فصل ناباروری پایان نیافت
گروه اجتماعی
ناباروری در ایران همانند سایر نقاط جهان به همراه پیشرفتهای مهندسی ژنتیک و توسعه دانش و آگاهی در زمینه زیست‌شناسی تولیدمثل به گسترش فزاینده درمان این بیماری منجر شده، بااین‌همه نمی‌توان اختلال در امر باروری را خاتمه یافته تلقی نمود و در نقطه مقابل، نتایج برخی مطالعات نشان می‌دهد، شیوع واقعی ناباروری متأثر از مجموعه عللی است که می‌تواند با توجه به تغییر نقش زنان در فعالیت‌های اجتماعی، تأخیر در سن ازدواج، تغییر در سن فرزندآوری و افزایش استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری و سقط جنین به نازایی و سترون شدن بینجامد.
پیامدهای ناباروری
ناباروری با ایجاد اختلال در تولیدمثل، پیامدها و تبعات متعددی به همراه دارد، به‌ویژه برای زنان که با تنگ‌تر شدن حلقه فشارهای خانواده و جامعه؛ شایستگی، کفایت و توانایی‌شان زیر سؤال می‌رود و خود را ناتمام، ناکامل و عاری از ارزش تصور می‌کنند. خواه‌ناخواه، فرزند آوری یک ضرورت اجتماعی و بیولوژیکی است و فشار روحی حاصل از آن می‌تواند موجب سست شدن نهاد خانواده و افزایش تعارضات زناشویی گردد و یا حتی زن و مرد را به مرز جدایی نزدیک کند. احساس تحت‌فشار بودن از جانب اطرافیان و گاه حمایت آن‌ها زندگی زوج‌های نابارور را متأثر می‌سازد و به انزوا و کاهش ارتباطات منجر می‌شود، هرچند یافته‌های علمی نشان می‌دهد، در مواقعی كه زنان به روش طبیعی بارور نمی‌شوند، نیاز به استفاده از روش‌های كمك باروری است كه این كار در مراكز ناباروری كشور انجام می‌شود و کمتر جای نگرانی است.
سهم زنان و مردان در اختلال تولیدمثل
ناباروري می‌تواند هم از سوی زن و هم مرد باشد و يا هر دو در این مسئله نقش داشته باشند.
زن و مرد هریک ۴۰ درصد در مشکلات ناباروری سهیم هستند و این نسبت گاه در مردان بیشتر است و به مرز ۵۰ یا ۶۰ درصد هم می‌رسد و از سویی ، مطابق شواهد آماری، حدود ۱۰ درصد این مشکل هم مربوط به زنان و هم مردان است و به‌رغم اینکه ایران یكی از پیشرفته‌ترین كشورهای دنیا در ارائه خدمات درمان ناباروری است، حدود ۱۰درصد علل اختلال در تولیدمثل، نامشخص بوده و زوجین پس از انجام آزمایش‌های موجود، با مشكل خاصی روبه‌رو نیستند ولي به دلایل نامعلومی نمی‌توانند صاحب فرزند شوند.
ناباروری ۳ تا ۴ میلیون زوج در ایران
علیرغم تلاش‌ها و بحث‌های فراوان برای ارائه تعریفی استاندارد از میزان ناباروری در سراسر جهان، مطالعات گوناگون همچنان تعاریف متفاوتی را برای آن ارائه می‌کنند.
مطابق تعریف سازمان جهانی بهداشت، «ناباروری به معنای عدم بارداری زوجین پس از یک سال نزدیکی منظم محافظت نشده در مرحله باروری سیکل قاعدگی است.» و بر اساس تخمین‌های این سازمان، بین ۶۰ تا ۸۰ میلیون زوج در سراسر جهان با مشکل عدم باروری دست به گریبان‌اند و مطالعات متعدد در سراسر جهان، میزان شیوع ناباروری را در جوامع مختلف مورد بررسی قرار داده و نتایج متفاوتی را گزارش کرده‌اند؛ این میزان در چین و در شفیلد انگلیس به ترتیب ۹ و ۳۵ درصد است و این رقم در ایران حدود ۳ تا ۴ میلیون یعنی نزدیک به ۲۰ درصد برآورد می‌شود و شیوع این پدیده در استان‌های تهران و البرز بیشتر و حدود ۲۰٫۲ درصد است که البته براثر تغییرات علمی و تکنولوژیکی، برخی از افرادی که در گذشته توان باروری نداشته‌اند، هم‌اکنون شانس بیشتری برای فرزندآوری دارند.
