گروه اجتماعی
«برخلاف سال گذشته که انتظار تجربه زمستان کم‌بارشی داشتیم و در عمل نیز بارش کل کشور به عدد ۴۱ رسید و نصف بارندگی سال‌های گذشته بود، امسال انتظار داریم شرایط بارندگی تا حد زیادی به مقدار نرمال نزدیک شود.» این پیش‌بینی «احد وظیفه»- رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی است. پیش‌بینی رئیس سازمان هواشناسی نیز نویدبخش آن است که برای فصل زمستان، بارندگی در حد نرمال و راضی‌کننده و برابر میانگین ۳۰ سال اخیر خواهد بود. امیدواری نسبت به بهبود وضعیت بارش‌ها، سبب شده برخی تصور کنند کم‌آبی‌های گذشته نیز جبران می‌شود اما «احد وظیفه» در گفت‌وگو با ما، ضمن نادرست خواندن چنین تحلیلی از شرایط، می‌گوید: اگر یک یا دو سال باران خوبی ببارد، در پی آن به‌احتمال‌زیاد، شاهد چند سال کم‌بارشی  خواهیم بود. وظیفه تأکید می‌کند: خشکسالی در ایران پایان‌پذیر نیست. فراموش نکنیم که در کشوری خشک و نیمه بیابانی به سر می‌بریم و در برخی نقاط مثل فلات مرکزی ایران، بارندگی در حد ۱۰۰ میلی‌متر و حتی کمتر است و یک‌ششم متوسط دنیاست. حال‌آنکه پتانسیل تبخیر نیز به علت گرمایی که رخ می‌دهد، بسیار زیاد است. بنابراین آب همواره در این سرزمین ذی‌قیمت و ارزشمند است و نباید برداشت ما از شرایط اقلیمی این سرزمین خوش خیالانه باشد. اینکه بپنداریم با چند بارندگی می‌توانیم از شرایط خشکسالی خارج شویم، منطبق بر واقعیت نیست و درواقع توهم است.
​​​​​​​همان‌طور که می‌دانید پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد، فصل زمستان میزان بارندگی‌ها در حد نرمال است و حتی برخی کارشناسان از جبران کم‌آبی‌های گذشته هم‌سخن می‌گویند، تحلیل شما در این رابطه چیست؟ 
پیش‌بینی‌های فصلی همواره با احتمالات همراه است و هیچ‌گاه به‌صورت یقینی مطرح نمی‌شود، به‌این‌علت که ما به چارچوب رفتار فیزیکی یک سری متغیرها به‌طور کامل تسلط نداریم و این مختص کشور ما نیست و در سراسرجهان نیز به همین صورت است. اعتقاد سازمان هواشناسی، باتوجه به تحلیل‌هایی که انجام می‌دهد، بر این است که امسال به‌احتمال‌زیاد، وضعیت بارش‌ها نسبت به زمستان کم بارش گذشته، بهتر است و به‌احتمال‌قوی، بارندگی‌ها در حد نُرم و حتی در برخی نقاط من‌جمله جنوب کشور، فراتر از نرمال خواهد بود و بین ۶۰ تا ۷۰ درصد احتمال می‌دهیم که بارندگی به حد نرمال برسد. حدود ۴۴ تا ۴۵ درصد از بارندگی‌ها در سه‌ماهه زمستان رخ می‌دهد که این متوسط کشور است اما برای عرض‌های جنوبی، مثل استان‌های بوشهر و هرمزگان و بخش‌های جنوبی فارس و کهگیلویه و بویر احمد و حتی جنوب خوزستان، قالب بارندگی سالانه یعنی در حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد در این فصل رخ می‌دهد، بنابراین مفهوم زمستان نرمال آن است که بار عمده بارش عرض‌های جنوبی در این فصل تأمین شود اما اینکه میزان بارندگی‌ها به حدی باشد که کمبودهای گذشته جبران شود، احتمال کمی دارد؛ به این خاطر که ما کم‌بارشی های بسیار جدی را در سال گذشته تجربه کرده‌ایم، به‌گونه‌ای که بارندگی در استان‌های کرمانشاه و یا چهارمحال و بختیاری و لرستان بین ۴۰ تا ۵۰ درصد نسبت به حد نرمال پایین‌تر بوده است و یا کرمانشاه ۵۲ درصد، بارندگی کمتر از نرمال را در سال آبی گذشته دریافت کرده است. بنابراین امسال به‌احتمال‌زیاد بارندگی‌ها به آن میزانی نخواهد بود که کم‌بارشی سال قبل را هم جبران کند. ضمن آنکه پاییز امسال هم بسیار کم بارش بود، به‌طوری‌که پاییز را با ۴۰ درصد کم‌بارشی به پایان رساندیم. ازاین‌رو، کم‌بارشی پاییز امسال و سال قبل با میزان بارندگی‌هایی که برای امسال پیش‌بینی‌شده قابل جبران نیست. 
