طبق اعلام سازمان بهزیستی کشور بالغ بر ۱۰۸۲ مرکز اقامتی و کمپ ترک اعتیاد فعال در سطح کشور از سوی این سازمان مجوز دریافت کرده اند و مراکزی هم به صورت غیرمجاز در این زمینه فعالیت می‌کنند که آمار دقیقی از تعداد آنها در دست نیست! سازمان بهزیستی و وزارت بهداشت به‌تدریج از سال ۸۲ پروانه کلینیک‌های درمانی را صادر و مراکز درمان متادون و آگونیست نیز فعالیت خود را آغاز کردند و اکنون به ۸ هزار مرکز رسیده است، اما رشد روز افزون تعداد مراكز ترك اعتیاد در كشور نشان دهنده افزایش رغبت معتادان برای توقف مصرف مواد مخدر است یا این مراكز به بنگاهی برای كسب سود تبدیل شده؟ 

بی تردید پرسشی كه برای هر بیننده در وهله نخست ایجاد می شود، چرایی افزایش تعداد این مراكز است. پاسخ برای کسانی که دایره اطلاعات اندکی دارند، در افزایش تمایل به ترک اعتیاد خلاصه  می شود، اما مسئولان و متولیان حوزه مصرف مواد مخدر و پزشكان فعال در این بخش، بهتر از دیگر افراد می دانند كه راه اندازی مراكز ترك اعتیاد (با متادون) علیرغم تمام پیچ و خم های اداری، برای شخص دریافت کننده مجوز، سود قابل توجهی به همراه دارد. در یک نمونه پرتکرارمی توان به نشت متادون‌های سهمیه‌ای این مراکز به بازار اشاره کرد که از سود‌آوری بالایی حکایت دارد! مراکزی که ظاهرا بار درمان چندصد هزار بیمار معتاد را به دوش می‌کشند و به دلیل ضعف نظارت، تخلفات متعددی را مرتکب می شوند. در سال‌های اخیر تصاویر و فیلم های بسیاری از برخورد آزار دهنده با معتادان حاضر در کمپ‌ها منتشر شده و اخیرا هم  آتش‌سوزی کمپ ترک اعتیاد لنگرود عدم نظارت بایسته بر چنین مراجعی را تأيید می کند، بنابراین نشت متادون در بازار و بدل شدن این مراکز به محلی برای متادون‌تراپی چندان عجیب به نظر نمی رسد. 

 متادون جایگزین دیگر مخدرها شده است! 
«گویی وظیفه این مراکز تنها این است که به صورت مداوم متادون تجویز کنند. این درحالی است که مأموریت این مراکز فراتر از این بوده و باید به سمتی گام بردارند که تعدادی از مبتلایان به اعتیاد را ترک دهند. البته برای تعدادی از معتادان نیز کاهش خطر وجود دارد، اما بسته خدماتی‌شان متنوع بوده و داروهایی که دارند، فقط متادون نیست، بلکه انواع و اقسام داروست.» این را پیش تر دکتر سعید کریمی، معاون درمان وزارت بهداشت گفته است، هشداری که به شکل جدی تر از سالیان قبل توسط اعضای گروه مطالعات اعتیاد مركز تحقیقات سازمان پزشكی قانونی مطرح شده است. اعضای این گروه مطالعاتی تأکید کرده اند که مصرف متادون در جامعه تبدیل به اعتیاد سفید شده و در عمل جایگزین دیگر مخدرها شده و معتادانی که تحت درمان نگهدارنده با متادون هستند، عمدتا موفق به ترک اعتیاد نمی شوند چراکه سودآوری مراکز ترک اعتیاد در گروی تجویز متادون به عنوان یك داروی مخدر صناعی است که موجب شده روزبه‌روز بر تعداد معتادانی که به این مراکز برای ترک اعتیاد مراجعه می‌کنند، اضافه شود. 

