منطقه گردشگری در آشوراده متوقف شد.»
ایرادات فنی مرکز پژوهش های مجلس
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز در شهریور ماه ۹۹، اشکالات فراوانی را از لحاظ حقوقی و فنی به این طرح وارد دانسته و با انتشار گزارشی تشریح کرده است: «نظر به اهمیت و کارکردهای مهم زیست‌محیطی تالاب میانکاله و مناطق پیرامون شامل جزیره آشوراده که در زمره مناطق حفاظت شده، ذخیره‌گاه زیست‌کره و پناهگاه حیات‌وحش به‌حساب می‌آيند، بر اساس نشریه شماره ۲۵۷ سازمان برنامه و بودجه کشور(دستورالعمل تهیه طرح مناطق تحت حفاظت)، این منطقه امکان بهره‌برداری گسترده و متمرکز نظیر استفاده‌های تفرجگاهی و گردشگری ندارد. علاوه بر این، طرح گردشگری مذکور در تضاد با مفاد کنوانسیون تنوع زیستی است که جمهوری اسلامی ایران نیز به آن پیوسته است. لذا با توجه به موارد مورد اشاره و سایر قوانین و آیین‌نامه‌های مربوط (نظیر مصوبات شورای عالی معماری و شهرسازی)، لازم است با توجه به اقلیم آسیب‌پذیر منطقه از هرگونه تنش زیست‌محیطی وارده جلوگیری به عمل آید و تلاش‌های نهادهای ذی‌ربط معطوف به افزایش تاب‌آوری و پایداری زیستی منطقه شود. بنابراین اجرای طرح گردشگری مذکور مخالف قوانین و ضوابط مربوطه ارزیابی می‌شود.»
طرح گردشگری مجوز دارد!
به رغم تمامی ادله و مستنداتی که از ایرادات این طرح و غیرقانونی بودن آن حکایت دارد، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در موضعی تامل برانگیز، عنوان کرده طرح گردشگری آشوراده مجوز دارد. علی سلاجقه در گفت و گو با خبرگزاری ایسنا، می گوید: علاوه بر صدور مجوز زیست‌محیطی در سال ۱۳۹۷ با اسناد بالادستی موجود و بازدیدی که نمایندگان کمیسیون اصل ۹۰ مجلس در فروردین ماه ۱۴۰۰ از آشوراده داشتند، این کار قانونی است و مشکلی ندارد اما چالش اصلی ما در نحوه اجرای آن است.
«مه لقا کاشفی»- عضو شورای مرکزی ستاد مردمی نجات آشوراده از اظهارات رئیس سازمان محیط زیست مبنی بر قانونی بودن این پروژه متعجب است و در گفت و گو با «رسالت» از مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران می گوید که خلاف ادعای علی سلاجقه را ثابت می کند. «طبق این مصوبه، تمامی مباحث دال براینکه، چرا نباید در جزیره مستحدثات باشد و باید در بیرون از جزیره قرار بگیرد، به روشنی ذکر شده و مشکل این است؛ آن ۲۲ هکتاری که بناست برای گردشگری اختصاص داده شود، رایگان است اما در مکان های دیگر برای تاسیسات بوم گردی و طبیعت گردی و گردشگری باید زمین خریداری کرد و این اقدام برای کسانی که قرار است سرمایه گذاری کنند، دشوار است، به همین علت فشارهایی را تحمیل کرده تا تاسیسات را به داخل جزیره ببرند و جاده ای هم حدود چهارسال پیش کشیده شد که به علت اعتراض گسترده کنشگران و فعالان محیط زیست و نمایندگان مجلس و سمن های محلی این جاده نیمه کاره رها شد، اگر جاده به جزیره وصل می شد، کار آشورراده سالها پیش تمام بود اما متاسفانه هنوز این جاده برچیده نشده است. درحالی که ما بارها درخواست کرده ایم تا جاده را بردارند.»
اگرچه باور این مسئله دشوار است اما رئیس سازمان حفاظت محیط زیست حتی معتقد است که مناطق چهارگانه نیز باید در جریان استفاده از ظرفیت‌های مردمی قرار گیرند: «اگر بتوان مناطق چهارگانه را به‌نحوی مدیریت کرد که فقط و تنها جوامع محلی و مردم بومی که در محدوده مورد نظر زندگی می‌کنند، از معیشت‌های جایگزین بهره ببرند، حتما باید از این ظرفیت‌ها استفاده و آنها را تقویت کرد. این بهره‌وری باید در چارچوب قانون و شاخص‌های زیست محیطی باشد!»
سلاجقه این را هم اضافه می کند که «بحث گردشگری در آشوراده مربوط به دستور اخیر رئیس جمهوری نیست و گردشگری در این منطقه مجوز خود را در فروردین ماه ۱۴۰۰ دریافت کرده است.»
شانزدهم فروردین بود که به جای به کار بردن واژه «گردشگری»، از «طبیعت‌گردی» استفاده شد تا از میزان حساسیت ها کاسته شود و به این ترتیب طرح طبیعت گردی آشوراده در ستاد ملی تالاب‌ها به تصویب رسید. براین اساس مقرر شد، استانداری گلستان با هماهنگی سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای اجرای گردشگری در ۲۲ هکتار از اراضی ملی جزیره آشوراده در قالب زون تفریحی متمرکز با رعایت کامل مفاد مندرج در گزارش ارزیابی و پیوست زیست محیطی طرح، اقدام کند.
پس از آن بود که امیر صیاد شیرازی – مدیر مرکز حفاظت فوک خزری ایران در نامه ای خطاب به شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، با اشاره به اصرار دولت مبنی بر اجرای پروژه گردشگری در جزیره آشوراده، تاکید کرد: «مرکز حفاظت فوک خزری ایران لازم می‌داند که مخالفت خود را باتوجه به خطر آسیب جدی به قلمرو زیستی این گونه در معرض انقراض برای چندمین بار اعلام کند.»
