این روزها به دلیل مخاطرات زیست محیطی زباله‌های الکترونیکی، دغدغه‌ها برای مهار این نوع از زباله‌ها به‌شدت افزایش‌یافته است. پسماندهایی که از تلفن همراه، تبلت یا رایانه شخصی شما بر جای می‌مانند – برخلاف تصور می‌توانند آینده زمین و سلامتی انسان‌ها را به خطر بیندازند؛ چراکه حاوی فلزات سنگینی همچون سرب، جیوه و کادمیوم هستند و تجزیه آن‌ها نیازمند چند صدسال زمان است.

حتما شما هم در منزل خود لوازمی دارید که دیگر نیازهایتان را طبق تحولات روز برطرف نمی‌کند و البته جایی هم برای نگه‌داشتن آن‌ها ندارید؛ یک گوشی تلفن همراه، یک رایانه شخصی مستعمل و حتی یک تلویزیون یا یک رادیوی قدیمی. اما آیا فکر کرده‌اید که وقتی چنین وسیله‌ای را دور می‌اندازید، چه بر سر محیط‌زیست و سلامتی‌تان می‌آورید؟ این زباله‌ها در صورت رهاسازی در طبیعت پس از پایان عمر مفید و عدم بازیافت به شکل صحیح، آلوده‌کننده خطرناک محیط‌زیست به شمار می‌روند.

عمر کوتاه تجهیزات رایانه‌ای از یکسو و تنوع‌طلبی مردم به استفاده از تجهیزات الکترونیکی جدید از سوی دیگر، سبب شده است که به‌تدریج زباله‌های الکترونیکی به یکی از مشکلات بزرگ جهان تبدیل شود؛ مشکلی که برخی کشورها برای آن راه‌حلی یافته‌اند و با تصویب قوانین خاص، این مشکل را تا حدودی حل کرده‌اند اما هنوز چاره‌ای برای این مشکل در بسیاری از کشورها اتخاذ نشده است.

بخش اعظم زباله‌های الکترونیکی بدون تفکیک با پسماند شهری به مراکز دفن می‌روند
اخیرا معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران در گزارشی تحت عنوان «مروری بر وضعیت زباله‌های صنایع الکتریکی و الکترونیکی» به افزایش تولید این نوع زباله‌ها در جهان پرداخته و تأکید کرده است: «ایران بزرگ‌ترین بازار مصرف قطعات رایانه در منطقه است و در استان تهران نیز به دلیل جمعیت روزافزون، استقرار واحدهای خدماتی، تجاری، تولیدی و صنعتی و از همه مهم‌تر وزارتخانه‌ها، ادارات و سازمان‌ها، میزان قابل‌توجهی از پسماندهای الکتریکی و الکترونیک تولید می‌شود، اما با توجه به فقدان برنامه جامع و فرهنگ بازیافت زباله‌های الکتریکی و الکترونیکی، می‌توان گفت محیط زیست کشور و استان از این ناحیه در خطر و فرصت اقتصادی آن نیز مورد غفلت است. هرچند از میزان تولید و بازیافت زباله‌های الکترونیک و الکتریکی در ایران اطلاع دقیقی در دسترس نیست و به نظر می‌رسد بخش غیررسمی در جمع‌آوری و بازیافت این نوع زباله‌ها فعالیت بیشتری دارد، اما گفته می‌شود در کشور سالانه حدود ۴۰۰ هزار تن زباله الکترونیکی تولید می‌شود که اگر به‌درستی جمع‌آوری و بازیافت شود، می‌تواند میلیاردها تومان ارزش اقتصادی ایجاد کند. بااین‌حال، مدیریت زباله الکترونیکی در کشور ما به‌خوبی انجام نمی‌شود و این فرصت اقتصادی عظیم تا حد زیادی نادیده گرفته‌شده است. در حال حاضر در مناطق ۲۲گانه تهران غرفه‌های «الکتروکاپ» برای جمع‌آوری ضایعات الکترونیکی فعال هستند و شهروندان در ازای تحویل این نوع ضایعات یا تفکیک پسماندهای الکترونیک و الکتریکی می‌توانند مبالغ مربوط به آن را دریافت کنند، اما هنوز بخش اعظم زباله‌های الکترونیکی و الکتریکی بدون تفکیک با پسماند شهری به مراکز دفن می‌روند.» (۱) 

