داوطلبان کنکور۱۴۰۳ در دو روز گذشته با یکدیگر به رقابت پرداختند. رقابت یک میلیون و ۱۵۲ هزار و ۵۱۸ نفر در نوبت اول بزرگ‌ترین ماراتن علمی کشور، با بیش از نیمه‌قرن سابقه که در این سال‌ها تغییرات زیادی به خود دیده و علیرغم این تغییرات، صف دانشگاه‌ها روز‌به‌روز کوتاه‌تر شده و تعداد دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، کمتر!
آمار‌ها از کاهش ١۵ درصدی داوطلبان حاضر در کنکور امسال نسبت به سال گذشته حکایت دارد. پیشتر، نتیجه و سرنوشت تحصیلی داوطلبانی که در آزمون سراسری دانشگاه‌ها شرکت می‌کردند، در چهارساعت و نیم حضورشان درحوزه آزمون تعیین می‌شد اما کنکور از سال ۱۴۰۱ با تغییر شکل عمده ای  همراه شده، به این صورت که آزمون سراسری از دروس اختصاصی است و دروس عمومی از روی سوابق تحصیلی داوطلب به نمره نهایی اضافه شده و امسال آزمون سراسری و سوابق تحصیلی هر‌کدام ۵۰ درصد تاثیر قطعی در نمره نهایی دارد. با این حال، چنین تغییراتی هم نتوانسته رغبت جامعه را برای تحصیل در دانشگاه‌های کشور افزایش دهد و همچنان تحصیل در رشته‌های مطرح دانشگاهی از دسترس اکثریت جامعه خارج و «طبقه» اصلی‌ترین متغیر قبولی در رشته‌های برتر است. 

 صدر نشینی پولدارها
چند سالی است که میزان استقبال داوطلبان از دانشگاه‌های کشور به‌شدت کاهش یافته است و درحالی که سال تحصیلی ۹۶- ۹۵، جمعیت دانشجویان کشور چهار میلیون و ۷۳ هزار و ۸۲۷ نفر بود، در سال تحصیلی ۱۴۰۰- ۱۳۹۹ به سه میلیون و ۱۷۳ هزار و ۷۷۹ تنزل یافت، شاید به این علت که مطابق آمار‌ها، ۴۰ درصد از بیکاران کل کشور را دانش‌آموختگان دانشگاهی تشکیل می‌دهند و علت دیگر این مسئله، به نابرابری در صندلی‌های کنکور باز می‌گردد. با نهادینه شدنِ الگو‌های نابرابر آموزشی، خانواده‌هایی که دارای موقعیت فرودستانه هستند، شانس کم‌تری برای تصاحب موقعیت برتر به‌واسطه تحرکِ فرزندانشان دارند. در رقابتی که از همان نقطه آغاز، رقیبان ده‌ها قدم جلو‌تر هستند، طبقات پایین شانسی برای موفقیت ندارند، بنابراین قید تحصیلات دانشگاهی را می زنند. 
سهمِ دانش‌آموزانی که در مدارس دولتی درس می‌خوانند، یعنی فرزندانِ اکثریتِ مطلق جامعه در برترین رتبه‌های کنکور بسیار اندک است. سهمِ ۸۵ درصد از دانش‌آموزانِ مدرسه‌های دولتی از رتبه‌های زیر ۳ هزار در کنکور ١٤٠١، تنها ۲٫۵ درصد بوده است. در‌حالی‌که مدارس استعداد‌های درخشان و خصوصی که تنها  ۱۲ درصد از دانش‌آموزان کشور را پوشش می‌دهند، به‌تنهایی ۹۵ درصد از رتبه‌های برتر کنکور  ١٤٠١ را به خود اختصاص داده بودند. برآیند کنکور سراسری نوبت دی و تیر ١٤٠٢ نیز گویای این واقعیت نگران کننده است که تنها سه نفر از ٤٠ رتبه اول آزمون سراسری در مدارس دولتی و معمولی تحصیل کرده‌اند و این یعنی سهم دولتی‌ها فقط ٨ درصد بوده، ضمن اینکه ٦٠ درصد رتبه‌های برتر سمپادی‌اند! 
