گروه اجتماعی- حسن طباطبایی 
برخی کمی‌ها و کاستی‌ها گریبان نظام سلامت را گرفته است، همچون کمبود پرستار که قدمت آن به سه دهه می‌رسد. تعداد ناکافی پرستار در سیستم‌ بهداشت و درمان که وظیفه تأمین سلامت جامعه را برعهده دارد باعث شیفت‌های فشرده و اضافه‌کار اجباری و افت کیفیت خدمات درمانی می‌شود. این مسئله با وقوع موج هشتم کرونا و سه‌رقمی شدن تعداد مبتلایان روزانه و افزایش شهرهای پرخطر کرونایی تشدید شده است. این زخم کهنه در موج‌های قبلی سرباز کرد، زخمی که هیچ‌گاه درمان نشد و با تزریق مُسکن در قالب قراردادهای موقت برای حل کوتاه‌مدت آن اقدام شد و سپس با فروکش کردن موج‌های کرونا، اخراج و تعدیل پرستاران کلید خورد. 
با شروع همه‌گیری کرونا، کمبود نیروی پرستار بیش از هر زمان دیگری به چشم آمد و وزارت بهداشت از پرستارانی که دوران طرح خود را می‌گذراندند دعوت کرد به کمک کادر درمان بیایند.
 سعید نمکی وزیر بهداشت وقت، به آنان وعده داد که در اولویت استخدام قرار می‌گیرند. بهرام‌ عین‌اللهی- وزیر بهداشت فعلی نیز با آغاز مسئولیتش این وعده را بر زبان آورد، اما به آن عمل نکرد. به‌این‌ترتیب نوع استخدام آن‌ها معضل دیگری را به همراه داشت و عمده قراردادهایی که با این پرستاران منعقد شد در قالب نیروهای طرحی، تمدید طرح و حتی ۸۹ روزه بود. «قرارداد موقت ۸۹ روزه» همان‌طور که از نام و مدت آن پیداست، برای دولت هیچ‌گونه تعهد استخدامی ایجاد نمی‌کند و به همین دلیل، وزارت بهداشت با فروکش کردن همه‌گیری کرونا، وعده‌های خود را به فراموشی سپرد و پرستاران طرحی را تعدیل کرد. تیرماه امسال یوسف رحیمی- عضو شورای عالی سازمان نظام پرستاری، از این اتفاق به‌عنوان تلخ‌ترین صحنه این روزها یادکرد و گفت: «در حال حاضر مهم‌ترین دغدغه جامعه پرستاری تبدیل وضعیت نیروهایی است که طرحشان تمام‌شده است و مجبورند بیمارستان را ترک کنند.» 
در حال حاضر نشانه‌های بروز موج دیگری از کووید همراه با سویه‌های جدید در کشورمان آشکارشده و باری دیگر موارد شناسایی بیماران جدید در کشور سه‌رقمی شده و براین اساس مسئولان نسبت به افزایش شمار مبتلایان در روزهای آینده و لزوم آمادگی بیمارستان‌ها و مراکز درمانی هشدار می‌دهند و این درحالی است که کمبود ۱۰۰ هزار نیرو در وزارت بهداشت به معضلی جدی بدل شده و 
سیف‌الله مرادی، مدیرکل منابع انسانی این کمبود نیروی شدید را پیش‌بینی کرده است. 