 اما به‌طورکلی، بارشی که طی هفته آینده در جنوب کشور اتفاق می‌افتد، شاید پس از یک سال و نیم جدی‌ترین بارندگی این مناطق باشد، چون بارندگی غالب در اواخر آذر و اوایل دی‌ماه سال گذشته رخ‌داده و تقریبا یک سال می‌گذرد و بعدازآن شاهد بارش جدی‌ای در جنوب و جنوب شرق کشور نبوده‌ایم. 
طی چندماه گذشته بارها از سوی مسئولان نسبت به کاهش شدید ذخیره آبی سدها هشدار داده‌شده است، اگر بارش‌ها نرمال باشد، چقدر می‌توانیم به این مسئله امیدوار باشیم که ذخیره آب سدها افزایش پیدا کند؟
آب سدها از طریق همین بارندگی‌ها تأمین می‌شود، منبع دیگری نداریم که آب سدها را تأمین کند. هرچقدر بارندگی‌ها به نرمال نزدیک‌تر شود، آب پشت سدها نیز به نرمال نزدیک‌تر می‌شود، چون در حال حاضر فصل مصرف آب سدها نیست. بنابراین غالب بارندگی‌ها که به‌صورت باران است در رودخانه‌ها جاری‌شده و به سدها می‌رسد و بارش‌هایی که به‌صورت برف می‌بارد، برای فصل گرم سال آینده انباشت و ذخیره می‌شود. امسال به نظر می‌رسد که شرایط زمستان به نرمال نزدیک است؛ به این مفهوم که نه بسیار سرد و نه بسیار گرم است. سال گذشته، شاهد زمستان بسیار گرمی بودیم و بنابراین موجب ذوب شدن پیش از موعد برف شد. ضمن آنکه بارندگی‌ها کم بود و به کاهش انباشت ذخیره برفی ما منجر شد ولی امسال باتوجه به آنکه پیش‌بینی‌شده، بارندگی‌ها و دما در حد نرمال باشد، در این صورت در بالادست مناطق کوهستانی زاگرس و البرز، انباشت برف در حد نرمال خواهد بود و همان‌طور که می‌دانید دبی و یا آبدهی رودخانه‌ها به‌طور مستقیم به مقدار انباشت برف در بالادست مناطق کوهستانی وابسته است. هرچقدر این انباشت برف، نرمال‌تر و طبیعی‌تر باشد، جریان رودخانه هم در طول فصل گرم روال طبیعی خود را طی می‌کند و وقتی‌که کمبود برف جدی است، آبدهی رودخانه‌ها بسیار کاهش می‌یابد و از آن‌طرف ورودی سدها کم می‌شود. پیش‌بینی‌های امسال حکایت از آن دارد که در بالادست مناطق کوهستانی، ذخیره آبی یا برفی برای ایجاد جریان دائمی رودخانه‌ها بسیار بهتر از سال گذشته است. 