مدیر مرکز حفاظت فوک خزری ایران در نامه خود به صراحت عنوان کرد: « سواحل دریای خزر در کشور ایران در مقایسه با سایر کشورهای همسایه خزر، شاهد بیشترین میزان تخریب در طول سالیان گذشته بوده است و درعین حال یکی از مهمترین عوامل تهدید گونه فوک خزری از دست رفتن زیستگاه‌های ساحلی و دریایی است چراکه این موجودات برای ساحل گذرانی نیازمند محیطی بکر و آرام و به‌دور از فعالیت‌های انسانی هستند بنابراین به‌دلیل تصاحب بی حد و حصر سواحل در کشور ایران تنها نقاط کوچک و محدودی از آن دست نخورده باقی مانده‌اند.»
شیرازی در ادامه نامه خود با اشاره به اینکه جزیره آشوراده، شبه جزیره میانکاله و منطقه بوجاق تنها نقاط به‌نسبت امن باقی‌مانده جهت حفظ این گونه با ارزش در سواحل کشور ایران است، براینکه نام فوک خزری از سال ۲۰۰۸ میلادی در لیست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت به عنوان گونه در معرض خطر انقراض ثبت شده، تصریح نموده و از این‌رو حفاظت از این موجود به تمامی کشورهای حوزه دریاچه خزر به‌طور جدی گوشزد شده است.
مروری بر آنچه گذشت
خیلی ها به آشوراده چشم طمع دوخته اند و به این خاطر اجرای پروژه گردشگری همواره مطرح بوده اما مخالفت‌های بی شمار کارشناسان بارها اجرای آن را به وقفه انداخته است، آذرماه ١٣٩٣ در آستانه سفر رئیس‌جمهور وقت به استان گلستان تواقفنامه ای میان سازمان محیط زیست و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری برای تبدیل ٣٨٠ هکتار از آشوراده به گردشگری امضا شد. اگرچه مشاور وقت رئیس سازمان محیط زیست، معاون اسبق سازمان محیط زیست و بدنه کارشناسی سازمان محیط زیست و برخی متخصصان مستقل، این امر را به معنی نابودی آشوراده و پافشاری ابتکار بر یک اشتباه قدیمی قلمداد کردند و عالی‌ترین مسئولان اجرایی دولت از رئیس‌جمهور وقت گرفته تا استاندار گلستان از تبدیل نیمی از جزیره یا ٣٨٠ هکتار از جزیره به گردشگری سخن گفتند اما ابتکار همچنان مدعی بود تنها ١٠ درصد آشوراده به گردشگری اختصاص می‌یابد آن هم با رعایت ضوابط محیط زیست و تنها در زون تفرج متمرکز و گسترده!
« پیام ما» که عنوان روزنامه ای حامی محیط زیست است، با نگاهی به اتفاقاتی که سالها بعد در این مسیر رخ داده، می نویسد: «کمیته ملی طبیعت‌گردی در ۶ خرداد ۹۷ طرح ۲۲ هکتاری گردشگری در جزیره آشوراده را ابلاغ کرد که به دلایل مختلف اجرای این طرح به تعویق افتاده بود. با وجود همه مخالفت‌ها در سال‌های گذشته، با امضای قرارداد بین استانداری گلستان و سازمان حفاظت از محیط زیست، این طرح وارد فاز جدیدی شد و با زدن کلنگ عملیات اجرایی این طرح در سال ۹۷ تکاپو و تقلا برای اجرای آن آغاز شد. اما پس از مراسم افتتاحیه این پروژه کش‌و‌قوس میان حامیان محیط زیست و مدیران اجرایی گلستان شدت گرفت و در نخستین گام و با پیگیری‌های تشکل‌های محیط زیست، مساحت طرح گردشگری در آشوراده از ۳۸۰ هکتار به ۳۸ هکتار کاهش یافت. در طرح جدید قرار شد، کل طرح گردشگری در ۳۸ هکتار اجرا شود و فقط ۲۲ هکتار آن به صورت زون متمرکز گردشگری در مجاورت بافت مسکونی و متروک فعلی آشوراده قرار داشته باشد تا آسیبی به این زیستگاه وارد نشود. همزمان با عملیات اجرایی توسط سازمان همیاری شهرداری‌های گلستان، کارشناسان مختلف و علاقه‌مندان محیط زیست با طرح شکایت‌های متعدد از مدیران استان و محیط زیست کشور، خواستار توقف اجرای این طرح شدند. آخرین مورد این شکایت‌ها اما با همراهی سازمان محیط زیست همراه بود؛ اسفند ۹۷ وقتی مدیران گلستان برای شتاب دادن به روند انتقال مصالح به جزیره، یک سایت پشتیبان را در اراضی ساحلی بندرترکمن انتخاب و جاده‌ای به طول ۷۰۰ متر
و عرض ۱۰ متر به سوی خلیج گرگان ساخته بودند تا با پهلوگیری شناور در خلیج گرگان، انتقال مصالح به آشوراده تسهیل شود، دستور مراجع قضائی ادامه ساخت این جاده را متوقف کرد و در نهایت پس از صدور دستور توقف جاده دسترسی، معاونت قضائی دادستان کل کشور در خرداد ۹۹ دستور توقف کامل طرح گردشگری آشوراده را صادر کرد.» حالا در تازه ترین اقدام رئیس دولت سیزدهم، برای حل موانع اجرای طرح گردشگری در تنها جزیره ایرانی دریای خزر دستورات لازم را صادر کرده است.