علل ناباروری
گفته می‌شود، حدود ۳۹ تا ۴۰ درصد علل ناباروری با اختلال در تخمک‌گذاری در ارتباط است و حدود ۲۰ درصد زوجین را شامل می‌شود. عدم تخمک‌گذاری شرایطی است که در آن تخمدان ماهیانه به‌عنوان بخشی از سیکل عادی زن در سال‌های باروری، یک تخم رسیده را آزاد نمی‌کند. طبیعتا وقتی هیچ تخمی برای اسپرم وجود نداشته باشد، زن باردار نمی‌شود. بنابراین، تخمک‌گذاری عامل اصلی در ناباروری است. در این میان نزدیک به ۳۰ درصد علل ناباروری‌های زنان هم به اختلال در لوله‌های رحمی بازمی‌گردد.
با توجه به اینکه در کشورهای در حال توسعه، شیوع بیماری‌های عفونی دستگاه تولیدمثل بیشتر است، میزان اختلال در لوله‌های رحمی هم بیشتر گزارش شده است. ناهنجاری‌های دهانه رحم هم سهم ۵ درصدی در ناباروری دارد. مشكلات مربوط به دستگاه ایمنی بدن و عوامل ایمونولوژیك هم می‌تواند به این مسئله منجر شود.
از علل ناباروری در مردان «اختلالات مربوط به اسپرم تحت تأثیر عواملی مثل بیماری‌های عفونی، اختلالات هورمونی و مشکلات مربوط به دستگاه ایمنی است که در بدن بعضی مردان علیه اسپرم خودشان ماده‌ای به نام آنتی‌بادی تولید می‌کنند که سبب کاهش حرکت اسپرم یا به هم چسبیدن آن‌ها می‌شود و علل دوم ناهنجاری‌های مربوط به ساختمان بدن است که به دلیل نقص ژنتیکی، مادرزادی و عفونت ایجاد می‌شود.» (مسعود گرشاسبی رئیس انجمن ژنتیک پزشکی ایران)
روش‌های درمان ناباروری
درهرحال طی دو دهه اخیر با توجه به توسعه دانش و آگاهی در زمینه زیست‌شناسی تولیدمثل و اختلالات ناباروری حدود ۶۵ تا ۷۰ درصد از زوج‌های نابارور با بهره‌گیری از روش‌های مختلف مانند IVF، رحم جایگزین و اهدای تخمك و سایر روش‌های موجود صاحب فرزند شده‌اند.اهدای جنین به معنای انتقال جنین حاصل از لقاح خارج رحمی (آزمایشگاهی) و تخمک و اسپرم زن و مرد به درون رحم زنی است که توانایی بارداری داشته و به غیر از زن صاحب تخمک است. این مسئله به‌موجب قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور (۲۹ تیر ۱۳۸۲ در مجلس شورای اسلامی) و آیین‌نامه اجرایی آن (۹ اسفند ۱۳۸۳ در هیئت دولت) به رسمیت شناخته شده است. IVF، هم مؤثرترین راه برای درمان باروری بوده و روشی است که به فرد کمک می‌کند تا فرآیند لقاح را به‌درستی انجام دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد؛ میزان موفقیت این روش به عوامل بسیاری نظیر سن و علل ناباروری بستگی دارد. همچنین ،IVF ممکن است زمان‌بر و پرهزینه باشد. رحم جایگزین هم در صورت فقدان رحم بنا به علت‌های مادرزادی یا پزشکی مانند جراحی، انسداد حفره‌های رحم در اثر ابتلا به بیماری سل، ابتلا به بیماری‌های مزمنی مانند فشارخون بالا، دیابت حاد، بیماری‌های قلبی یا تالاسمی شدید که حاملگی را برای زن غیرممکن می‌سازد و کوچکی رحم و سقط‌های مکرر انجام می‌شود و به‌موجب آن، بانوی جایگزین به‌وسیله روش‌های کمکی تولیدمثل و با استفاده از لقاح مصنوعی امتزاج اسپرم و تخمک با وسایل مصنوعی و بدون نزدیکی جنین حاصل از اسپرم و تخمک والدین حکمی را در رحم خود پذیرفته و پس از سپری شدن مدت بارداری و تولد نوزاد او را به زوج نابارور تحویل می‌دهد.