ما اکنون در شرایط خشکسالی به سر می‌بریم و یا تغییرات اقلیمی شرایط کنونی را برای ما رقم‌زده است؟ پیش‌تر این بحث مطرح بود که در یک خشکسالی بسیار سخت در کشور به سر می‌بریم و براساس آمار و گزارش‌ها در ۵۲ سال گذشته این خشکسالی بی‌سابقه بوده است. 
اول مهر ۱۳۹۹ تا ۳۱ شهریور ۱۴۰۰ یکی از بدترین سال‌ها ازنظر بارندگی و دما بوده است. سال ۱۳۹۹ زمستان بسیار گرم و نسبتا خشکی را پشت سر گذاشتیم و پاییز در شرایط به نسبت خوبی قرار گرفتیم و فصل بهار، باکم بارشی و دمایی بالاتر از نرمال مواجه شدیم درنتیجه ذخیره برفی مناطق کوهستانی کم بود و به‌طورکلی میزان بارندگی‌ها بسیار کمتر از نرمال گزارش شد، به‌گونه‌ای که در استان‌های سیستان و بلوچستان و هرمزگان و کرمان بارندگی‌ها ۶۰ تا ۷۵ درصد کمتر از نرمال در میانگین بلندمدت بود و استان‌های غربی کشور مثل ایلام، کرمانشاه، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و خوزستان بین ۴۰ تا بالای ۵۰ درصد، بارندگی کمتر از نرمال را تجربه کردند. این استان‌ها، سرچشمه رودهای اصلی و بزرگ جنوب غرب کشور هستند، وقتی بارندگی در این مناطق کمتر از نرمال باشد، طبیعی است که هم آب سدها بسیار کاهش می‌یابد و هم ورودی سدها کم می‌شود و براقتصاد کشاورزان و جامعه اثر می‌گذارد. از این نظر، کم‌بارشی و خشکسالی در ۵۲ سال اخیر کم‌سابقه بوده است و پاییز امسال حتی از پاییز گذشته هم بدتر بود و میزان بارندگی‌ها بسیار کاهش یافت اما عمده بارش‌های سال در زمستان رخ می‌دهد و پیش‌بینی‌ها نیز نشان می‌دهد بارش‌ها برای عرض‌های جنوبی کشورمان نرمال و احتمالا فراتر از نرمال است، بنابراین در مقایسه با سال گذشته انتظار داریم، شرایط امسال بهتر باشد. این نکته را هم باید اضافه کرد که خشکسالی و تغییرات اقلیمی در کنار هم قرار دارند. جهان دچار تغییرات اقلیمی شده و دمای متوسط کره زمین حدود یک درجه نسبت به عصر قبل از صنعتی شدن یعنی سال‌های۱۸۵۰ تا ۱۹۵۰ گرم‌تر شده ولی این گرم شدن متوسط دمای زمین در همه نقاط یکنواخت نیست، یعنی مناطق قطبی به‌جای یک درجه، حدود ۴ درجه و حتی بیشتر از این میزان گرم شده‌اند. درنتیجه اثرات گرم شدن به‌صورت تغییر الگوها و رژیم بارش مناطق مختلف جهان خود را نشان داده است و وقتی الگوی بارندگی و دما تغییر می‌کند، گذر سامانه‌های جوی و حرکت توده‌های هوا در جو زمین را متأثر می‌سازد و به‌گونه‌ای رفتار می‌کند که مناطق خشک و بیابانی و یا کم بارش دنیا، کم بارش تر می‌شوند. از طرفی بارندگی‌هایی هم که در این مناطق رخ می‌دهد، بی‌نظم‌تر شده‌اند، یعنی به میزان گذشته، بارانی نمی‌بارد و آنچه