سعید صفاتیان از کارشناسان اعتیاد درباره چرایی به بازار آمدن متادون می گوید: «سال ۸۱ این بحث شکل گرفت كه برای معتادان پرخطر و مصرف کنندگان هروئین یا آنهایی كه از طریق تزریق موادمخدر مصرف می كنند یا مصرف تریاك بالایی دارند به ویژه در مورد تزریقی ها، برای كنترل ایدز و بیماری های نوپدید، برنامه كاهش آسیب راه اندازی شود. هدف این برنامه كاهش صدمات فردی، جسمی، روانی، خانوادگی و اقتصادی اعتیاد بود؛ حتی فرد معتاد می توانست به مصرف مواد مخدر هم ادامه دهد؛ البته این برنامه دارای اجزای مختلفی است و یكی از اجزای آن، این بود كه سرنگ و سوزن سالم در اختیار معتادان باشد. همچنین برای مصرف كنندگان موادمخدر در كشور نیز مشاوران و متخصصان به كار گرفته شدند و حمایت اجتماعی و مددكاری و بحث های روانشناسی نیز در نظر گرفته شد تا معتادان از خدمات حمایتی نیز بهره مند شوند. همچنین در سال ۸۱ برنامه اصلی این بود كه درمان باید نگهدارنده باشد یعنی فرد مبتلا به مدت دو سال تحت پوشش یك دارو و زیر نظر پزشك قرار گیرد. با این حال سیاست‌گذاران علاوه بر جنبه پزشكی می گویند برنامه درمان نگهدارنده معتادان با متادون یا هر نوع داروی دیگر كه در ایران شایع ترین آن متادون است؛ یك نوع مدیریت مصرف و قطع ارتباط بین مصرف كننده و توزیع كننده است و از نظر سیاست‌گذاران نگاه بر این بود كه برنامه درمان متادون را در ایران داشته باشیم تا مصرف كنندگان مواد انتخاب جدیدی داشته باشند، در این راستا از سال ۸۲ مراكزی برای درمان معتادان با استفاده از داروی متادون طراحی شد.» 

 ستون اصلی درمان اعتیاد در كشور متادون است! 
صفاتیان به اظهاراتش این نکته را هم اضافه می کند که «درمان كاهش آسیب یك برنامه روانشناختی هم دارد و فقط بحث متادون نیست و باید یک پروسه علمی تهیه شود. در غیر این صورت جدا از مشکلاتی که برای درمان بیماران دارد، عملا باعث کاهش بهره‌وری این مراکز می‌شود.»
وی تصریح می كند: «مشكل ما در حوزه درمان با متادون این است كه وقتی صحبت از درمان اعتیاد می كنیم همه نگاهشان به متادون است، این از نظر من اشتباه است. متأسفانه دیدگاه این مراكز فقط درباره سهمیه متادون است و اینكه سهمیه متادون چقدر است و آیا قرص است یا شربت؟ درحالی که نباید تمركز روی درمان دارویی باشد، اساس كار درمان معتادان؛ غیردارویی است، با این وجود ستون اصلی درمان در كشور متادون شده و بیماران فقط سراغ متادون را می گیرند و پزشكان درمان های غیردارویی نظیر مددكاری و حمایت های اجتماعی را زیر سوال می برند. به همین خاطر بیمار از ما می پرسد نقش شما با ناصرخسرو چیست؟ متادون چون یك قرص سفید است به نام اعتیاد سفید معروف است و به راحتی در بازار آزاد موجود است. کلینیک‌های ترک اعتیاد به دلیل نداشتن برنامه مشخص درمانی و فقدان نظارت به محل متادون‌تراپی تبدیل شده‌اند. متأسفانه در این کلینیک‌ها رانت‌های زیادی وجود دارد که اجازه نمی‌دهد درمان به شکل استاندارد انجام شود و از آنجایی که فروش دارو در بازار آزاد درآمد بسیار بالایی دارد، برخی افراد کلینیک ترک اعتیاد راه اندازی و بخشی از سهمیه متادون خود را در بازار آزاد می فروشند و درآمد کلانی کسب می کنند.»