«مه لقا کاشفی»، عضو شورای مرکزی ستاد مردمی نجات آشوراده گلایه مند است، او به «ما» می گوید: «رئیس دولت چگونه در سفر به گلستان از آشوراده بازدید و بر اجرای طرح گردشگری تاکید می کند؟ تمام موارد قانونی در پرونده دادستانی آشوراده وجود دارد. فراموش نکنیم که آشوراده ذخیرگاه زیست کره و منطقه امن و پناهگاه حیات وحش است و تمامی عناوین را با خود به یدک می کشد. جزیره بیش از همه به دلیل منافع مالی مورد خطر است اما عده ای می خواهند به هر طریقی که شده به اسم گردشگری از اینجا بهره برداری کنند؛ درحالی که تمام ادله قانونی موجود است و دادستانی و مرکز پژوهش های مجلس با هرگونه ساخت و ساز داخل جزیره آشوراده مخالفت کرده اند.»
پرونده آشوراده باز است
شورای مرکزی ستاد مردمی نجات آشوراده، برای آنکه دولت را از اجرای این تصمیم منصرف سازد، می خواهد به دادستانی و قوه قضائیه مراجعه کند. «کاشفی» با ارائه جزئیات بیشتر در این رابطه می گوید:«پرونده جزیره آشوراده مفتوح است و براین اساس نامه ای ارائه می دهیم تا دستورات اجرایی شود؛ اینکه چرا دادستانی با هرگونه ساخت و ساز مخالفت کرد و چرا مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی و کنوانسیون حیات وحش مخالفت خود را ابراز داشته اند، ما صدها جلسه با سازمان بازرسی کل کشور و نمایندگان مجلس و قوه قضائیه برگزار کرده ایم تا این جزیره به علت دارا بودن ویژگی های طبیعی حفظ شود.»
ستاد مردمی آشوراده همیشه نگران تنها جزیره ایرانی دریای کاسپین است و کوشش های فراوانی در این مسیر صورت پذیرفته، از تجمع و تحصن تا تشکیل جلسه اما «کاشفی» تشریح می کند که وقتی اقدامات به نتیجه نرسید، به ناچار از دادستانی گلستان شکایت کردیم و دادستانی پرونده را به تهران فرستاد و از آن زمان، دادستانی کارکنان دولت پیگیر این قضیه است، اما مفتوح بودن پرونده به این معناست که دادستانی هم پرونده را بلاتکلیف نگه داشته است، در صورتی که باید یکبار برای همیشه با تمامی مستنداتی که وجود دارد، بر روی این مسئله خط بطلان کشیده و بگویند جزیره از ساخت و ساز مبراست. بدتر از همه اینکه، هر دولتی که می آید دوباره این مسائل تکرار می شود و پرونده ای که در دادستانی داریم، همیشه در جریان است و همواره درخواستمان این بوده که مفاد و نامه و اطلاعاتی که داخل این پرونده است را به اطلاع مدیران برسانند.»
این جزیره می تواند از نظر مطالعاتی بسیار ارزشمند باشد و برای کسانی که اقدامات پژوهشی و تحقیقی انجام می دهند، آشوراده با بهشت برابری می کند. اخیرا مقاله ای از مجله ساینس به دست «مه لقا کاشفی» رسیده که اساتید دانشگاه های مطرح دنیا، بررسی کرده اند پرندگان مهاجر صرفا به جای استفاده از قوه جاذبه، از شیب میدان های مغناطیسی زمین استفاده می کنند و در مسافت های طولانی ۱۵ تا ۲۰ هزار کیلومتر و یا در نیم کره شمالی و جنوبی آن شیب را در نظر گرفته و محاسبه می کنند و گردش زمین را هم در مدت پرواز محاسبه می کنند، سپس جای خود را تشخیص می دهند و امنیت شان را هم در نظر می گیرند، طبیعتا به منطقه ای که امن نباشد و یا تنوع زیستی خود را از دست داده باشد، وارد نمی شوند. ما در سال های گذشته تنوع زیستی را در منطقه میانکاله به شدت از دست داده ایم و فقط آشوراده مانده است.
بسیاری ممکن است این مسئله را مطرح کنند که مهم نیست اگر پرنده ای به آشوراده نیاید اما عضو شورای مرکزی ستاد مردمی نجات آشوراده می گوید: «همه ما به یکدیگر وصلیم و یک زنجیره ایم. بعدهم اگر پرنده ای نباشد، فایده گردشگری چیست و قرار است چه چیزی را به گردشگر نشان دهیم؟ جزیره ویژگی هایی دارد که اگر حفظ نشود، موضوعیت و اهمیت خود را برای گردشگر از دست می دهد. بررسی کنید چند نفر می دانند ذخیره گاه زیست کره و منطقه امن به چه معناست؟ یک بار به همراه کارشناس رسمی دادگستری، طی بازدیدی از آشوراده، چند شیشه بنزین و گازوئیل پیدا کردم. این ها در هوای گرم تابستان و براثر تابش خورشید، باعث حریق منطقه خواهد شد، بنابراین اغلب گردشگرانی که به آشوراده می روند از ذخیرگاه زیست کره و منطقه امن چیزی نمی دانند. این جزیره نمی تواند مستحدثات داشته باشد و یا محلی برای اقامت باشد، صرفا می توان به صورت کوتاه مدت پذیرای گردشگران بود و باید به صورت حساب شده به کسانی که می خواهند طبیعت و یا پرنده را تماشا کنند، اجازه داد به این منطقه بروند.»