امروز تقریبا همگان به این اتفاق‌نظر رسیده‌اند که دفن یا سوزاندن روش‌های مناسبی برای امحای زباله‌های الکترونیکی نیست زیرا به کارگیری آن‌ها سبب ورود عناصر سنگین به آب‌های زیرزمینی و گازهای سمی به محیط‌زیست می‌شود و کارشناسان هشدار می‌دهند که این زباله‌ها نه‌تنها عوارض فراوانی دارند بلکه بازیافت غیراصولی آن‌ها نیز خطراتی در پی دارد و هم‌اکنون در برخی از کشورهای جهان منجر به آلودگی‌های گسترده زیست‌محیطی شده است. 
با توجه به تولید چشمگیر پسماندهای الکترونیکی در ایران انتظار می‌رود، برای حمایت و گسترش صنایع بازیافت به‌ویژه بازیافت پسماندهای برقی و الکترونیکی در راستای توسعه پایدار، توسعه اقتصاد غیرخطی و چرخشی و اقتصاد سبز برنامه‌ریزی‌های لازم صورت پذیرد. از سوی دیگر به‌منظور کاهش ‌پسماندهای الکترونیکی بهتر است محصولات باکیفیت و بادوام‌تر و یا لوازم و تجهیزات مرتبط با ذخیره اطلاعات چند بار مصرف استفاده شود. همچنین لازم است که از مصرف گرایی ‌پرهیز و نسبت به استفاده یا واگذاری تجهیزات الکتریکی تا زمانی که قابلیت استفاده یا واگذاری به افراد و مجموعه‌های دیگر برای استفاده دارند، اقدام کرد. 

عمر مفید وسایل الکترونیکی در جهان ۲ تا ۳ سال و در ایران حدود ۵ سال است. کشورهای توسعه‌یافته و در رأس آن‌ها آمریکا – بزرگ‌ترین تولیدکننده این تجهیزات هستند و گاهی نیز این دستگاه‌ها را پس از مصرف به کشورهای درحال‌توسعه ارسال می‌کنند، به همین علت سالانه حجم بسیاری سیم و خازن و هارد و باطری و کِیس و مادربورد مستهلک که به کار کسی نمی‌آید دور ریخته می‌شود. اما به باور بازیافت‌کنندگان این دورریختنی‌ها قابل بازیافت‌اند که هم «صرفه‌ اقتصادی» دارد و هم از آلودگی محیط‌ زیست کم می‌کند. این واقعیتی است که در نگاه اول توجه هر رهگذری را جلب می‌کند. 
دامون بروجردی در مقاله‌ای با عنوان «بازیافت زباله‌های الکترونیکی؛ فریبنده اما مخرب»، به یکی از گزارش‌های موجود در این زمینه اشاره‌کرده و می‌نویسد: «جهان در سال ۲۰۱۹ حجمی معادل ۵۳.۶ میلیون تن زباله‌ الکترونیکی تولید کرد و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ این میزان ۴۰ درصد افزایش یابد. به‌عبارت‌دیگر در سال ۲۰۱۹ هر فرد ساکن در کره‌ی زمین به‌طور میانگین ۸ کیلوگرم زباله‌ الکترونیکی ایجاد کرده است و البته طبیعی است که زباله‌ ایجادشده توسط یک فرد ساکن در آمریکا با فردی دریکی از کشورهای جنوب جهانی قابل‌مقایسه نیست. در همین سال ۶.۹ میلیون تن زباله‌ الکترونیکی فقط در آمریکا تولید شد که این میزان تقریباً ۱۹ برابرِ وزن برج ۱۰۲ طبقه‌ایِ امپایر استیت در منهتنِ نیویورک است. موادخام موجود در زباله‌های دورریخته‌شده در سال ۲۰۱۹ حدود ۵۷ میلیارد دلار ارزش داشت که کمتر از ۱۸ درصد از آن یعنی ۱۰ میلیارد دلار به‌درستی بازیافت شد.»

بروجردی در ادامه این مقاله هشدار می‌دهد که «زباله‌های الکترونیکی حاوی مواد سمی و مخرب برای سلامتی افراد و محیط‌ زیست است. برای مثال وقتی یک کارگر مانیتور «ال سی دی» را می‌شکاند حجمی از بخار گوگرد در هوا پخش می‌شود. همچنان که بازیافت باتری‌های لیتیومی یونی ممکن است برای بازیافت‌کنندگان خطر آتش‌سوزی ایجاد کند، اگر بنا باشد ماسک یا دیگر امکانات بهداشتی در اخ تیار این افراد قرار گیرد، بازیافت این زباله‌ها دیگر چندان «مقرون به‌صرفه» نخواهد بود. همان‌طور که تهیه‌ «مواد خام» و «تولید» این وسایل الکترونیکی خصلت «جهانی» دارد و در گستره‌ای از کشورها صورت می‌گیرد، «بازیافت»شان هم جهانی است. این کودکان، زنان و کارگران ارزان و فاقد استانداردهای بهداشتی و ایمنی در کشورهای درحال‌توسعه هستند که در «تقسیم‌کار جهانی» این وظیفه را برعهده‌گرفته‌اند. از همین روست که معاهده‌ بازل در سال ۱۹۸۹ صادرات این زباله‌ها به کشورهای در حال توسعه را ممنوع کرد. بااین‌حال گفته می‌شود شرکت‌های ذی‌نفع تلاش کردند با فریب و کلاهبرداری به نحوی قانون را دور بزنند؛ ازجمله این‌که ادعا کردند؛ زباله‌ای که صادر می‌شود «الکترونیکی» نیست بلکه پلاستیک و موارد دیگری را شامل می‌شود. ادعایی که با فعالیت گروه‌های مردمی و غیرانتفاعی مبنی بر کار گذاشتن ردیاب در برخی از زباله‌های الکترونیکی رد شد و نشان داد چگونه مانیتورهای «ال سی دی» 
مستهلک در ایالات‌متحده، بارِ کانتینر کشتی‌های اقیانوس‌پیما شدند و سر از هنگ کنگ و تایلند درآوردند.»