این کارشناس اعتیاد تأکید می کند: «تعداد افرادی كه تحت درمان هستند نسبت به ۵ تا ۱۰ سال قبل بیشتر است اما وقتی وارد کمپ های ترک اعتیاد می شوند، درمان آنها فقط از طریق متادون انجام می شود و این روش به تنهایی، اصولی و علمی نیست. باید در نظر داشت که شرایط ورود ما به مصرف متادون درست نبوده است و باید حتما معتادان هروئینی، تزریقی و مصرف كنندگان تریاك با دُز بالا این دارو را دریافت كنند ولی متأسفانه در این مراكز حتی فردی كه دو گرم ماده مخدری مانند تریاك هم مصرف می كند از این نوع درمان برای آنها استفاده می شود و زمانی كه این شخص متادون می گیرد؛ دیگر نمی تواند كمك كننده باشد. اكنون برخی از معتادان در كشور یك، دو و یا سه نوع ماده مخدر را به طور همزمان مصرف می کنند، اگرچه ۴۵ درصد مصرف كنندگان یك مصرفی هستند ولی بیشتر از ۵۵ درصد، دو تا سه یا چهار مصرفی هستند. باید میزان مصرف موادمخدر توسط افراد نیز برای دریافت متادون مورد بازنگری قرار گیرد چون مصرف بین یك تا ۲٫۵ گرم شرایط استفاده از متادون را ندارد و به همین دلیل باید این روش درمانی در كشور اصلاح شود.» 

برهمین اساس دکتر مجید قربانی، مدیرکل درمان و حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با مواد مخدر، درباره چرایی استفاده داروی متادون برای ترک اعتیاد اکثریت معتادان اینطور توضیح می‌دهد: اگر بخواهیم بر موضوع متادون متمرکز شویم باید توجه کنیم این دارو عموما (و نه الزاما همیشه) برای درمان نگهدارنده کسانی مناسب‌تر است که اعتیاد آنها در مراحل پیشرفته‌تر، هم از نظر شدت وابستگی و هم از جنبه عوارض جسمی، روانی و اجتماعی ناشی از اعتیاد یا همراه با آن قرار دارند.
در همین حال کنار گذاشتن «شربت متادون» از چرخه ترک اعتیاد، از سوی اسکندر مومنی، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر مورد تأکید قرار گرفته است. مومنی در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم با اشاره به اینکه « شربت متادون یک داروی در حال گذار است»  می گوید: «البته در همه دنیا از آن استفاده می شود؛ ولی نکته مهم این است که این شربت تنها باید ۲۰ تا ۳۰ درصد روند ترک اعتیاد را به خود اختصاص دهد.»

وی با بیان اینکه «شربت متادون» نباید به هیچ عنوان در تمام دوره ترک اعتیاد استفاده شود، اظهار می کند: «در ۷۰ تا ۸۰ درصد از روند درمان ترک اعتیاد باید از داروهای ترک اعتیاد استفاده شود، نباید در تمام روند درمان از داروهای نگهدارنده‌ای مانند «شربت متادون» استفاده کرد. با این وجود به دلیل نبود نظارت‌ در حوزه درمان‌ اعتیاد، در برخی کمپ‌ها گاه از شیوه‌های غیرعلمی استفاده می شود.»
بی تردید مراكز ترك اعتیاد در صورت تکیه بر سازوکارهای علمی می توانند در حوزه پاكسازی افراد مفید و مؤثر عمل کنند، اما واقعیت این است که در اغلب موارد اینگونه نیست و اگر این مراکز توانسته اند زمینه لازم برای ترك اعتیاد را فراهم كنند، چرا هر روز بر تعداد مصرف کنندگان مواد مخدر افزوده می شود و چرا تأثیر فعالیت آنها در جامعه ملموس و مشهود نیست؟ 

پژوهش‌های محدودی صورت گرفته و اطلاعات کمی در‌زمینه اثربخشی روش‌های درمانی در کمپ های ترک اعتیاد موجود است. از سال ۸۲ به‌تدریج سازمان بهزیستی و وزارت بهداشت پروانه کلینیک‌های درمانی را صادر و مراکز درمان متادون و آگونیست فعالیت خود را آغاز کردند که اکنون به ۸ هزار مرکز رسیده است اما آنطور که برخی کارشناسان می گویند، اثربخشی این روش‌های درمانی نامشخص است. برخی دیگر از صاحب نظران، به ناکارآمدی مراکز درمان اعتیاد با متادون اشاره می‌کنند. می توان در این مورد به اظهارات چند سال پیش معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی البرز استناد کرد که گفته بود: «هم اکنون تعداد معتادانی که در مراکز ترک اعتیاد تحت درمان هستند، نه تنها کم نمی‌شود، بلکه روزبه‌روز بیشتر هم می‌شود که یکی از دلایل آن سودآوری درمان معتادان برای این مراکز است.» 