از دولت سیزدهم انتظار نداشتیم
«کاترین رضوی»- دبیر کل ستاد مردمی نجات آشوراده هم مخالفت خود را با اجرای هر نوع پروژه گردشگری در این منطقه اعلام کرده و به «رسالت» می گوید: «پروژه های گردشگری و بوم گردی را نمی توان در هر نقطه ای پیاده سازی کرد. وقتی کشوری می داند که فک خزری در تمام دنیا فقط در این منطقه است و ماهی خاویار تخم گذاری می کند و یا یک میلیون و ۵۰۰ هزار پرنده به آنجا می آید، حق ندارد، در آن منطقه دست ببرد، باید ذخایر ژنتیکی را حفظ کرد. در مناطقی نظیر آشوراده باید یک نوع گردشگری بسیار خاص و اصولی با تعداد مشخصی گردشگر؛ همراه با سکوتی مطلق برقرار باشد، چرا که این محیط برای حفظ پرندگان مهاجر و فک‌ها نیاز به سکون و آرامش دارد. در حال حاضر ممکن است مردم بومی این منطقه موافق اجرای پروژه گردشگری باشند، چون تصور می کنند آنها از این مسئله سهمی می برند، حرفی در این مسئله نیست، اما مسئولان نباید فکر کنند به راحتی با گردشگری و بوم گردی می توانند به هر قیمتی به محیط زیست و طبیعت صدمه بزنند و جای نفت را بگیرند.»
«رضوی» می گوید: «همواره موضوع اجرای پروژه گردشگری در آشوراده مطرح بوده اما انتظار نداشتیم در دولت سیزدهم نیز این مسئله پیگیری شود. مسئولان ما نباید فراموش کنند که دوران مسئولیت آنها کوتاه است و باید امانت دار و حافظ این سرزمین برای نسل های بعد باشند.»
تصمیم گیری بدون جلسه با کارشناسان محیط زیست!
«گردشگری که چندمیلیون بابت اقامت در یک هتل هزینه می کند تا انتهای سفر خود که در آن مستقر نیست، بنابراین با توسعه این طرح، اقداماتی نظیر شکار و جولان دادن در منطقه با قایق‌ها باب خواهد شد و سرانجام این میانکاله است که آسیب می بیند.» این موضوع از دلایل مخالفت «اسماعیل کهرم»، کارشناس برجسته محیط زیست و مشاور سابق رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست با اجرای پروژه گردشگری آشوراده است. «کهرم» در گفت وگویی که با امتداد دارد، تصمیم اتخاذ شده از سوی دولت را به معنای صدور دستور تخریب میانکاله دانسته و ضمن انتقاد از اینکه، رئیس جمهور بدون هیچ جلسه‌ای با کارشناسان محیط زیست، تصمیم به اجرای این طرح گردشگری گرفته می گوید: «در صورت اجرای طرح توسعه طبیت‌گردی در این منطقه، دست اندازی‌های زیادی به طبیعت رخ داده و با توسعه پارکینگ، رفت و آمد افراد، آلوده شدن محیط طبیعی و سایر رفتارهای سوء و آسیب زننده طبیعت در آن باب خواهد شد و طبیعت آشوراده با این تصمیم کمتر از نیم نسل، یعنی بالغ بر ۱۵ تا ۲۰ سال در خطر نابودی کامل قرار می‌گیرد. روندی که به آهستگی آغاز شده و در ادامه، شکل صعودی خواهد گرفت. به این شکل که تخریب طبیعت این منطقه از سال سوم تا ۱۰ برابر، سال ششم تا ۲۰ برابر و به همین شکل گسترش پیدا می‌کند. تخریبی که از مرحله‌ای به بعد نیز، غیرقابل بازگشت خواهد بود.»
«کهرم»، نگران است برای جمعیت زیادی از پرنده‌های مهاجر در میانکاله که در حال حاضر، رفته رفته به دنبال بازگشت به شمال سیبری هستند و اگر این تخریب آغاز شده و قایق‌های موتوری به مانند تالاب انزلی در منطقه جولان دهند، امنیت از بین رفته و پرندگان از مهاجرت به میانکاله منصرف خواهند شد.
«آشوراده» همیشه توی چشم بوده و هیچ گاه دست از سرش برنداشته اند. اجرای طرح گردشگری در این جزیره آمال دولت ها و کابوس دوستداران محیط زیست است و این بار قرعه به نام رئیس دولت سیزدهم افتاده تا همانند روسای جمهور، بر روی این جزیره دست بگذارد. ابراهیم رئیسی در سفرش به گلستان با صدور فرمانی نسبت به اجرای طرح گردشگری جزیره آشوراده حداکثر طی ۱۰ روز آینده تاکید کرده و این دستور موکد، اعتراض و واکنش های دوستداران و فعالان محیط زیست را در پی داشته است. آنها دلواپس اند که با تسریع اجرای گردشگری و تغییر کاربری اراضی حفاظت شده، این جزیره دوست داشتنی به سرنوشت شوم صدها ميراث تاريخی، طبيعی، تالاب‌ها و رودخانه‌های كشور دچار شود. در چند دهه اخیر بارها این موضوع تیتر یک رسانه‌های کشور شده و جنجال‌های بسیاری را به‌وجود آورده است.
چرا آشوراده اهمیت دارد؟
تنها جزیره ایرانی دریای کاسپین که بخشی از پناهگاه حیات‌وحش میانکاله محسوب می‌شود در سال۱۳۵۴ به‌عنوان ذخیرگاه زیست‌کره در فهرست یونسکو ثبت شده است. این جزیره امن‌ترین و آخرین زیستگاه ساحلی فُک خزری و دروازه ورودی پرندگان مهاجری است که برای زمستانگذرانی در تالاب میانکاله فرود می‌آیند. علاوه براین، واقع شدن در کنار خلیج گرگان اهمیت آن را افزون کرده است. خلیج گرگان یکی از مهمترین بسترهای تخم‌ریزی ماهیان خاویاری خزر است؛ به همین خاطر است که کارشناسان می گویند، تبدیل آشوراده به منطقه گردشگری موجب نابودی زیستگاه پرندگان آبزی و کنار آبزی و تخریب قلمرو زیستی فُک خزری و انقراض این گونه کمیاب خواهد شد و خسارات های جبران ناپذیری را به دنبال دارد.