این نابرابری به لحاظ منطقه‌ای نیز نمایان است؛ اغلب رتبه‌های برتر کنکور مختص دانش‌آموزان ساکن تهران از یک‌سو و دانش‌آموزان مدارس غیردولتی از سوی دیگر است. 
بنابراین توزیع رتبه‌های برتر براساس انواع مدارس کشور و ظرفیت کم‌دانشگاه‌ها نسبت به شمار داوطلبان در کنار فعالیت «مافیای کنکور»، این آزمون را به آزمونی نابرابر بدل کرده و طبیعتا از تعداد داوطلبان کاسته است. 
مطالعات گوناگون درباره نتایج کنکور در دو دهه اخیر نشان می‌دهد که پذیرش در برخی دانشگاه‌ها و رشته‌های پرتقاضا به‌شدت طبقاتی است. «سال ۱۳۹۶ دفتر مطالعات وزارت رفاه مطالعه‌ای در این زمینه انجام داده، که یافته‌های آن قابل توجه است. در این مطالعه، نمونه‌ای حدود هفت هزار نفری از دانش‌آموختگان سال‌های اخیر دو دانشگاه شهید بهشتی و علامه طباطبایی انتخاب و با استفاده از پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان، وضعیت این افراد به لحاظ دهک اقتصادی خانوار ارزیابی شده است. بر اساس یافته‌های مطالعه، حدود ۶۳ درصد دانشجویان شهید بهشتی و ۶۱ درصد دانشجویان علامه از سه دهک پردرآمد کشورند و سهم سه دهک پایین در این دو دانشگاه کمتر از ۱۱ درصد برآورد شده است. بر اساس این گزارش، بیش از ۴۰ درصد دانشجویان پردرآمدترین دهک در سال اول پس از دانش‌آموختگی شاغل شده‌اند، در حالی که این سهم برای دانشجویان دو دهک کم‌درآمد معادل صفر و برای دهک سوم حدود دو درصد بوده است. این شکاف در میزان درآمد شاغلان دهک‌های بالا به پایین به میزان شدیدتری وجود دارد.» (منبع: تعادل) 
این موارد نمایان می‌سازد که کنکور نه یک آزمون سراسری بلکه آزمونی طبقاتی است و در اغلب موارد، رشته‌های مطرح دانشگاه‌های معتبر نصیب طبقه‌های فرادست جامعه می‌شود. کارشناسان آموزش‌و‌پرورش هم به این مسئله اذعان دارند که«طبقه» مهم‌ترین متغیر قبولی در رشته‌های برتر است و اقداماتی نظیر تغییر در نحوه برگزاری کنکور هم تغییری در شکاف طبقاتی و منطقه‌ای کنکور ایجاد نکرده است. با نگاهی به نتایج کنکور در سال‌های اخیر می‌توان دریافت دانش‌آموزان ساکن کلانشهر‌ها به‌ویژه تهران که به خانواده‌های برخوردار تعلق دارند، برای به‌دست آوردن صندلی رشته‌های خوب در دانشگاه‌های معتبر از اقبال بیشتری برخوردارند. 
در زمانِ پیدایش آزمونِ سراسری ورودی دانشگاه‌ها، این آزمون یکی از بهترین فرصت‌ها برای تحرکِ طبقاتی دانش‌آموزان طبقات پایین جامعه بود، با‌این‌حال نتیجه سال‌ها اصرار بر خصوصی‌سازی و تجاری‌سازی آموزش، چنین منفذی را بر روی آن‌ها بست و پژوهش‌های متعدد نشان می‌دهد که عواملی چون سطح درآمد خانوار، میزان تحصیلات والدین و زندگی در شهر‌هایی که از امکانات بیشتری برخوردارند از عوامل اصلی ورود به رشته‌های مطرح در دانشگاه‌های معتبر هستند. 
سال گذشته یکی از اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی در برنامه‌ای تلویزیونی به سهم دهک‌های مختلف از رتبه‌های زیر سه هزار کنکور اشاره کرد. 