هزینه‌های گزاف و بودجه‌ای که نصیب زوجین نابارور نمی‌شود
نکته مهم این است که جامعه ما به‌تدریج به سمت میانسالی و پیری در حرکت است و متوسط رشد جمعیت هر سال کمتر می‌شود. به‌عبارت‌دیگر میانگین سنی جامعه و امید به زندگی در کشور آهنگی پرشتاب و رو به رشد دارد. در چنین شرایطی و با توجه به وضعیت اقتصادی نامطلوب و هزینه‌های گزاف درمان ناباروری، احتمال افزایش عدم درمان ناباروری و پیامدهای ناشی از آن بر جنبه‌های مختلف زندگی فردی ازجمله روابط اجتماعی، اهداف زندگی، کیفیت زندگی و عملکرد روانی فرد، قابل پیش‌بینی است. از طرفی اغلب تجهیزات و داروهایی که برای درمان ناباروری مورداستفاده قرار می‌گیرد، وارداتی است و به همان نسبت، هزینه‌های تأمین دارو و درمان ناباروری و تجهیزات، تحت تأثیر تحریم‌ها چندین برابر افزایش یافته است و در حال حاضر هزینه هر دوره درمان ناباروری اعم از دارو، خدمات بهداشتی و درمانی، مربوط به ناهنجاری‌ها و مشکلات نهفته در بدن که با معاینه عادی کشف نمی‌شود و نیاز به بررسی‌های آزمایشگاهی با استفاده از تجهیزات خاص دارند و اتاق عمل بسته به میزان مشکلات زوج‌ها بین ۳ تا ۵ میلیون تومان هزینه در بردارد و هر زوج برای درمان باید ۳ تا ۴ دوره درمانی را پشت سر بگذارند که بخشی از این هزینه‌ها مربوط به بخش تشخیص دلایل نازایی برای برخی زوج‌هاست و فارغ از هزینه‌های دارو، برای هر سیکل درمانی در مراکز دولتی باید ۸ تا ۱۰ میلیون تومان و برای انجام سه سیکل در سال، ۲۲ تا ۲۵ میلیون تومان پرداخت شود و این رقم در مراکز خصوصی بسیار بیشتر بوده و هزینه هر سیکل ۱۹ تا ۲۰ میلیون تومان برآورد می‌شود که تأمین این مبالغ از عهده خانواده‌هایی با درآمد متوسط و کم خارج است و منابع آگاه تأکید می‌کنند، بودجه ۲۰۰ میلیارد تومانی که سالانه، باهدف پوشش هزینه درمان ناباروران اختصاص می‌یابد، عملا نصیب زوجین نابارور نمی‌شود. درهرحال با استناد به گفته‌های متخصصان زنان و زایمان، در گذشته هزینه‌های سنگین درمان ناباروری و عدم پوشش کامل این هزینه‌ها توسط سازمان‌های بیمه‌گر، آن دسته از زوجین نابارور که قدرت مالی نداشتند، نمی‌توانستند طعم شیرین فرزندآوری را بچشند اما وزارت بهداشت در اسفندماه سال ۹۴ بسته حمایتی را در مراکز دولتی و خصوصی با هدف حمایت مالی از زوج‌های نابارور و توسعه و تجهیز مراکز درمان ناباروری دولتی و خصوصی به معاونت‌های درمان سراسر کشور ابلاغ نمود و هم‌اینک پوشش بیمه‌ای ۸۵ درصدی در همه مراکز دولتی و عمومی با هدف کاستن از مخارج ناباروری اجرایی شده، بااین‌حال بررسی‌ها نشان می‌دهد، این رقم صحیح نیست و دولت تنها ۳۰ درصد هزینه‌ها را متقبل شده که این هم صرفا شامل مراکز دولتی می‌شود. از سوی دیگر تعداد مراکز و متخصصان ناباروری به‌صورت نامتناسب در کشور توزیع شده و گاه ناکافی به نظر می‌رسد و بخش گسترده‌ای از اقشار ضعیف جامعه امکان استفاده از مراکز درمان ناباروری دولتی را ندارند! به‌رغم همه این توضیحات، «علی صادقی تبار»، مدیر مرکز فوق تخصصی درمان ناباروری ابن‌سینا در مقام مقایسه میان هزینه‌های درمان ناباروری در ایران و جهان، این رقم را در کشور ما کمتر از ۱۰۰۰ دلار دانسته و در جوامع توسعه‌یافته بین ۱۲ تا ۱۵ هزار دلار که اروپا ۸ هزار یورو، قبرس ترکیه و امارات بین ۵ تا ۶ هزار دلار است.