مصوبات شورای عالی شهرسازی
سال هاست فعالان و دوستداران محیط زیست خواهان حفظ تنوع زیستی ارزشمند این منطقه و عدم تغییر کاربری آن به عناوین مختلف هستند، چراکه برای هرگونه تغییر در ساختار آن باید طبق قوانین و مقررات مربوط به پناهگاه حیات وحش عمل کرد. قوانینی که به انسان اجازه دخالت خیلی محدود در این منطقه را می‌دهد. کارشناسان محیطزیست بارها اعلام کرده‌اند که طرح‌های گردشگری در مناطق چهارگانه حفاظتی محیط زیست ممنوع است و دو مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۷ به همین موضوع اشاره دارد که مطابق آن، ایجاد مناطق نمونه گردشگری و ایجاد شهرک گردشگری در مناطق چهارگانه حفاظتی محیط زیستی یعنی پارک ملی، منطقه حفاظت شده، پناهگاه حیات‌وحش و اثر طبیعی- ملی ممنوع است.
آنطور که رسانه ها گزارش داده اند، «بر اساس این مصوبات و با شکایت گروهی از فعالان محیط زیست در سال گذشته، بازپرسی و دادستانی کل کشور نامه‌ای از معاونت قضائی دادستان کل کشور خطاب به دادستان بندر ترکمن صادر کرد و به دنبال آن، ادامه پروژه ایجاد منطقه گردشگری در آشوراده متوقف شد.»
ایرادات فنی مرکز پژوهش های مجلس
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز در شهریور ماه ۹۹، اشکالات فراوانی را از لحاظ حقوقی و فنی به این طرح وارد دانسته و با انتشار گزارشی تشریح کرده است: «نظر به اهمیت و کارکردهای مهم زیست‌محیطی تالاب میانکاله و مناطق پیرامون شامل جزیره آشوراده که در زمره مناطق حفاظت شده، ذخیره‌گاه زیست‌کره و پناهگاه حیات‌وحش به‌حساب می‌آيند، بر اساس نشریه شماره ۲۵۷ سازمان برنامه و بودجه کشور(دستورالعمل تهیه طرح مناطق تحت حفاظت)، این منطقه امکان بهره‌برداری گسترده و متمرکز نظیر استفاده‌های تفرجگاهی و گردشگری ندارد. علاوه بر این، طرح گردشگری مذکور در تضاد با مفاد کنوانسیون تنوع زیستی است که جمهوری اسلامی ایران نیز به آن پیوسته است. لذا با توجه به موارد مورد اشاره و سایر قوانین و آیین‌نامه‌های مربوط (نظیر مصوبات شورای عالی معماری و شهرسازی)، لازم است با توجه به اقلیم آسیب‌پذیر منطقه از هرگونه تنش زیست‌محیطی وارده جلوگیری به عمل آید و تلاش‌های نهادهای ذی‌ربط معطوف به افزایش تاب‌آوری و پایداری زیستی منطقه شود. بنابراین اجرای طرح گردشگری مذکور مخالف قوانین و ضوابط مربوطه ارزیابی می‌شود.»
طرح گردشگری مجوز دارد!
به رغم تمامی ادله و مستنداتی که از ایرادات این طرح و غیرقانونی بودن آن حکایت دارد، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در موضعی تامل برانگیز، عنوان کرده طرح گردشگری آشوراده مجوز دارد. علی سلاجقه در گفت و گو با خبرگزاری ایسنا، می گوید: علاوه بر صدور مجوز زیست‌محیطی در سال ۱۳۹۷ با اسناد بالادستی موجود و بازدیدی که نمایندگان کمیسیون اصل ۹۰ مجلس در فروردین ماه ۱۴۰۰ از آشوراده داشتند، این کار قانونی است و مشکلی ندارد اما چالش اصلی ما در نحوه اجرای آن است.
«مه لقا کاشفی»- عضو شورای مرکزی ستاد مردمی نجات آشوراده از اظهارات رئیس سازمان محیط زیست مبنی بر قانونی بودن این پروژه متعجب است و در گفت و گو با «رسالت» از مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران می گوید که خلاف ادعای علی سلاجقه را ثابت می کند. «طبق این مصوبه، تمامی مباحث دال براینکه، چرا نباید در جزیره مستحدثات باشد و باید در بیرون از جزیره قرار بگیرد، به روشنی ذکر شده و مشکل این است؛ آن ۲۲ هکتاری که بناست برای گردشگری اختصاص داده شود، رایگان است اما در مکان های دیگر برای تاسیسات بوم گردی و طبیعت گردی و گردشگری باید زمین خریداری کرد و این اقدام برای کسانی که قرار است سرمایه گذاری کنند، دشوار است، به همین علت فشارهایی را تحمیل کرده تا تاسیسات را به داخل جزیره ببرند و جاده ای هم حدود چهارسال پیش کشیده شد که به علت اعتراض گسترده کنشگران و فعالان محیط زیست و نمایندگان مجلس و سمن های محلی این جاده نیمه کاره رها شد، اگر جاده به جزیره وصل می شد، کار آشورراده سالها پیش تمام بود اما متاسفانه هنوز این جاده برچیده نشده است. درحالی که ما بارها درخواست کرده ایم تا جاده را بردارند.»