طی سالیان قبل، گزارش های منعکس شده در برخی رسانه ها، نشان می داد، بیمارانی که برای درمان می‌بایست دارو را زیر نظر پزشک متخصص اعتیاد شروع کنند و ادامه دهند، به صورت خودسرانه آن را از بازار آزاد خریده و بدون ضابطه مصرف می‌کنند و چه‌بسا برخی با مسمومیت فوت می کنند و برخی دُزشان افزایش می یابد و از اعتیاد اولیه آن‌ها بدتر می شود. از طرف دیگر دارو‌های بدون جعبه، رطوبت‌زده، شربت متادون رقیق‌شده با آب و تاریخ‌گذشته هم مشکل دیگر بیماران در مصرف این دارو‌های خریداری‌شده از عطاری‌های متخلف است. برخی جوانان نیز اخیرا با آغاز مصرف متادون به دنبال خرید از عطاری‌های متخلف، از ابتدا وارد چرخه اعتیاد، آن هم داروی خطرناک متادون می‌شوند. 
«در عرض چند دقیقه در خیابان‌ها می‌توان متادون را به راحتی دریافت کرد، مجوز‌های مرکز توزیع متادون ماهی ۲۰۰میلیون تومان اجاره داده می‌شود.» این را حجت‌الاسلام روح‌الله حسین‌زاده، معاون دادستان و سرپرست دادسرای انقلاب ناحیه۲۴ مواد مخدر تهران می گوید. وی به صراحت عنوان می کند: «افراد معتاد از اول شیشه و هروئین نکشیده‌اند بلکه متادون مصرف می‌کنند و بعد به شیشه می‌رسند، پس تا با متادون مبارزه نکنیم، هیچ وقت به نتیجه نمی‌رسیم، این متادون در مراکز ام‌ام‌تی عرضه می‌شود.» 
معاون دادستان و سرپرست دادسرای انقلاب ناحیه۲۴ موادمخدر تهران انتقاد می کند از اینکه «در کشوری با ۴۰۰میلیون جمعیت فقط ۳هزار مرکز عرضه متادون دارد، ولی ایران ۸۵میلیونی بین ۷ تا ۸ هزار مرکز عرضه دارد!» 

متادون که قرار بود ماده‌ای برای کمک به ترک اعتیاد به مواد مخدر باشد حالا خود به یک مشکل بدل شده و گویا اقداماتی برای جلوگیری از نشت متادون، در دستور کار قرار گرفته است. سعید کریمی، معاون درمان وزارت بهداشت این اقدامات را شرح می دهد: «تجویز متادون باید در یک سامانه الکترونیک انجام شود و با کد ملی ثبت شود که مشخص باشد که دارو به چه کسی داده شده و به چه میزان بوده است. پیش از این سامانه‌ای که در این زمینه وجود داشت، خیلی قابلیت گزارش‌گیری و داشبورد نداشته است. حال در سامانه جدید الکترونیک که به زودی ابلاغ می‌شود، به سمت شفافیت می‌رویم و کاملا قابل ردیابی است که چه مقدار دارو و متادون، برای چه کسی تجویز شد و مصرف یک فرد به تدریج کم شد یا زیاد شد و چند بیمار داشتند و … همه مشخص می‌شود.» 