می‌بارد در بسیاری مواقع خود را به‌صورت رگبار و رعدوبرق و بارش‌های شدید نشان می‌دهد و این‌ها اثرات تغییر اقلیم و گرم شدن زمین است. اما در مورد خشکسالی، طبق تعاریف اگر برای یک دوره‌ای بارندگی از نرمال و متوسط بلندمدت کمتر شود، به‌نحوی‌که اثرات آن را در بخش کشاورزی و چرخه آب و درآمد روستائیان ببینیم، می‌گوییم خشکسالی اتفاق افتاده است. به‌عنوان‌مثال در هواشناسی وقتی یک ماه بارندگی از میزان بلندمدت و متوسط بلندمدت کمتر باشد، می‌گوییم خشکسالی هواشناسی رخ‌داده است و اگر این‌یک ماه به سه ماه برسد، اثرش را در بخش کشاورزی نشان می‌دهد. درمجموع خشکسالی شدت و ضعف دارد و به میزان اثرگذاری یعنی طول زمان کم‌بارشی و همین‌طور شدت تغییرات بستگی دارد، هرچقدر کمتر از نرمال و طولانی‌تر باشد، اثر خشکسالی را بیشتر حس می‌کنیم و اگر از سه ماه نیز تجاوز کرد یعنی به ۳ ماه و ۶ ماه رسید، این خشکسالی اثر خود را بر چرخه آب بجا می‌گذارد و به‌تدریج سطح زمین رطوبت خود را از دست می‌دهد و سطح آب‌های زیرزمینی پایین‌تر می‌رود و دبی یا آبدهی رودخانه‌ها کاهش می‌یابد و آب سدها کم می‌شود. درنهایت خسارت آن به بخش کشاورزی و دامداری و بخش صنعت می‌رسد و آب شرب هم تحت تنش قرار می‌گیرد. ما سال گذشته دچار خشکسالی بودیم، خشکسالی هم در این سرزمین مسئله عجیب‌وغریبی نیست. میزان بارش ما یک‌سوم تا یک‌چهارم متوسط دنیاست. بارندگی در دنیا حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ میلی‌متر است اما در ایران حدود ۲۳۵ میلی‌متر است و فقط  در نوار محدودی از شمال کشور که خزر و مازندران است، میزان بارندگی‌ها به‌طور متوسط بین حدود ۶۰۰ تا هزار میلی‌متر است.  بنابراین تغییرات خشکسالی در کشور ما به‌طور نسبی زیاد است. 
اگر زمستان پربارش مطابق با پیش‌بینی‌ها محقق شود، وضعیت بهار و تابستان را به لحاظ بهره‌برداری از این منابع چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟
چنانچه در فصل بارش که عمدتا نیمه دوم پاییز و زمستان و نیمه اول بهار است، میزان بارندگی‌ها به حد نرمال نرسد، ذخیره آبی به‌خصوص آب‌های سطحی برای مصرف در تابستان بسیار کم خواهد بود و پشت سدها به‌اندازه کافی آبی جمع نمی‌شود تا بتوانیم در فصول خشک، مصارف موردنیاز خود را تأمین کنیم. به هر ترتیب بارندگی‌ها آن‌قدر اهمیت دارند که وقتی به حد نرمال برسد، تنش آبی کمتری رخ می‌دهد. برای بهار به‌خصوص نیمه اول بهار نیز پیش‌بینی می‌شود که میزان بارش‌ها باتوجه به الگوهایی که در اختیارداریم، نرمال باشد اما این‌ها صرفا یک پیش‌بینی است و احتمال دارد به واقعیت نپیوندد. 