اگرچه باور این مسئله دشوار است اما رئیس سازمان حفاظت محیط زیست حتی معتقد است که مناطق چهارگانه نیز باید در جریان استفاده از ظرفیت‌های مردمی قرار گیرند: «اگر بتوان مناطق چهارگانه را به‌نحوی مدیریت کرد که فقط و تنها جوامع محلی و مردم بومی که در محدوده مورد نظر زندگی می‌کنند، از معیشت‌های جایگزین بهره ببرند، حتما باید از این ظرفیت‌ها استفاده و آنها را تقویت کرد. این بهره‌وری باید در چارچوب قانون و شاخص‌های زیست محیطی باشد!»
سلاجقه این را هم اضافه می کند که «بحث گردشگری در آشوراده مربوط به دستور اخیر رئیس جمهوری نیست و گردشگری در این منطقه مجوز خود را در فروردین ماه ۱۴۰۰ دریافت کرده است.»
شانزدهم فروردین بود که به جای به کار بردن واژه «گردشگری»، از «طبیعت‌گردی» استفاده شد تا از میزان حساسیت ها کاسته شود و به این ترتیب طرح طبیعت گردی آشوراده در ستاد ملی تالاب‌ها به تصویب رسید. براین اساس مقرر شد، استانداری گلستان با هماهنگی سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای اجرای گردشگری در ۲۲ هکتار از اراضی ملی جزیره آشوراده در قالب زون تفریحی متمرکز با رعایت کامل مفاد مندرج در گزارش ارزیابی و پیوست زیست محیطی طرح، اقدام کند.
پس از آن بود که امیر صیاد شیرازی – مدیر مرکز حفاظت فوک خزری ایران در نامه ای خطاب به شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، با اشاره به اصرار دولت مبنی بر اجرای پروژه گردشگری در جزیره آشوراده، تاکید کرد: «مرکز حفاظت فوک خزری ایران لازم می‌داند که مخالفت خود را باتوجه به خطر آسیب جدی به قلمرو زیستی این گونه در معرض انقراض برای چندمین بار اعلام کند.»
مدیر مرکز حفاظت فوک خزری ایران در نامه خود به صراحت عنوان کرد: « سواحل دریای خزر در کشور ایران در مقایسه با سایر کشورهای همسایه خزر، شاهد بیشترین میزان تخریب در طول سالیان گذشته بوده است و درعین حال یکی از مهمترین عوامل تهدید گونه فوک خزری از دست رفتن زیستگاه‌های ساحلی و دریایی است چراکه این موجودات برای ساحل گذرانی نیازمند محیطی بکر و آرام و به‌دور از فعالیت‌های انسانی هستند بنابراین به‌دلیل تصاحب بی حد و حصر سواحل در کشور ایران تنها نقاط کوچک و محدودی از آن دست نخورده باقی مانده‌اند.»
شیرازی در ادامه نامه خود با اشاره به اینکه جزیره آشوراده، شبه جزیره میانکاله و منطقه بوجاق تنها نقاط به‌نسبت امن باقی‌مانده جهت حفظ این گونه با ارزش در سواحل کشور ایران است، براینکه نام فوک خزری از سال ۲۰۰۸ میلادی در لیست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت به عنوان گونه در معرض خطر انقراض ثبت شده، تصریح نموده و از این‌رو حفاظت از این موجود به تمامی کشورهای حوزه دریاچه خزر به‌طور جدی گوشزد شده است.
مروری بر آنچه گذشت
خیلی ها به آشوراده چشم طمع دوخته اند و به این خاطر اجرای پروژه گردشگری همواره مطرح بوده اما مخالفت‌های بی شمار کارشناسان بارها اجرای آن را به وقفه انداخته است، آذرماه ١٣٩٣ در آستانه سفر رئیس‌جمهور وقت به استان گلستان تواقفنامه ای میان سازمان محیط زیست و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری برای تبدیل ٣٨٠ هکتار از آشوراده به گردشگری امضا شد. اگرچه مشاور وقت رئیس سازمان محیط زیست، معاون اسبق سازمان محیط زیست و بدنه کارشناسی سازمان محیط زیست و برخی متخصصان مستقل، این امر را به معنی نابودی آشوراده و پافشاری ابتکار بر یک اشتباه قدیمی قلمداد کردند و عالی‌ترین مسئولان اجرایی دولت از رئیس‌جمهور وقت گرفته تا استاندار گلستان از تبدیل نیمی از جزیره یا ٣٨٠ هکتار از جزیره به گردشگری سخن گفتند اما ابتکار همچنان مدعی بود تنها ١٠ درصد آشوراده به گردشگری اختصاص می‌یابد آن هم با رعایت ضوابط محیط زیست و تنها در زون تفرج متمرکز و گسترده!