میزان موفقیت ۳۰ تا ۴۰ درصدی « IVF »
«آزاده اکبری سنه»، جراح متخصص زنان و زایمان و فلوشیپ ناباروری و آی وی اف در تبیین مسئله ناباروری و هزینه‌های آن و شیوه‌های درمانی در گفت‌وگو با «رسالت» به این نکته تأکید می‌کند که هزینه درمان ناباروری در مراکز دولتی و خصوصی متفاوت است ولی طی چند سال اخیر با توجه به سیاست‌هایی که دولت برای افزایش جمعیت و حمایت از باروری داشته، امکانات خوبی در نظر گرفته شده تا زوجین نابارور بیشتر بتوانند به این نوع درمان‌ها دسترسی داشته باشند. در مراکز دولتی حدود ۸۵ درصد هزینه‌های درمان زوجین نابارور به‌عنوان یارانه تحت پوشش دولت است و این مسئله در سال‌های اخیر به زوجین نابارور کمک کرده و باعث شده، آن‌هایی که توان مالی کمتری دارند، به‌خصوص کسانی که در روستاها و مناطق محروم‌تر زندگی می‌کنند، به مراکز دولتی و دانشگاهی مراجعات بیشتری داشته باشند. البته از نظر سنی و تعداد سیکل‌های درمانی در سال محدودیت‌ها و شرایطی وجود دارد اما نکته حائز اهمیت این است که آستانه سن خانم ها را برای درمان بالاتر برده‌اند، قبل از این تا ۴۰ سال بود اما اکنون تا سقف سنی ۴۵ سال هم می‌توانند تحت پوشش این نوع درمان‌ها باشند و این مسئله با شرایط فعلی جامعه از نظر بالاتر رفتن سن ازدواج و فرزندآوری منطبق است. دو بار سیکل آی وی اف و سه بار سیکل آی یو آی در سال و همچنین دو بار سیکل انتقال جنین به‌صورت منجمد تحت پوشش است. البته این‌ها فقط مربوط به هزینه‌های درمان آی وی اف است و هزینه‌های دارو جداست که یک سری داروها تحت پوشش بیمه قرار گرفته‌اند و تعدادی هم در داخل تولید شده‌اند و با قیمت کمتری در اختیار زوجین نابارور قرار می‌گیرند تا عده بیشتری بتوانند به داروها دسترسی داشته باشند. در مراکز خصوصی هم اگر چنین قراردادی را منعقد کرده باشند،
۸۵ درصد، معادل تعرفه دولتی را یارانه دریافت کرده و مابقی هزینه‌ها با تعرفه خصوصی از سوی بیمار پرداخت خواهد شد. به‌هرحال در سال‌های اخیر با حمایت دولت و وزارت بهداشت، بسیار بیشتر به زوجین نابارور کمک شده، حتی در حوزه توسعه مراکز ناباروری اتفاق خوبی به وقوع پیوسته و در استان‌های محروم‌تر نیز چنین مراکزی راه‌اندازی شده، حال‌آنکه تا سال‌های قبل، زوجین نابارور مجبور بودند به شهرها و استان‌های مجاوری مراجعه کنند و بالطبع این مسئله در کاهش هزینه و جابجایی بیمار بسیار مؤثر است.» «اکبری» سپس در توضیح این مسئله که برخی مطرح می‌کنند، با توجه به توسعه روش‌های درمانی دیگر مسئله‌ای به نام ناباروری وجود ندارد، بیان می‌کند: «تصور می‌کنم این‌گونه اظهارات بیشتر جنبه تبلیغاتی دارد و از نظر علمی درست نیست و برای تبیین بهتر این مسئله باید تعریفی از ناباروری ارائه کنیم که مطابق تعاریف، اگر یک زوج حداقل یک سال برای باروری تلاش کنند اما موفق نشوند، نابارور به شمار می‌روند و این مسئله علت‌های مختلفی دارد که در چهار دسته جای می‌گیرد: ۱- اختلال در تخمک‌گذاری زن