طبق این آمار سه دهک فرودست جامعه کمتر از دو درصد قبولی‌های زیر سه هزار کنکور را به خود اختصاص داده‌اند و سهم دهک اول تنها دو دهم درصد است. در سوی مقابل، سهم دهک دهم ۴۸ درصد است.
دهک‌های ۸ و ۹ و ۱۰ هشتادوشش درصد رشته‌های پزشکی و دندانپزشکی را به خود اختصاص داده‌اند در‌حالی‌که سهم دهک اول از این رشته‌ها کمی بیش از یک درصد است.
این عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به آمار رشته برق دانشگاه شریف هم گفته است که سه دهک فرودست جامعه هیچ سهمی از این رشته مطرح در دانشگاه شریف ندارند در حالی که سه دهک بالایی ۸۷ درصد قبولی‌های این رشته در این دانشگاه معتبر را به خود اختصاص داده‌اند. سهم دهک دهم به تنهایی ۶۰ درصد بوده است. 

 کاهش تمایل پسران به تحصیلات دانشگاهی
طبیعتا آموزش کالایی عمومی است که باید عادلانه در دسترس تمامی بخش‌های جامعه قرار گیرد و دانش‌آموزان فارغ از اینکه به چه طبقه‌ای تعلق دارند، در یک کلاس و در یک نیمکت کنار یکدیگر قرار گیرند و از آموزشی با کیفیت برابر برخوردار باشند، موضوعی که مورد غفلت واقع شده و آموزش به عنوان نهادی که قرار بود تبعیض‌های اجتماعی را برچیند به موتور محرک بازتولید شکاف‌های طبقاتی تبدیل شده و از سوی دیگر وضعیت معیشتی و عدم توازن بازار کار و فارغ‌التحصیلان بیکار؛ بسیاری از خانواده‌ها را به این نتیجه رسانده است؛ آنچه اهمیت دارد مهارت است و شاید به همین علت از مجموع یک میلیون و۱۵۲هزارو۵۱۸ داوطلب آزمون سراسری امسال ۶۳ درصد زنان و ۳۷درصد مردان بوده اند.  از سال ۹۲ تاکنون همواره تعداد داوطلبان زن در کنکور بیش از مردان بوده و مثلا در سال ۹۲، ۵۹ درصد زنان و ۴۰ درصد مردان در کنکور سراسری شرکت کردند. یکی از علل مهم این اتفاق می‌تواند تغییر شرایط اقتصادی باشد که باعث شده مردان تحصیلات دانشگاهی را به عنوان گزینه‌ای برای ورود به بازار کار از اولویت خود خارج کنند. اما زنان همچنان ورود به بازار کار را از مسیر دانشگاه دنبال می کنند. 
کارشناسان می گویند، کسب مهارت لزوما در دانشگاه به دست نمی‌آید و راه‌های کم‌هزینه‌تر و پربازده‌تری در این میان وجود دارد. کما اینکه در دانشگاه خبری از مهارت آموزی نیست و پسران بیش از دختران این واقعیت را درک کرده اند، بنابراین تمایل آنان به تحصیلات دانشگاهی به نسبت دختران کمتر است. 
به روایت این کارشناسان، در سایر کشورهای جهان، افراد تحصیل کرده، درآمد بیش‌تری دارند. البته این قاعده در کشورهای توسعه یافته است. اقتصاد ایران، بیمار است و در آن افراد بدون مدرک دانشگاهی می‌توانند به اندازه یا شاید بیش‌تر از یک فرد با مدرک دکترا درآمد داشته باشند. اما در اقتصاد ما، لزوما رابطه مستقیمی میان میزان تحصیلات و درآمد وجود ندارد. 