« پیام ما» که عنوان روزنامه ای حامی محیط زیست است، با نگاهی به اتفاقاتی که سالها بعد در این مسیر رخ داده، می نویسد: «کمیته ملی طبیعت‌گردی در ۶ خرداد ۹۷ طرح ۲۲ هکتاری گردشگری در جزیره آشوراده را ابلاغ کرد که به دلایل مختلف اجرای این طرح به تعویق افتاده بود. با وجود همه مخالفت‌ها در سال‌های گذشته، با امضای قرارداد بین استانداری گلستان و سازمان حفاظت از محیط زیست، این طرح وارد فاز جدیدی شد و با زدن کلنگ عملیات اجرایی این طرح در سال ۹۷ تکاپو و تقلا برای اجرای آن آغاز شد. اما پس از مراسم افتتاحیه این پروژه کش‌و‌قوس میان حامیان محیط زیست و مدیران اجرایی گلستان شدت گرفت و در نخستین گام و با پیگیری‌های تشکل‌های محیط زیست، مساحت طرح گردشگری در آشوراده از ۳۸۰ هکتار به ۳۸ هکتار کاهش یافت. در طرح جدید قرار شد، کل طرح گردشگری در ۳۸ هکتار اجرا شود و فقط ۲۲ هکتار آن به صورت زون متمرکز گردشگری در مجاورت بافت مسکونی و متروک فعلی آشوراده قرار داشته باشد تا آسیبی به این زیستگاه وارد نشود. همزمان با عملیات اجرایی توسط سازمان همیاری شهرداری‌های گلستان، کارشناسان مختلف و علاقه‌مندان محیط زیست با طرح شکایت‌های متعدد از مدیران استان و محیط زیست کشور، خواستار توقف اجرای این طرح شدند. آخرین مورد این شکایت‌ها اما با همراهی سازمان محیط زیست همراه بود؛ اسفند ۹۷ وقتی مدیران گلستان برای شتاب دادن به روند انتقال مصالح به جزیره، یک سایت پشتیبان را در اراضی ساحلی بندرترکمن انتخاب و جاده‌ای به طول ۷۰۰ متر
و عرض ۱۰ متر به سوی خلیج گرگان ساخته بودند تا با پهلوگیری شناور در خلیج گرگان، انتقال مصالح به آشوراده تسهیل شود، دستور مراجع قضائی ادامه ساخت این جاده را متوقف کرد و در نهایت پس از صدور دستور توقف جاده دسترسی، معاونت قضائی دادستان کل کشور در خرداد ۹۹ دستور توقف کامل طرح گردشگری آشوراده را صادر کرد.» حالا در تازه ترین اقدام رئیس دولت سیزدهم، برای حل موانع اجرای طرح گردشگری در تنها جزیره ایرانی دریای خزر دستورات لازم را صادر کرده است.
«مه لقا کاشفی»، عضو شورای مرکزی ستاد مردمی نجات آشوراده گلایه مند است، او به «ما» می گوید: «رئیس دولت چگونه در سفر به گلستان از آشوراده بازدید و بر اجرای طرح گردشگری تاکید می کند؟ تمام موارد قانونی در پرونده دادستانی آشوراده وجود دارد. فراموش نکنیم که آشوراده ذخیرگاه زیست کره و منطقه امن و پناهگاه حیات وحش است و تمامی عناوین را با خود به یدک می کشد. جزیره بیش از همه به دلیل منافع مالی مورد خطر است اما عده ای می خواهند به هر طریقی که شده به اسم گردشگری از اینجا بهره برداری کنند؛ درحالی که تمام ادله قانونی موجود است و دادستانی و مرکز پژوهش های مجلس با هرگونه ساخت و ساز داخل جزیره آشوراده مخالفت کرده اند.»
پرونده آشوراده باز است
شورای مرکزی ستاد مردمی نجات آشوراده، برای آنکه دولت را از اجرای این تصمیم منصرف سازد، می خواهد به دادستانی و قوه قضائیه مراجعه کند. «کاشفی» با ارائه جزئیات بیشتر در این رابطه می گوید:«پرونده جزیره آشوراده مفتوح است و براین اساس نامه ای ارائه می دهیم تا دستورات اجرایی شود؛ اینکه چرا دادستانی با هرگونه ساخت و ساز مخالفت کرد و چرا مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی و کنوانسیون حیات وحش مخالفت خود را ابراز داشته اند، ما صدها جلسه با سازمان بازرسی کل کشور و نمایندگان مجلس و قوه قضائیه برگزار کرده ایم تا این جزیره به علت دارا بودن ویژگی های طبیعی حفظ شود.»
ستاد مردمی آشوراده همیشه نگران تنها جزیره ایرانی دریای کاسپین است و کوشش های فراوانی در این مسیر صورت پذیرفته، از تجمع و تحصن تا تشکیل جلسه اما «کاشفی» تشریح می کند که وقتی اقدامات به نتیجه نرسید، به ناچار از دادستانی گلستان شکایت کردیم و دادستانی پرونده را به تهران فرستاد و از آن زمان، دادستانی کارکنان دولت پیگیر این قضیه است، اما مفتوح بودن پرونده به این معناست که دادستانی هم پرونده را بلاتکلیف نگه داشته است، در صورتی که باید یکبار برای همیشه با تمامی مستنداتی که وجود دارد، بر روی این مسئله خط بطلان کشیده و بگویند جزیره از ساخت و ساز مبراست. بدتر از همه اینکه، هر دولتی که می آید دوباره این مسائل تکرار می شود و پرونده ای که در دادستانی داریم، همیشه در جریان است و همواره درخواستمان این بوده که مفاد و نامه و اطلاعاتی که داخل این پرونده است را به اطلاع مدیران برسانند.»
این جزیره می تواند از نظر مطالعاتی بسیار ارزشمند باشد و برای کسانی که اقدامات پژوهشی و تحقیقی انجام می دهند، آشوراده با بهشت برابری می کند. اخیرا مقاله ای از مجله ساینس به دست «مه لقا کاشفی» رسیده که اساتید دانشگاه های مطرح دنیا، بررسی کرده اند پرندگان مهاجر صرفا به جای استفاده از قوه جاذبه، از شیب میدان های مغناطیسی زمین استفاده می کنند و در مسافت های طولانی ۱۵ تا ۲۰ هزار کیلومتر و یا در نیم کره شمالی و جنوبی آن شیب را در نظر گرفته و محاسبه می کنند و گردش زمین را هم در مدت پرواز محاسبه می کنند، سپس جای خود را تشخیص می دهند و امنیت شان را هم در نظر می گیرند، طبیعتا به منطقه ای که امن نباشد و یا تنوع زیستی خود را از دست داده باشد، وارد نمی شوند. ما در سال های گذشته تنوع زیستی را در منطقه میانکاله به شدت از دست داده ایم و فقط آشوراده مانده است.