۲-علل مرتبط با انسداد لوله‌های رحمی و آناتومی و ساختار دستگاه تناسلی زن، ۳-علت مهم دیگر مربوط به مشکلات در اسپرم و نطفه مرد ۴-ممکن است علت مشخصی برای ناباروری پیدا نشود. هرکدام از این موارد ممکن است، شدت و ضعف داشته باشد و مسئله مهم‌تر این است که درصد بسیار بالایی از این موارد می‌توانند با درمان‌های ابتدایی و ساده اصلاح شوند و بارداری اتفاق بیفتد و بعضی اختلالات در اسپرم و تخمک‌گذاری با روش‌های ساده‌ای مثل اصلاح سبک زندگی، درمان عفونت‌های تناسلی و دوری از دخانیات و کاهش وزن و تغذیه سالم می‌توانند با مداخلات کوچک و درمان‌های ساده‌تر دارویی؛ کنترل و درمان شوند و درصد دیگری ممکن است نیاز به جراحی‌های لاپاراسکوپی داشته باشند و یا درمان‌های ابتدایی‌تر نظیر آی یو آی که کم‌هزینه و ساده و سرپایی است و درصد نسبتا کوچک‌تری از بیماران نابارور که با این روش‌ها قابل درمان نیستند، نیاز به آی وی اف پیدا می‌کنند. میزان موفقیت
آی وی اف هم در هر بار انتقال جنین حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد است. بنابراین ممکن است با یک بار انتقال و سیکل درمانی به نتیجه نرسیم و نیاز به تکرار سیکل درمانی باشد اما آی وی اف برای زوجین، گزینه بسیار خوبی است و تا قبل از اینکه آی وی اف توسعه پیدا کند و به جهان علم معرفی شود، بسیاری افراد نابارور، مطلقا امکان باروری نداشتند. به‌عنوان مثال (کسانی که انسداد لوله‌های رحمی داشتند و یا کسانی که دچار اختلالات شدید در اسپرم بودند) اما در حال حاضر آی وی اف برای گروه بسیار بزرگی از بیماران، امکان باروری را می‌دهد و درنتیجه بسیاری از زوجین می‌توانند با اسپرم یا تخمک خودشان، بارور شوند و در حال حاضر با توجه به اینکه اطلاع‌رسانی درزمینهٔ بیماری‌های ناباروری زیاد شده و درمان‌ها در دسترس هستند، مردم با این روش‌ها از طریق رسانه‌های جمعی و اطلاع‌رسانی پزشکان آشنا شده‌اند و می‌دانند گزینه‌های درمانی وجود دارد. از طرفی امکانات درمانی به روز و پیشرفتهای وجود دارد و کشور ما جزء کشورهای پیشرو درمان ناباروری و آی وی اف در منطقه است و در سطح جهانی هم حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد و متخصصان زیاد و فلوشیپ های آی وی اف متعددی طی سال‌های گذشته تربیت شده‌اند و می‌توانند درمان‌های بهتری را با علم روز به زوجین نابارور ارائه بدهند. بنابراین با توجه به موارد ذکر شده، نمی‌توان گفت که پدیده‌ای به نام ناباروری وجود ندارد، چون درصد کمی از بیماران هستند که ممکن است علیرغم تمام این بیماری‌ها نتیجه نگیرند اما اکثر بیماران می‌توانند باروری‌های موفقی داشته باشند و برای آنان که به‌رغم تمام تلاش‌های صورت گرفته به نتیجه نمی‌رسند، گزینه‌های درمانی دیگری مثل اهدای جنین و تخمک و استفاده از رحم جایگزین می‌تواند مؤثر باشد و باز ممکن است درصدی از بیماران هم با این شیوه‌ها به نتیجه نرسند و به سمت مسائلی نظیر فرزندخواندگی بروند اما در کل آی وی اف، برای درصد زیادی از زوجین نابارور، امکان درمان را به وجود آورده و میزان موفقیت ماهم مشابه سایر نقاط دنیاست.» او با اشاره به درصد شیوع ناباروری و تأثیر افزایش سن در «اختلال تولیدمثل» تأکید می‌کند که تقریبا از بین ۸ تا ۱۰ زوج، یک زوج ممکن است از مشکلات کم باروری یا ناباروری، رنج ببرند و با توجه به افزایش سن ازدواج، فرزندآوری و مسائل شغلی و استرس‌های محیطی و آلودگی‌های شغلی و عفونت‌های تناسلی درمان‌نشده، احتمال دارد میزان ناباروری در کشور نسبت به گذشته افزایش هم پیدا کرده باشد و در سایر کشورهای جهان هم معمولا بین ۱۰ تا ۱۵ درصد،