 چرخه معیوب اعتیاد
به اذعان مسئولان ذیربط شاهد تغییر الگو و افزایش مصرف ترکیبی مواد محرک با متادون هستیم که به بروز پیامدهای مختلفی از جمله چندمصرفی، ایجاد چرخه معیوب اعتیاد و نافرجامی در روند درمان منجر شده است. موضوعی که از سوی فرهاد اقطار، معاون پیشگیری و درمان اعتیاد مرکز توسعه پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی مورد تأکید قرار گرفته است. به گفته وی قرار بود متادون در یک چارچوب برای روش‌های درمانی مورد استفاده قرار گیرد اما این روند به صورت صحیح و علمی اجرا نشده و می‌تواند مشکلاتی را در روند درمان ایجاد کند.

اقطار در ادامه با اشاره به برخی گزارش‌های دریافتی از خط ملی اعتیاد مطرح کرده است که بحث سوء‌مصرف متادون توسط معتادان نیز به تازگی مطرح شده به طوری‌که برخی از معتادان به صورت ترکیبی متادون، هروئین و شیشه مصرف می‌کنند.  علی قائدنیای‌جهرمی، رئیس مؤسسه کاهش آسیب اجتماعی «رویش» در این مورد دلواپسی اش را ابراز کرده و ضمن انتقاد از چرخه اشتباه ترک اعتیاد با متادون در کمپ ها می‌گوید: «براساس قانون دولت باید براساس نیاز هر بیمار، یک سهمیه داروی شبه رایگان به مراکز اختصاص دهد، مثلا به مرکز ترک اعتیاد با ۳۰۰بیمار، ۲۸۰ متادون تعلق می‌گیرد که به ازای هر شیشه آن ۲۰ هزار تومان پرداخت می‌کند و امروزه، این داروی ترک اعتیاد در بازار آزاد دقیقا با افزایش‌۱۰ برابری، خرید و فروش می‌شود. 

متادون داروی جایگزین برای ترک اعتیاد به مواد افیونی و سنتی (تریاک، هروئین، مورفین، شیره و سوخته) است. فرد دارای اعتیاد به این مواد با مصرف متادون دیگر تمایلی به مصرف مواد افیونی ندارد. امروزه متأسفانه، اغلب مراکز ترک اعتیاد بسیاری از مصرف‌کنندگان مواد محرک را هم به سمت مصرف متادون سوق می‌دهند.» 

 هدایت نادرست مصرف‌کننده مواد محرک به متادون
این آسیب‌شناس حوزه اعتیاد خلأ نظارت‌کیفی بر مراکز ترک اعتیاد را جدی خوانده و عنوان می کند:«متأسفانه شنیده می‌شود که بیماران واقعی در اغلب کلینیک‌های ترک اعتیاد بین۲۰ تا ۳۰ نفر است که متادون در بین آنها توزیع می‌شود و باقی مانده سهمیه دولتی متادون در بازار آزاد به فروش می رسد. ممکن است نظارت‌هایی در زمینه حضور پزشک صورت گیرد اما تعداد بیماران واقعی مراکز به ندرت آمارگیری می‌شوند. در چنین بستری با فروش متادون توسط مراکز در بازار آزاد، مافیایی شکل می گیرد. بی تردید کلینیک‌های ترک اعتیاد برنامه مشخص درمانی ندارند و نظارتی هم بر فعالیت آن‌ها وجود ندارد، بنابراین به راحتی به بازار متادون‌تراپی تبدیل شده‌اند.» 

قائدنیای‌جهرمی با بیان اینکه مصرف‌کننده شیشه و گل اصلا نیازی به مصرف متادون ندارد، می‌افزاید: «گفته می‌شود مصرف مواد محرک افزایش پیدا کرده و یکی از دلایل اصلی آن همین موضوع است. مصرف‌کننده گل، به جهت انرژی بالا بی‌خواب می‌شود و در نهایت برای درمان بی‌خوابی خود، به مصرف متادون روی می‌آورد. متأسفانه به همین جهت ترک اعتیادی رخ نمی‌دهد و چرخه اعتیاد به این شکل تداوم پیدا می‌کند. پروتکل درمان اعتیاد به مواد محرک متفاوت از مواد افیونی است، پروتکل ترک مواد محرک، ‌روان درمانی است که متأسفانه به دلیل عدم اجرای این پروتکل که نیازمند حداقل ۳۰ جلسه مشاوره و مداخله‌روانی است، مصرف‌کننده به سمت متادون و افیون نیز کشیده می‌شود. سازمان نظام روانشناسی کشور باید بتواند مجوزهایی را برای ایجاد و راه‌اندازی مراکز ترک اعتیاد مواد محرک صادر کند که متأسفانه به جهت حاکمیت نگاه پزشک محور وزارت بهداشت اولویت درمان اعتیاد، با عوارض جسمی اعتیاد است و حتی برای درمان تبعات‌روانی مواد محرک تأکید این وزارتخانه بر اقدامات پزشکی است! باید در نظر گرفت که متادون درمان اعتیاد نیست بلکه وسیله‌ای در خدمت کاهش آسیب‌های اعتیاد است؛ مسئله اصلی که این دارو به آن کمک می‌کند درمان‌های غیردارویی، روانشناختی و مددکاری است که معمولا در کمپ ها به این موضوع توجهی نمی شود.» 