بسیاری ممکن است این مسئله را مطرح کنند که مهم نیست اگر پرنده ای به آشوراده نیاید اما عضو شورای مرکزی ستاد مردمی نجات آشوراده می گوید: «همه ما به یکدیگر وصلیم و یک زنجیره ایم. بعدهم اگر پرنده ای نباشد، فایده گردشگری چیست و قرار است چه چیزی را به گردشگر نشان دهیم؟ جزیره ویژگی هایی دارد که اگر حفظ نشود، موضوعیت و اهمیت خود را برای گردشگر از دست می دهد. بررسی کنید چند نفر می دانند ذخیره گاه زیست کره و منطقه امن به چه معناست؟ یک بار به همراه کارشناس رسمی دادگستری، طی بازدیدی از آشوراده، چند شیشه بنزین و گازوئیل پیدا کردم. این ها در هوای گرم تابستان و براثر تابش خورشید، باعث حریق منطقه خواهد شد، بنابراین اغلب گردشگرانی که به آشوراده می روند از ذخیرگاه زیست کره و منطقه امن چیزی نمی دانند. این جزیره نمی تواند مستحدثات داشته باشد و یا محلی برای اقامت باشد، صرفا می توان به صورت کوتاه مدت پذیرای گردشگران بود و باید به صورت حساب شده به کسانی که می خواهند طبیعت و یا پرنده را تماشا کنند، اجازه داد به این منطقه بروند.»
از دولت سیزدهم انتظار نداشتیم
«کاترین رضوی»- دبیر کل ستاد مردمی نجات آشوراده هم مخالفت خود را با اجرای هر نوع پروژه گردشگری در این منطقه اعلام کرده و به «رسالت» می گوید: «پروژه های گردشگری و بوم گردی را نمی توان در هر نقطه ای پیاده سازی کرد. وقتی کشوری می داند که فک خزری در تمام دنیا فقط در این منطقه است و ماهی خاویار تخم گذاری می کند و یا یک میلیون و ۵۰۰ هزار پرنده به آنجا می آید، حق ندارد، در آن منطقه دست ببرد، باید ذخایر ژنتیکی را حفظ کرد. در مناطقی نظیر آشوراده باید یک نوع گردشگری بسیار خاص و اصولی با تعداد مشخصی گردشگر؛ همراه با سکوتی مطلق برقرار باشد، چرا که این محیط برای حفظ پرندگان مهاجر و فک‌ها نیاز به سکون و آرامش دارد. در حال حاضر ممکن است مردم بومی این منطقه موافق اجرای پروژه گردشگری باشند، چون تصور می کنند آنها از این مسئله سهمی می برند، حرفی در این مسئله نیست، اما مسئولان نباید فکر کنند به راحتی با گردشگری و بوم گردی می توانند به هر قیمتی به محیط زیست و طبیعت صدمه بزنند و جای نفت را بگیرند.»
«رضوی» می گوید: «همواره موضوع اجرای پروژه گردشگری در آشوراده مطرح بوده اما انتظار نداشتیم در دولت سیزدهم نیز این مسئله پیگیری شود. مسئولان ما نباید فراموش کنند که دوران مسئولیت آنها کوتاه است و باید امانت دار و حافظ این سرزمین برای نسل های بعد باشند.»
تصمیم گیری بدون جلسه با کارشناسان محیط زیست!
«گردشگری که چندمیلیون بابت اقامت در یک هتل هزینه می کند تا انتهای سفر خود که در آن مستقر نیست، بنابراین با توسعه این طرح، اقداماتی نظیر شکار و جولان دادن در منطقه با قایق‌ها باب خواهد شد و سرانجام این میانکاله است که آسیب می بیند.» این موضوع از دلایل مخالفت «اسماعیل کهرم»، کارشناس برجسته محیط زیست و مشاور سابق رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست با اجرای پروژه گردشگری آشوراده است. «کهرم» در گفت وگویی که با امتداد دارد، تصمیم اتخاذ شده از سوی دولت را به معنای صدور دستور تخریب میانکاله دانسته و ضمن انتقاد از اینکه، رئیس جمهور بدون هیچ جلسه‌ای با کارشناسان محیط زیست، تصمیم به اجرای این طرح گردشگری گرفته می گوید: «در صورت اجرای طرح توسعه طبیت‌گردی در این منطقه، دست اندازی‌های زیادی به طبیعت رخ داده و با توسعه پارکینگ، رفت و آمد افراد، آلوده شدن محیط طبیعی و سایر رفتارهای سوء و آسیب زننده طبیعت در آن باب خواهد شد و طبیعت آشوراده با این تصمیم کمتر از نیم نسل، یعنی بالغ بر ۱۵ تا ۲۰ سال در خطر نابودی کامل قرار می‌گیرد. روندی که به آهستگی آغاز شده و در ادامه، شکل صعودی خواهد گرفت. به این شکل که تخریب طبیعت این منطقه از سال سوم تا ۱۰ برابر، سال ششم تا ۲۰ برابر و به همین شکل گسترش پیدا می‌کند. تخریبی که از مرحله‌ای به بعد نیز، غیرقابل بازگشت خواهد بود.»
«کهرم»، نگران است برای جمعیت زیادی از پرنده‌های مهاجر در میانکاله که در حال حاضر، رفته رفته به دنبال بازگشت به شمال سیبری هستند و اگر این تخریب آغاز شده و قایق‌های موتوری به مانند تالاب انزلی در منطقه جولان دهند، امنیت از بین رفته و پرندگان از مهاجرت به میانکاله منصرف خواهند شد.
به اشتراک بگذارید
https://resalat-news.com/?p=62018
تعداد دیدگاه : دیدگاه‌ها برای تخریب «آشوراده» با اسم رمز«گردشگری» بسته هستند
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط رسالت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.