شیوع اختلالات باروری در زوجین وجود دارد. از طرفی بالا رفتن سن به‌تنهایی بر روی کیفیت تخمک و میزان باروری یک زن تأثیر دارد و ذخیره تخمدانی کاهش می‌یابد چون زنان با ذخیره تخمدانی مشخصی متولد می‌شوند و در طول دوران باروری بعد از بلوغ تا یائسگی هرماه یک درصدی از این ذخیره تخمدانی کاهش پیدا می‌کند و این سرعت کاهش بعد از حدود ۴۰ تا ۴۲ سال به‌شدت و با شیب تندی اتفاق می‌افتد، بنابراین میزان قدرت باروری و ذخیره تخمدانی یک زن به‌صورت فیزیولوژی با افزایش سن کمتر می‌شود و خود تخمک‌ها هم به‌مرورزمان در ماده ژنتیکی و کیفیت شان اختلال ایجاد می‌شود که ممکن است شانس موفقیت باروری را کمتر کند. بنابراین افزایش سن با کاهش باروری موفق همراه است، از طرفی وقتی سن بالا می‌رود، شانس درمان هم پایین‌تر می‌آید. طبعا برای
آی وی اف، یک خانم ۴۰ ساله، شانس بارداری موفق و اینکه بتواند فرزند زنده‌ای را متولد کند، نسبت به یک خانم ۲۰ ساله، در این سیکل درمانی پایین‌تر است و برای زنانی که در سنین بالاتر هستند باید تخمک‌های بیشتری داشته باشیم تا بتوانیم فرزند زنده و سالم به دنیا بیاوریم و این در حالی است که به دلیل بالا رفتن سن، تخمک‌های زیادی ندارند.»دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران، در رابطه با سهم زنان و مردان در باروری بیان می‌کند: در ۲۰ تا ۳۰ درصد
علت مردانه، می‌تواند به‌عنوان تنها علت ناباروری مطرح باشد و ۵۰ تا ۶۰ درصد موارد نیز می‌تواند به‌عنوان یک علت همراه در باروری مدنظر قرار بگیرد. در همه جای دنیا و ازجمله ایران، درصد بزرگی از علل ناباروری مربوط به مردان است و به همین خاطر گفته می‌شود که مردان در پروسه درمان ناباروری شرکت فعال داشته باشند و آزمایش بدهند که این جزء اصول اولیه درمان است و با همسرانشان در این پروسه همراهی لازم را داشته باشند. درگذشته مردان از مراجعه به متخصصان باروری و پیگیری درمان، امتناع می‌کردند و این تصور را داشتند که مشکل از ناحیه آنان نیست درحالی‌که امروز این تابو و مقاومت را کمتر در مردان مشاهده می‌کنیم چرا که آنان آگاه‌تر شده‌اند. نکته دیگر این است که ما همیشه تأکید می‌کنیم، زوج نابارور باید تحت درمان قرار بگیرند چون ناباروری منحصرا مربوط به زن نیست و از نظر علل و درمان و کیفیت زندگی هم مربوط به زن و هم مرد است. از سوی دیگر برای باروری مثل همه بیماری‌های دیگر، پیشگیری بیش از درمان نقش بسیار مهمی دارد ازجمله ازدواج در سنین پایین‌تر و فرزندآوری در سنین مناسب و پرهیز از رفتارهای پرخطر جنسی و رفتارهایی که خارج از چارچوب خانواده است.»
ژنتیک , گروه اجتماعی , ناباروری
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط رسالت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.