در همین حال از ۱۷ هزار پرستاری که طرحشان با شیوع کرونا همزمان بود، حدود ۱۰ هزار نفر خانه‌نشین شدند که سازمان نظام پرستاری این مسئله را بزرگ‌ترین بداخلاقی نظام سلامت توصیف کرده است. اسفندماه ۱۴۰۰ رسانه‌ها از قول محمد شریفی مقدم- دبیرکل خانه پرستار نوشتند، کمبود نیروی پرستار در مراکز درمانی میزان خطای کار را افزایش داده است، درحالی‌که بیش از ۱۰۰ هزار پرستار در ایران بیکارند. مطابق اظهارات شریفی مقدم، به دلیل بازنشستگی، مهاجرت و ترک کار نیروهایی از گردونه خدمت خارج‌شده‌اند اما هیچ استخدامی انجام‌نشده است. این مسئله در کنار سیل مهاجرت‌ها بیش‌ازپیش کمبود نیروی انسانی در وزارت بهداشت را تشدید کرده است. به‌طوری‌که حسینعلی شهریاری، رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، ۵ خردادماه امسال اعلام کرد: فقط در  دو سال گذشته نزدیک به ۶ هزار پزشک و پرستار ایران را ترک کردند.  
این خبر برای حمیدرضا عزیزی- معاون توسعه و مدیریت منابع سازمان نظام پرستاری تلخ و ناگوار است؛ زیرا اگر نتوانیم نیروی پرستار را حفظ و به آن‌ها امنیت  شغلی بدهیم، از کشور کوچ می‌کنند. عزیزی از تعدیل گسترده پرستاران هم به‌عنوان خبری تلخ و آزاردهنده یاد می‌کند: «در ایام فراگیر شدن کرونا که فضای روانی خاصی هم بر جامعه حاکم بود، برخی نیروهای پرستاری در قالب نیروهای طرحی، تمدید طرح و حتی ۸۹ روزه بر‌اساس نیاز کشور پای‌کار ایستادند اما با فروکش کردن آمار ابتلا به کرونا بسیاری از آن‌ها که نیروهای طرحی و تمدید طرحی بودند از کار بیکار شدند.» براین اساس معاون توسعه و مدیریت منابع سازمان نظام پرستاری در موج جدید بیماری خواستار به‌کارگیری دوباره پرستاران برای خدمت به بیماران در بیمارستان‌ها شده است. 
محمدمیرزابیگی، رئیس‌کل سازمان نظام پرستاری هم با طرح این خواسته می‌گوید: «در جلسه روز پرستار که با حضور رئیس‌جمهور در سالن اجلاس سران برگزار شد، نیازهای جامعه پرستاری ازجمله لزوم برگشت نیروهای طرحی و تمدید طرح ایام کرونا مطرح و در خصوص وضعیت ۱۷هزار پرستار فعال در ایام کرونا تصمیم‌گیری شد. به‌این‌ترتیب برای بازگشت به کار این پرستاران به مصوبه مجلس نیازی نیست.»
مقایسه تعداد پرستار در ایران و جهان
معیارهای مختلفی برای اعلام تعداد پرستار در کشورهای مختلف وجود دارد؛ نسبت پرستار به تخت بیمارستانی، پرستار به جمعیت و پرستار به پزشک ازجمله شاخص‌های استاندارد جهانی است که در کشورهای مختلف اعداد متفاوتی دارد. 
«سازمان نظام پرستاری» با ارائه گزارشی، وضعیت نیروی انسانی حوزه پرستاری در ایران و جهان را تشریح کرده است که مطابق این گزارش تعداد پرستار به ازای جمعیت در کشورهای مختلف جهان نشان از رتبه پایین کشورمان در زمینه تأمین نیروی انسانی کافی در رشته پرستاری در نظام سلامت دارد. درحالی‌که در کشوری مانند نروژ به ازای هر هزار نفر جمعیت ۱۸ پرستار وجود دارد؛ نسبت پرستار به ازای هر هزار نفر جمعیت در ایران ۱٫۵ نفر است. ایران از این نظر از کشورهایی چون مصر، ترکیه، عمان، امارات، کویت، قطر و … در رتبه پایین‌تری قرار دارد. 