«آموزش باید بر اساس روش‌های خاصی که در علم برنامه‌ریزی آموزشی تهیه شده و در برنامه‌های آموزشی نمود می‌یابد، نیازهای بازار کار را در آینده دور یا نزدیک پیش‌بینی کند و با گنجاندن آن‌ها در محتوای آموزشی، این نیازها را رفع کند.» سید منصور موسوی، کارشناس مسائل آموزشی با بیان این عبارت، تاکید می‌کند: «مشکل اصلی در فقدان مهارت‌آموزی در آموزش عمومی یا حتی آموزش عالی نیست. مشکل اصلی را می‌توان در «پژوهش‌محور» نبودن این آموزش‌ها دانست که باعث می‌شود مهارت‌های ارائه شده به روز و متناسب با نیازهای بازار کار نباشند. به این ترتیب، آموزش بر مبنای مهارت نیز، از این جهت بی‌نتیجه است که محتوای این آموزش‌ها سال‌ها یا حتی دهه‌ها از آموزش‌های روز دنیا عقب است، بنابراین بی‌اهمیت بودن تحقیق و پژوهش در ساختار آموزشی، یکی از علل اصلی آماده نشدن فارغ‌التحصیلان برای ورود به بازار کار است.» 
به بیان این کارشناس، بیشترین آمار بیکاری در میان قشر تحصیلکرده جامعه است. یعنی اکنون شرایط اقتصادی ایران به گونه‌ای است که دیپلمه‌ها راحت‌تر از افراد دارای مدارک دانشگاهی، می‌توانند شغل متناسب با سطح تحصیلات خود را بیابند. این در حالی است که در سال‌های گذشته، شاهد خیل حضور افراد شاغل برای ارتقای مدارک تحصیلی‌شان بودیم، اما در شرایط کنونی بخش عمده‌ای از شاغلان مدرک دانشگاهی دارند و به نوعی جامعه از افراد تحصیلکرده اشباع شده است.

  توزیع نامناسب داوطلبان
بازار کار کشور به سمت و سویی حرکت کرده که اولویت‌های داوطلبان کنکور را تغییر داده است. در یک دهه گذشته اقبال به سمت رشته‌های تجربی و علوم انسانی بالا گرفته و از تعداد داوطلبان رشته‌های مرتبط با ریاضی کاسته شده است. امسال در گروه آزمایشی علوم ریاضی و فنی، گروه آزمایشی علوم انسانی و گروه آزمایشی علوم تجربی به ترتیب ۱۲۸ هزار و ۳۶۲ داوطلب، ۳۸۴ هزار و ۹۶۰ داوطلب و ۵۰۱ هزار و ۸۱۰ داوطلب در کنکور ثبت نام کردند، که نشان می دهد رشته تجربی، در میان داوطلبان از محبوبیت زیادی برخوردار است و به همان نسبت تعداد داوطلبان گروه ریاضی با كاهش شدیدی مواجه شده است. 
پیش‌تر مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی عنوان کرده بود: «استعدادهای برتر نظام آموزش عمومی، گرایش کمتری به سمت تحصیل در رشته‌های فنی و مهندسی و علوم پایه دارند.»  
این مرکز یکی از دلایل عمده کاهش داوطلبان تحصیل در رشته‌های علوم پایه را بیکاری گسترده در این گروه علمی اعلام کرده بود. 
گزارش‌ها حکایت از آن دارد که این روند کاهشی به شکلی است که در سال‌های اخیر به ویژه از سال تحصیلی ٩٢-٩١ به بعد، تعداد علاقه‌مندان به رشته ریاضی و فیزیک در حال کاهش است و این تعداد در مقابل برای رشته علوم تجربی با هدف ورود به رشته‌های پزشکی در حال افزایش است و با ادامه این روند ممکن است فقط پنج درصد دانش‌آموزان و یا حتی کمتر، رشته ریاضی و فیزیک را برای ادامه تحصیل انتخاب کنند.
بررسی تعداد شرکت‌کنندگان گروه آزمایشی ریاضی و فنی کنکور سراسری طی سال‌های ٨٠ تا ٩۶ به حدی کاهش یافته است که این رقم در سال ٩۶ کمتر از نصف آن در سال ٨٠ بوده است و از تعداد ۳۶۸ هزار نفر شرکت‌کننده در سال ۸۰ (۳۰ درصد کل شرکت‌کنندگان کنکور سال ۸۰) به ۱۳۷ هزار نفر در سال ۹۶ (۱۶/۷ درصد کل شرکت‌کنندگان کنکور سال ۹۶) رسیده است.