چه زمانی می‌توانیم امیدوار به پایان خشکسالی باشیم؟
خشکسالی در ایران پایان‌پذیر نیست. ما در کشوری خشک و نیمه بیابانی زندگی می‌کنیم و در برخی نقاط مثل فلات مرکزی ایران، بارندگی در حد ۱۰۰ میلی‌متر و حتی کمتر است و یک‌ششم متوسط دنیاست. حال‌آنکه پتانسیل تبخیر نیز به علت گرمایی که رخ می‌دهد، بسیار زیاد است. بنابراین آب همواره در این سرزمین ذی‌قیمت و ارزشمند است و نباید برداشت ما از شرایط اقلیمی این سرزمین خوش خیالانه باشد. این تصور که با چند بارندگی می‌توان از شرایط خشکسالی خارج شد، منطبق بر واقعیت نیست و درواقع توهم است. از سوی دیگر نیاز آبی کشور ما در وضعیت کنونی نسبت به گذشته فرق کرده است؛ به تعداد جمعیت و به میزان فعالیت‌های اقتصادی و کشاورزی و صنعتی افزوده‌شده و این درحالی است که بارندگی‌ها روند نزولی داشته، بنابراین القای این تصور که بازمستان و بهاری نرمال از خشکسالی خارج می‌شویم، بسیار نادرست است. باید رفتار ما به‌گونه‌ای باشد که خود را با شرایط کم‌بارشی وفق دهیم و فعالیت‌هایی که نیازمند آب هستند به نحوی تنظیم و مدیریت شوند که متناسب با اقلیم این سرزمین باشد. در ایران بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب، بخش کشاورزی است و باید الگوها تغییر کرده و کشت محصولاتی با نیاز آبی کمتر در دستور کار باشد و تکنولوژی کاشت و داشت محصولات ما ارتقاء یابد تا بتوانیم بیشترین محصول را با کمترین میزان مصرف آب بدست بیاوریم. 
 اکنون بیش از گذشته، مدیریت مصرف آب اهمیت دارد و اخیرا تنش‌ها و اعتراضاتی هم در این رابطه شکل‌گرفته است، این مسئله چقدر به کم‌بارشی و چقدر به عملکرد مسئولان مربوط می‌شود؟
در هر نقطه‌ای که بارندگی کم شده و منابع آبی کاهش یابد و دسترسی به آن محدودتر شود، تنش شکل می‌گیرد وحتی در آمریکا نیز پلیس آب ایجاد کرده‌اند، به خاطر اینکه منابع آب به‌خصوص در ایالات کالیفرنیا کم شده و می‌خواهند به‌شدت مصرف آب را کنترل کنند. همه ما به آب نیازمندیم و از طریق این ماده حیاتی باید بتوانیم امنیت غذایی را تأمین کنیم و معیشت گروه‌هایی از جامعه به کشاورزی و دامداری وابسته است. بنابراین هم در مصرف روزانه شهروندی و هم در فعالیت کشاورزی آب حرف اول را می‌زند و وقتی نیاز آبی تأمین نشود، تنش‌ها و اعتراضاتی شکل می‌گیرد، بنابراین آگاهی و فرهنگ‌سازی برای مدیریت بهینه مصرف آب ضرورت دارد و در بخش مدیریت کلان کشور نیز باید روش‌های بهینه‌ای برای مصرف آب و الگوی کشت ارائه شود. در چند دهه گذشته آب‌های زیرزمینی با شدت بیشتری به مصرف رسیده و پتانسیل تولید منابع زیرزمینی ما همانند گذشته نیست و این می‌تواند تنش‌ها را افزایش دهد. معمولا وقتی بارش‌ها خوب است، شرایط گذشته را فراموش کرده و همان روال همیشه را اتخاذ می‌کنیم که نمونه آن در سال ۹۸ اتفاق افتاد و به‌رغم آنکه بارندگی‌ها خوب بود، بسیاری از استان‌هایی که کشت برنج نداشتند، به کاشت این محصول اقدام کردند و سطح کشت برنج به‌شدت در کشور افزایش یافت، طبیعتا در فصول گرم که انتهای بهار و تابستان است، مصرف آب بالا می‌رود و سدها به‌زودی تخلیه می‌شوند، این رفتارها باید اصلاح شود. لازم است این واقعیت را بپذیریم که اگر یک یا دو سال بارندگی خوب بود، در پی آن به‌احتمال‌زیاد، شاهد چند سال کم‌بارشی  خواهیم بود.