برمبنای این گزارش، رئیس‌کل سازمان نظام پرستاری درباره کمبود پرستار و استاندارد نبودن نسبت پرستار به جمعیت، تخت بیمارستانی و پزشک می‌گوید: «توجه به استانداردهای تعداد پرستار در سازمان بهداشت جهانی و دیگر استانداردهای جهانی مهم است اما باید استاندارد بومی خودمان را داشته باشیم برخی کشورها به ازای هر هزار نفر جمعیت کشور، بالغ‌بر ۸نفر پرستار دارند. حالا اگر این نسبت در ایران ۸ یا ۷ یا ۶ نیست دیگر دو نباید باشد. ما باید نیاز واقعی هر یک از بخش‌های خصوصی، دولتی، نیمه‌دولتی، تأمین اجتماعی، نیروهای مسلح و … را به پرستار به‌طور شفاف مشخص کنیم، براین اساس سازمان نظام پرستاری، وزارت بهداشت و سازمان امور استخدامی مکلف شده‌اند که استاندارد نسبت پرستار به ازای جمعیت، پرستار به بیمار، به تخت و پزشک را مشخص و تعریف کنند. نباید این‌طور باشد که همزمان با کمبود شدید نیرو، با پرستاران بیکار مواجه باشیم. ظرفیت رشته پرستاری در دانشگاه‌ها نیز باید به‌گونه‌ای باشد که نه کمبود داشته باشیم و نه سرریز وجود داشته باشد.»
مطابق آمارهای موجود که از قول میرزابیگی، روایت‌شده، در کشور به ازای هر تخت بیمارستانی، ۲/۵پرستار لازم است که شامل ۱/۸نفر پرستار دانشگاهی و ۰/۷نفر نیروی غیرحرفه‌‌ای می‌شود و برمبنای آمار وزارت بهداشت که در سایت نظام پرستاری منعکس‌شده، «در حال حاضر تعداد پرستار به ازای هر تخت بیمارستانی در کشور، در استان‌های مختلف در بازه ۰/۶ تا ۱/۵نفر است. یعنی به ازای هر تخت بیمارستانی، در برخی استان‌ها ۰/۶ نفر پرستار(کمتر از یک پرستار) و در برخی استان‌های دیگر ۱/۵ پرستار (بیشتر از یک پرستار به‌صورت میانگین) وجود دارد.» 
 کمبود ۱۰۰ هزار نیروی پرستاری در کشور
بر این اساس می‌توانیم بگوییم که کشور با کمبود شدید نیروی پرستاری روبه‌رو است، آن‌هم در شرایطی که طی سال‌های اخیر و بر اساس اعلام وزارت بهداشت «فقط در ۵ سال گذشته بیش از ۴۰ هزار تخت بیمارستانی به مراکز درمانی نظام سلامت کشور اضافه‌شده است.»
اخیرا دکتر عباس عبادی- معاون پرستاری وزارت بهداشت، همزمان با گسترش تخت‌های بیمارستانی، از کمبود ۱۰۰هزار نیروی پرستاری در کشور خبر داده و می‌گوید: اگر توان جذب سالانه حداقل ۲۰ هزار پرستار را داشته باشیم، حداقل ۵ سال طول می‌کشد که به وضعیت بهتری برسیم.‌
به گفته وی، راه‌حل این مشکل، اجازه افزایش جذب نیروهای پرستاری به میزان حداقل سالانه ۱۰ هزار نفر یعنی معادل خروجی دانشکده‌های پرستاری است. البته این کمبود زمانی با این وضعیت جبران می‌شود که افزایش تخت‌های بیمارستانی و خروجی و بازنشستگی پرستاران و مشکلات دیگر را نداشته باشیم که اگر همه این‌ها را هم لحاظ کنیم سالانه به جذب حداقل ۱۰ هزار پرستار نیاز داریم که طی ۱۰ سال بتوانیم کمبود پرستاران کشور را جبران کنیم.