آمار موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی هم نشان می‌دهد که در سال تحصیلی ۹۷-۹۶ تعداد دانشجویان کل کشور سه میلیون و ۶۱۶ هزار نفر بوده که از این تعداد ۶ درصد به گروه علوم پایه اختصاص دارد که نشان می‌دهد میزان دانشجویان این گروه باز هم کاهش یافته است.
موضوعی که محمدعلی زلفی‌گل، وزیر علوم راهم نگران کرده واین موضوع را رشد کاریکاتوری شخصیت علمی کشور دانسته و زنگ خطر را برای آموزش عالی به صدا درآورده است. او اعلام کرده  توزیع داوطلبان در گروه‌های آموزشی باید نرمال باشد.به هر حال عدم توجه به رشته‌های پایه از سوی داوطلبان هم برای نظام آموزشی کشور، موضوعی نگران کننده است. داوطلبان رشته تجربی معمولا براساس علایق شخصی، رشته‌های این گروه را انتخاب می‌کنند. 

 سوال فروشی در کنکور
علیرغم اینکه کارشناسان و صاحب نظران بر مسئله «برقراری عدالت» در آزمون سراسری‌ تاکید می کنند تا  کیفیت آموزش نه چندان مطلوب در شهرهای کم‌برخوردار کم‌رنگ شود؛ برخی همپای رشد شبکه‌های مجازی و وسایل الکترونیکی و ابزارهای هوشمند، با تقلب «یک شبه ره صد ساله را طی می کنند.»
موضوع افشای سؤالات آزمون سراسری در برخی سال ها خبرساز شده، همانند کنکور ۱۴۰۱ که انتشار زودهنگام سؤالات در سایت سازمان سنجش و کانال‌های تلگرامی موضوع تقلب و فروش سوالات را برجسته کرد. سال ۱۴۰۰ نیز موضوع تقلب در بخش کنکور تجربی به سرخط خبرها آمد و پای دستگاه‌های امنیتی و کمیسیون اصل ۹۰ مجلس را به این ماجرا باز کرد. نکته خاص‌تر ماجرا این است که کانال‌های تلگرامی مختلف و همچنین صفحات مجازی در اینستاگرام از چند روز قبل از برگزاری آزمون، تبلیغ فروش سوالات کنکور را شروع می کنند؛ اما رئیس سازمان سنجش همواره با تکیه بر این نکته که پلیس فتا در حال رصد این صفحات است، چنین ادعایی را کلاهبرداری خوانده و رئیس پلیس فتا نیز از دستگیری افراد مختلف در این رابطه خبر می دهد. طی یک دهه اخیر، سازمان سنجش و نیروی انتظامی هرسال اخباری مبنی بر دستگیری مدعیان فروش سوالات یا افراد مرتبط با برخی موسسات کمک‌آموزشی را که به دانش‌آموزان آموزش روش‌های تقلب را وعده داده بودند، منتشر کردند، اما با وجود هشدارهای متعدد پلیس و مسئولان مربوطه، هنوز عده زیادی از داوطلبان و خانواده‌های آنها به امید نشستن بر صندلی‌های دانشگاه‌های برتر، مبالغ گزافی را برای دسترسی به سوالات پرداخت می‌کنند.  عبدالرسول پورعباس، رئیس سازمان سنجش، امسال پیش از برگزاری کنکور اعلام کرده بود، دستگاه‌های تقلب یاب و آشکارساز حفاظت در آزمون سراسری را برقرار خواهند کرد. 
رئیس سازمان سنجش آموزش کشور با اشاره به اینکه تجهیزات هندزفری و موبایل واره در قالب تبانی خریداری شده و جاسازی شده است، گفت: دلیل اینکه خریداری تجهیزات تخلف محسوب می‌شود، این است که تعداد زیادی از داوطلبان تجهیزات هندزفری و موبایل واره خریده‌اند. این دستگاه‌ها در قالب تبانی خریداری شده و جاسازی شده است. 