قائدنیای‌جهرمی معتقد است: بهترین شیوه درمان اعتیاد به‌کارگیری شیوه‌های تأیید شده و درمان‌های موفق در دنیا است، در مرحله اول می‌بایست وضعیت فرد معتاد مورد ارزیابی قرار گیرد و انگیزه او برای ترک اعتیاد تقویت شود. بررسی اعضای خانواده، سم‌زدایی در صورت لزوم، درمان‌های روانشناختی، خانواده درمانی، بسته پیشگیری از عود و آماده سازی فرد برای زندگی جدید پس از ترک از اقدامات ضروری برای درمان این بیماری به شمار می‌رود که اغلب مراکز ترک اعتیاد این مراحل را طی نمی کنند. 

از این رو، زهرا عابدینی، معاون امور مشارکت‌های مردمی، توانمندسازی و امور مجلس وزارت کشور با تأکید بر اینکه دستگاه‌های مسئول باید سازوکارهای نظارتی را در تأسیس و فعالیت مراکز ترک و بازپروری معتادان بسیار جدی بگیرند، به قدس آنلاین می‌گوید: «کمپ‌ها به‌منظور ترک و کاهش اعتیاد شهروندان تأسیس می‌شوند اما اگر تحت نظارت جدی قرار نگیرند چه بسا ممکن است به خاطر مسائل مالی و همچنین نداشتن شناخت از فرآیند ترک اعتیاد، خارج از ریل‌گذاری‌های قانونی و اخلاقی حرکت کنند. کمپ‌ها علاوه بر اینکه فضایی برای ترک اعتیاد هستند محلی برای درآمد مالی صاحبانشان هم محسوب می‌شوند، بنابراین سازمان بهزیستی و هر مرجع دیگری که مسئول ایجاد کمپ‌هاست باید اولا با دقت تمام و بر اساس شاخص‌ها و استانداردهای لازم اقدام به صدور مجوز تأسیس کمپ کند و از سوی دیگر افرادی که موفق به دریافت مجوز تأسیس کمپ می‌شوند باید طبق معیارهای تعریف شده فعالیت داشته باشند.» عابدینی در همین زمینه می‌افزاید: «کسی که به سوءمصرف موادمخدر مبتلاست بیمار است و بیمار هم برای درمانش نزد پزشک و متخصص می‌رود، پس ما نباید نگاهی ساده به موضوع کمپ‌ها داشته باشیم.

در واقع نباید هرکسی به‌سادگی وارد حوزه ترک اعتیاد شود و فعالیت کند، چون ترک اعتیاد یک کار کاملا تخصصی است و اگر کمپی توانایی لازم را برای مدیریت و اجرای برنامه‌های ترک اعتیاد نداشته باشد اوضاع کسانی که برای درمان خود به آنجا پناه می‌برند بدتر هم می‌شود. از سوی دیگر، نظارت بر فعالیت کمپ‌های ترک اعتیاد نقش محوری در این حوزه دارد، یعنی هرچه نظارت بر این نوع مراکز از سوی دولت به‌ویژه سازمان بهزیستی به عنوان متولی امر، دقیق‌تر و مستمرتر باشد قطعا از سوی دیگر میزان مسائل و تخلفات احتمالی آن‌ها کاهش می‌یابد.»