مسئله نیروی انسانی در سیستم‌ بهداشت و درمان از چنان اهمیتی برخوردار است که مقام‌معظم‌رهبری سال گذشته در روز پرستار بر این موضوع تأکید کردند. ایشان در سخنان خود عنوان کردند: «یک مطالبه‌ مهم کمبود پرستار است، به آن مقداری که موردنیاز است. حالا در آمارهایی که به ما نشان می‌دهند، مقایسه‌ با متوسط جهانی است؛ من به آن کاری ندارم؛ ممکن است متوسط جهانی درست باشد، ممکن است غلط باشد؛ من نیاز را کاردارم. ما به آن تعدادی که امروز نیاز تخت‌های بیمارستانی ما است، پرستار نداریم. حالا بعضی می‌گویند صدهزارنفر، بعضی می‌گویند کمتر، بعضی می‌گویند بیشتر؛ من عدد معین نمی‌کنم چون به‌طور دقیق خبر ندارم، اما می‌دانم که ما کمبود پرستار داریم. باید سرانه‌ پرستار نسبت به آنچه نیاز هست تکمیل بشود؛ خیلی پایین است. البته این، ازجمله‌ کارهایی که در ظرف یک ماه و دو ماه انجام بگیرد نیست؛ یک مقدار زمان‌بر است اما در همان زمان مناسب باید این کار ان‌شاءالله انجام بگیرد.» براساس تأکیدات مقام‌معظم‌رهبری، افزایش نیروی پرستار باهدف بهبود خدمت‌رسانی و کاهش فشار مضاعف بر کارکنان نظام سلامت امری ضروری است. در شرایطی که روزبه‌روز کرونا باقدرت بیشتری صدها نفر را قربانی می‌کرد، پرستاران پای‌کار ایستادند. به هم‌پیوستگی موج اول، دوم و سوم کرونا پرستاران را دچار تنیدگی شغلی کرد و فرصت بازیابی را از آنان گرفت و این درحالی است که آن‌ها کوتاه‌مدت استخدام شدند و با گذر از دوره بحران، قراردادهایشان تمدید نشد. دبیرکل خانه پرستار بارها از این مسئله گلایه کرده و آن را اوج بی‌اخلاقی خوانده است. 
محمد شریفی مقدم با انتقاد  از سیاست‌ وزارت بهداشت و سازمان امور استخدامی مبتنی بر قراردادهای موقت بیان می‌کند: «طبق این سیاست از حدود ۲۰سال پیش به سمت قراردادهای موقت رفته‌اند؛ درحالی‌که در سال۹۲، نه پرستار شرکتی در مراکز درمانی وجود داشت و نه پرستار بیکار. اما در ۹سال، نزدیک به ۱۰۰هزار پرستار بیکار شدند و استخدام هم تقریبا در این مدت، تنها مربوط به سال ۹۹می‌شود که فقط ۳۰درصد ۳۹هزار نفر یعنی حدود
 ۱۲تا ۱۳هزار پرستار، جذب شدند. همه این‌ها در شرایطی است که در این مدت، ۴۰هزار تخت به بیمارستان‌ها اضافه شد.» کمبود نیروی انسانی به‌عنوان مشکل جدی پرستاران و مطالبه جامعه مطرح است و آن‌طور که شریفی مقدم می‌گوید: «استاندارد نیروی انسانی ما یک‌دوم حداقل استاندارهای جهانی است. یعنی کف استاندارهای جهانی می‌گوید به ازای هر هزار نفر باید سه پرستار داشته باشیم که این در کشور ما یک و نیم است؛ یعنی نصف حداقل استاندارهای جهانی. به گفته‌ سازمان بهداشت جهانی کمبود نیروی پرستار ارتباط مستقیمی با افزایش مرگ‌ومیر دارد بنابراین کمبود نیروی پرستار آسیب مستقیمی به مردم می‌زند.»