فرد در ابتدایی که وارد حوزه می‌شود، به محض روشن شدن آن توسط دستگاه‌های ما سیگنال‌ها دریافت و صورتجلسه می‌شود. برخی از افراد به دکتر مراجعه کرده‌اند و ابزارهای جاسوسی برای کنکور را در بدن کار گذاشته‌اند. حتی قبل از فرآیند آزمون هم اگر داوطلب این ابزارها را داشته باشد متخلف محسوب شده و از آزمون محروم می‌شود. این موبایل واره ها ابزار جاسوسی هستند و اگر خریداری شود؛ یعنی شبکه ای پشت این موضوع است. موبایل ساده ای نیست که بتوان آن را یک تخلف محسوب کرد. بسیاری از این افراد به دکتر مراجعه کرده‌اند و این ابزارها را در بدن کار گذاشته‌اند. 
رئیس سازمان سنجش آموزش کشور با بیان اینکه عده‌ای اجیر می‌شوند که به محض توزیع سوال در جلسه آزمون، با ابزارهای جاسوسی از سوال عکس بگیرند، اظهار کرد: با توجه به تمام تمهیداتی که در نظر گرفته شده است امکان ندارد که تا قبل از بازشدن در مخزن هیچ انسانی با سوالات تماس داشته باشد. تا ساعت ۸ صبح که سوالات در قرنطینه است هیچ امکانی برای دسترسی به سوال وجود ندارد. اما می‌دانیم که عده‌ای اجیر می‌شوند که به محض توزیع سوال در جلسه آزمون، با این ابزارهای جاسوسی از سوال عکس بگیرند و به بیرون ارسال کنند و در بیرون عده‌ای این سوالات را حل کنند.
به گفته وی، پارسال سه نفر سه صفحه را عکس گرفتند و در عرض چند دقیقه دستگیر شدند. ممکن است عکسی بیرون بیاید؛ اما مطلقاً پاسخی به حوزه نمی‌رود. همه دستگاه‌های مخابراتی را پارسال کشف کردیم و امسال هم با دستگاه‌های آشکارساز تمام حوزه‌ها را پوشش می‌دهیم. 
پورعباس اعلام کرد: روز پنج شنبه ۴ آزمون در سراسر کشور برگزار شد و ۴ مورد تخلف و دستگیری ثبت شده، که  سال گذشته این رقم حدود ۱۰۰۰ مورد بود، امسال با استفاده از تجهیزات ضریب تخلفات کاهش داشته است. از این چهار مورد دونفر به دنبال عکس گرفتن از سوالات بودند و ۲ نفر نیز در استان‌های جنوبی به دنبال استفاده از تجهیزات برای تقلب بودند که با آنها مطابق بخشنامه برخورد شد. ثبت ۴ تخلف در آزمون سراسری امسال نسبت به حدود هزار مورد تخلف در سال گذشته بی‌نظیر است.
بسته به میزان تخلف داوطلبان بین یک تا ۱۰ سال از تحصیل محروم خواهند شد و کسانی که داوطلب نیستند، علاوه بر جریمه نقدی از سوی مقامات قضائی بین ۱ تا ۵ سال زندانی خواهند شد. پورعباس با اعلام این موضوع در گفت‌وگو با ایسنا، تاکید کرد: رشته تجربی به دلیل تعداد بالای شرکت کنندگان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، به همین علت با تشکیل مخازن سوالات از پنج لایه امنیتی، برای اولین بار زمانی که مخازن قفل و پلمب شد، کلید سوالات در جای دیگری نگهداری شد.
 «داوطلبانی به تعداد کمتر از انگشتان دست که در آزمون‌ها ابزار ممنوعه به همراه داشتند شناسایی شدند.» محمدحسین حاجیلو، رئیس شورای حفاظت آزمون سراسری نیز با بیان این خبر گفت: یکی از این داوطلبان که در دقایق ابتدایی آزمون اقدام به تهیه یک صفحه عکس از دفترچه کرده بود، پس از پنج دقیقه دستگیر شد و پس از آن هم سه نفر در دو شهرستان متفاوت ابزار ممنوعه به همراه داشتند که قبل از هرگونه اقدامی بلافاصله دستگیر شدند و هر چهار نفر به منظور شناسایی سرشبکه‌های مجرم و کلاهبردار تحویل مراجع انتظامی شده‌اند و قطعاً سازمان سنجش آموزش کشور به عنوان شاکی پیگرد قضائی متخلفان را دنبال خواهد کرد.