پر واضح است که بخشی از این زباله‌ها که قابل بازیافت نیست در زمین دفن می‌شود. بارندگی در محل دفن زباله‌ها اکوسیستم را تخریب می‌کند و آلودگی پوشش گیاهی و خطراتی برای زندگی حیوانات و ساکنان آن مناطق به همراه می‌آرود.
دامون بروجردی با استناد بر نتایج برخی از مطالعات و گزارش‌ها می‌نویسد «تا زمانی که محصولاتی مانند تلفن‌ها و تبلت‌ها عمر طولانی‌تری داشته باشند، اپل، گوگل، سامسونگ و دیگران می‌توانند کارهای بیشتری برای رفع مشکل زباله‌های الکترونیکی انجام دهند و مصرف‌کنندگان باید هنگام خرید و دور انداختن دستگاه‌های خود مسئولیت بیشتری داشته باشند» و معمولا راهکاری که ارائه می‌شود «حق تعمیر وسایل الکترونیکی» است. پیش‌فرض این مسئله، ناتوانیِ کنونی شرکت‌های ساخت وسایل الکترونیکی در ساخت وسایلی با طول عمر بالاست؛ پیش‌فرضی کاملاً نادرست چرا که این هدف دهه‌هاست محقق شده است اما نیاز این شرکت‌ها به سود روزافزون مانع از آن شده است. 
مستندی در همین مورد نشان می‌دهد که شرکت‌ها از چه سازوکارهایی برای کم‌کردن طول عمر تولیدات خود استفاده می‌کنند؛ سازوکارهایی مانند ساخت باتری‌های تعویض‌ناپذیر و یا استفاده از پیچ‌های اختصاصی در نوع خاصی از گوشی‌ها که فقط خودِ این شرکت‌ها قادر به تعویض و تعمیر آن‌ها هستند.

 فروش بیش از یک میلیارد و ۳۳۹ میلیون گوشی‌ هوشمندی در سال ۲۰۲۳ 
بروجردی تأکید می‌کند: «شرکت‌ها از سویی کالاهای خود را به‌گونه‌ای طراحی می‌کنند که پس از یک دوره‌ی زمانی مشخص خراب و فرسوده شوند و از سوی دیگر با تنوع کالا، بازاریابی، تبلیغات و اغوای مشتری برای خرید کالایی جدید، این نیاز را ایجاد می‌کنند که شهروندان کالایشان را حتی اگر خراب نباشد دور بیندازند و کالای جدیدتر و مدروزتری بخرند. برای مثال شرکت اپل در سال ۲۰۲۰، پنج نوع گوشی آیفون جدید و شرکت سامسونگ ۱۵ نوع گوشی متنوع معرفی کرد. در سال ۲۰۱۹ اپل ۹۶.۲ میلیون عدد گوشی و سامسونگ حدود ۲۹۶میلیون فروخته است. در همین سال در مجموع بیش از یک میلیارد و ۵۴۰ میلیون گوشی هوشمند در جهان فروخته‌شده است. تعداد گوشی‌های هوشمندی که در سال ۲۰۲۳ در سراسر جهان فروخته شدند به بیش از یک میلیارد و ۳۳۹ میلیون می‌رسد. بنابراین ساخت وسایل الکترونیکی همچنان که در حوزه‌ تولید مبتنی بر سطح بالایی از استثمار نیروی کار در سراسر جهان است و در حوزه‌ی مصرف، مردم را به مصرف‌گرایی بیشتر و خرید وسایل با عمر مفید کوتاه تشویق می‌کند، در حوزه‌ بازیافت نیز هم از نیروی کار ارزان کشورهای فقیر استفاده می‌کند و هم منشأ آلودگی محیط‌ زیست برای زندگی انسان، طبیعت و حیوانات است.»

پژوهشی در این زمینه نشان می‌دهد شرکت اپل برای ساخت گوشی اپل به منابع خام سرتاسر جهان نیاز دارد و نرخ استثمار کارگران در این شرکت ۲۴۵۸ درصد یعنی ۲۵ برابر بیشتر از کارگران نساجی انگلستان در قرن نوزدهم است. آنچه در زندگی روزمره خود در ایرانِ شاهدیم همانند سیاست‌های کلان‌تر اقتصادی فقط شمه‌ای از آن چیزی هستند که پیش‌تر در مناطق دیگر جهان پیاده شده و آثار و نتایج خود را به‌جا گذاشته‌اند. بنابراین باید از خود بپرسیم وقتی بازیافت زباله‌های الکترونیکی در آمریکا تا این حد به کارگران و محیط‌ زیست آسیب می‌رساند، در کشور ما چه وضعیتی دارد؟
پی نوشت:
۱- به نقل از ایسنا