|سیدمحمدمهدی میرجلیلى|
امام صادق(ع) در طلیعه حرکت و نهضت علمى اسلام، هم‌زمان با انتقال خلافت، از سلسله بنی‏امیه به آل عباس، یکى از چهره‏هاى درخشان و موردتوجه و محل رجوع علماى اسلام بوده است. کاوش و بررسى ابعاد وجودى و علمى آن امام، بسیارى از حقایق پنهان، در کیفیت رشد و گسترش و شکل‏گیرى فرهنگ و علوم اسلامى را، روشن مى‏نماید. امام صادق(ع) در این حرکت عظیم در ابعاد مختلف علمی چون فقه، حدیث، کلام، تفسیر و علوم بشرى دیگر و… نقش داشته است. ایشان شاگردانی تربیت‌کرده که در دانش‏هاى گوناگون تبحر داشته‏اند. از دیگر فعالیت‏هاى امام صادق(ع) مبارزات علمى ایشان با جریان‏ها و فرقه‏هاى مختلف که در جامعه اسلامى آن زمان در پى تساهل و تسامح بوده‏اند و از سوى حاکمیت وقت حمایت می‏شده‏اند، بوده است.
بدیهى است هر نهضت علمى نیازمند به مجموعه‏اى از امکانات است. متأسفانه ائمه(ع) آن امکانات را در اختیار نداشته‏اند، درعین‌حال در فرصت‏هاى مناسبى که پیش مى‏آمد هرکدام، از آنان در ترویج معارف اسلامى در ابعاد مختلف مى‏کوشیدند.
امام صادق(ع) در دوره‏اى مى‏زیست که شرایط اجتماعى و فرهنگى آن دوره در زمان هیچ‏یک از امامان وجود نداشته است، زیرا آن دوره ازنظر سیاسى، دوره ضعف و تزلزل حکومت بنی‏امیه و فزونى قدرت بنى‏عباس بود و این دو گروه، مدتى در کشمکش و مبارزه بودند. ازآنجاکه بنی‏امیه در این مدت گرفتار مشکلات سیاسى فراوان بود، لذا فرصت ایجاد فشار و اختناق نسبت به امام و شیعیان را نداشتند.
عباسیان نیز پیش از دستیابى به قدرت در پوشش شعارِ طرفدارى از خاندان پیامبر(ص) و انتقام خون آنان عمل مى‏کردند و فشارى از ناحیه آنان مطرح نبود. دوران آرامش و آزادى نسبى امام صادق(ع) و شیعیان فرصت بسیار خوبى براى فعالیت علمى و فرهنگى آنان به شمار مى‏رفت.
در زمان امام صادق(ع) شور و شوق علمى بى‏سابقه‏اى در جامعه به وجود آمده بود. ازاین‌جهت علوم مختلفى چون قرائت، تفسیر، حدیث، کلام، طب، فلسفه، نجوم، ریاضیات و… پدید آمده بود، بنابراین تشنگى علمى عجیبى در مسلمانان احساس مى‏شد و نیاز داشت که امام به بسیارى از پرسش‏ها در زمینه‏هاى مختلف پاسخ دهد.
امام در عصر خود بزرگ‏ترین دانشگاه اسلامى را در مدینه گشود و مسجد پیامبر(ص) را محل تدریس خویش قرارداد، به‏گونه‏ای که همه فنون در آن تدریس مى‏شد. مجموع شاگردان امام صادق(ع) در این زمان بالغ‌بر چهار هزار تن بوده است. 
ایشان باب علم را در کلام، ریاضیات، شیمى و… گشود. مفضل بن عمرو، مؤمن‏الطاق، هشام ابن حکم و هشام ابن سالم را در علم کلام تربیت نمود و زراره، محمد ابن مسلم، جمیل ابن دراج، حمران بن اعین، ابوبصیر و عبدالله بن سنان و… را در فقه و اصول و تفسیر و جابر ابن حیان را در ریاضیات و شیمى پرورش داد.
درباره جابر ابن‏ حیان گفته‌شده که وى در فنون غریبه تبحر داشته و داراى چندین تألیف بوده که از امام صادق(ع) اخذ نموده است، جرج زیدان مى‏گوید: تعجب است در مورد این شخص که اروپایى‏ها توجه بیشترى نسبت به او از مسلمان‏ها دارند و درباره او و کتاب‏هایش تحقیقات فراوان نموده‏اند. وى در ادامه مى‏گوید: «جابر ابن حیان حجت است از شرق در برابر غرب تا ابد». 
*گستردگى دانش امام صادق(ع)
وسعت علومى که امام صادق(ع) از آن‏ها برخوردار بود بر کسى پوشیده نیست. محققان شیعى و اهل سنت آن حضرت را پیشوا و پیشگام در بسیارى از علوم مى‏دانند. نقش آن حضرت در نشر علوم مختلف و ترویج حدیث، از گفتار و نوشتار و نیز تربیت شاگردانش پیداست. 
به‏طورکلی مطالعه سیره و تاریخ ائمه(ع) و توجه به آثار علمى که از آنان به‌جامانده است، نشان مى‏دهد آن بزرگواران در تمام رشته‏هاى موردنیاز علوم بشرى تبحر داشته‏اند، امام على(ع) در توصیف دانش آل محمد(ص) مى‏فرماید: «هُمْ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَ لَجَأُ اَمْرِهِ وَ عَیبَه عِلْمِهِ وَ مَوْیلُ حُکْمِهِ وَ کُهُوفُ کُتُبِهِ وَ جِبَالُ دِینِهِ: آنان جایگاه سر خداوندى و پناهگاه فرمان الهى و مخزن علم خدا و مرجع حکم او و نگهبان کتاب‏هاى آسمانى و کوه‏هاى همیشه استوار دین خدایند.» 