در همین راستا دبیرکل خانه پرستار در گفت‌وگو با «رسالت» تأکید می‌کند: «نیروی انسانی مهم‌ترین نقش را در نظام سلامت ایفا می‌کند و به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های کلیدی شناخته می‌شود. اگر تعداد پرستاران ما به میزان دو برابر افزایش یابد، تازه مردم ما در شرایط معمولی حداقل مراقبت‌ها را دریافت می‌کنند. اما شما می‌بینید که امسال هیچ آزمونی برای جذب نیروی پرستار برگزار نشده و در ۷ سال اخیر تنها سال ۱۳۹۹ حدود ۱۳ هزار پرستار جذب شدند.» 
 تشدید شکاف بی‌اعتمادی میان جامعه پرستاری و مسئولین وزارت بهداشت
شریفی مقدم توضیح می‌دهد: «بیشترین خدماتی که باید بیماران کرونایی دریافت کنند، خدمات مراقبتی است، بنابراین بار رسیدگی بر دوش پرستاران است؛ 
چراکه پزشکان تنها بیماران را ویزیت می‌کنند و علائمشان را پایش می‌کنند و با سایر موارد مراقبتی بیمار کاری ندارند. براین اساس مسئولان نظام سلامت در موج‌های مختلف کرونا باید نیرو جذب کنند که دراین‌ارتباط امنیت شغلی بسیار اهمیت دارد. اما در هفت موج گذشته، این امنیت شغلی تأمین نشده و هم‌اکنون در موج هشتم، به خاطر عدم تحقق وعده‌ها و مطالبات، شکاف بی‌اعتمادی میان جامعه پرستاری و مسئولین وزارت بهداشت عمیق‌تر شده و این ناشی از نافرجام ماندن وعده‌های گذشته است. مسئله تأمین نیروی انسانی در حوزه پرستاری مشکلی ۳۰ ساله است و با پشت سرگذاشتن هفت موج کرونا و وقوع موج هشتم باری دیگر بر این مسئله تأکید می‌شود؛ زخم کهنه‌ای که در بدو شیوع کرونا سرباز کرد و ازآنجایی‌که نگاه مسئولین نظام سلامت به موضوع جذب پرستار منطقی  و کارشناسی نیست، به هنگام بروز مشکل و اوج‌گیری کرونا به سراغ مُسکن می‌روند که آن‌هم به‌کارگیری نیرو در قالب قراردادهای موقت است. در موج‌های قبلی کرونا، نیروهای طرحی را به کار گرفتند و هر سه ماه قرارداد آن‌ها را تمدید کردند، سپس پرستاران ۸۹ روزه را به‌کار گرفتند که این اوج بداخلاقی است. پرستاران ما به‌ویژه در موج‌های اول تا سوم باوجود کمبود تجهیزات و امکانات جانشان را کف دست گرفتند، اما وزارت بهداشت آن‌ها را در قالب قراردادهای ۸۹ روزه استثمار کرد، درصورتی‌که با انعقاد قرارداد ۹۰ روزه، آن‌ها از حداقل‌های قانون کار بهره‌مند می‌شدند، لذا پرستاران ما اکنون با آغاز موج هشتم به‌شدت بی‌انگیزه و فرسوده‌اند و تمایلی به ایفای نقش ندارند.» 
دبیرکل خانه پرستار پیش‌بینی می‌کند که با پشت سر گذاشتن موج هشتم، بازهم شاهد تعدیل و اخراج پرستاران خواهیم بود. او این مسئله را به‌عنوان سیاست غلط نظام سلامت ذکر کرده و می‌گوید: «در بزنگاه‌های حساس و مواقع بحرانی، پرستار را در قالب قراردادهای موقت جذب کرده و با گذر از بحران به تعدیل و اخراج گسترده دست می‌زنند.» حال این‌که به گفته اعضای شورای عالی سازمان نظام پرستاری، کمبود نیروی انسانی در این بخش به یکی از موانع جدی خدمتی تبدیل‌شده و صدمات جبران‌ناپذیری را به بخش پرستاری و مراکز درمانی کشور وارد کرده است.