امام صادق(ع) نیز عترت رسول خدا(ص) را مرکز حکمت و رحمت الهى دانسته، مى‏فرماید: «نَحْنُ شَجَرَه النُبُوَّه وَ بَیتُ الرَّحْمَه وَ مَفَاتِیحُ الْحِکْمَه وَ مَعْدِنُ الْعِلْمِ: ما خاندان پیامبر(ص) درخت نبوت و خانه رحمت و کلیدهاى حکمت و سرچشمه دانش هستیم.»

مکتب امام صادق(ع)
مکتبی که توسط امام باقر و امام صادق(ع) در مدینه ایجاد شد بى‏شک در نهضت علمى و تمدن شگرف و بزرگى که بعدا در جهان اسلام پا گرفت، نقش اساسى و محورى داشته است. این دانشگاه بزرگ در تربیت نیروى انسانى از نظر کیفى و کمى قابل توجه بوده است، شاگردان که در محضر امام صادق(ع) تربیت‌یافته‌اند، چهار هزار نفر گفته‏اند. شیخ مفید مى‏گوید: «اِنَّ اَصْحابَ الْحَدیثِ قَدْ جَمَعُوا الرُّواه عَنِ الصّادِقِ(ع) مِنَ الثِّقاتِ عَلى اِخْتِلافِهِمْ فِى الآْراءِ وَالْمَقالاتِ فَکانُوا اَرْبَعَه آلافٍ: اهل حدیث کسانى را که از امام صادق(ع) روایت نقل کرده‏اند جمع‏آورى نموده‏اند و تعداد افراد ثقه و مورد اطمینان آن‏ها على‏رغم اختلافشان در نظریات و گفتار، به چهار هزار نفر مى‏رسند». شهید اوّل نیز تصریح کرده است که شاگردان معروف آن حضرت از اهل حجاز و شام و عراق به چهار هزار نفر مى‏رسیدند و همه آن‏ها داراى کتاب بوده و یادگارى از خود به جا گذاشتند. «وشّاء» مى‏گوید: «تنها در مسجد کوفه، نهصد شیخ حدیث‏گو را دیدم که «حدّثنى جعفر بن محمد» مى‏گفتند.» نامدارترین شاگردان آن حضرت در حوزه شیعى عبارت‏اند از؛ جمیل بن دراج، عبدالله بن مسکان، عبدالله بن بکیر، حماد بن عیسى، حماد بن عثمان، ابان بن عثمان، هشام بن الحکم، مفضل و… که این شاگردان کتب بسیارى را از خود آن حضرت نقل نموده‏اند و یا خود تألیف کرده‏اند. ازجمله شاگردان امام صادق(ع) ابوخالد حبیب بن المعلى سجستانى است که از شاگردان برجسته مکتب علمى آن حضرت بوده و یکى از بزرگ‏ترین دانشمندان علم نجوم در دوره اسلامى به شمار مى‏رود. او در نجوم بسیار چیره‏دست و ماهر بوده است. او ازجمله منجمانى بوده است که در مقابل نظریه زمین مرکزى، تلاش‏هاى علمى زیادى به انجام رسانید و نظریه گردش زمین به دور خورشید را مطرح کرد. شاگردان امام صادق(ع) به حوزه شیعه محدود نمى‏گردد بلکه از بزرگان و پیشوایان اهل سنت نیز افراد شاخص و سرشناس هستند که از محضر علمى ایشان استفاده برده‏اند و به بزرگى و تفوق و برترى او اتفاق‌نظر داشته‏اند. 

تنوع شاگردان امام صادق(ع)‏
غالب کسانی که در مقام تعلیم علمى برآمده‏اند، در یک‌رشته خاص و یا حداکثر در دو سه رشته توانسته‏اند قدرت علمى خویش را نشان دهند. هرچه مقدار رشته‏ها و شاخه‏هاى علمى بیشتر شود، قدرت علمى افراد نیز کمتر و کم‏رنگ‏تر مى‏شود؛ اما عظمت علمى امام صادق(ع) هم در فقه در اوج قرار دارد و شاگردان بى‏شمارى را تربیت نموده و هم در تفسیر، هم در کلام و هم در فلسفه، نهایى‏ترین نظریات را ارائه مى‏دهد و هم در سلوک و عرفان کوتاه‏ترین راه پیمودنى را پیش روى عارفان قرار مى‏دهد و در علم جبر و شیمى و علوم غریبه نیز نظریات شگرفى را بیان نموده است.این‏قدرت علمى از دیدگاه تشیع که امامان خویش را معصوم و منبع علم آن‏ها را الهامات الهى و ارث پیامبرى مى‏دانند، جاى هیچ شگفتى ندارد؛ اما ازنظر کسانی که چنین اعتقادى ندارند، مسئله فوق‏العاده عجیب و شگرف خواهد بود.آرى امام صادق(ع) در فقه بهترین نظریات را ارائه نموده که هم‏اکنون روایات فقهى او در کتب اربعه (تهذیب و استبصار شیخ طوسى، کافى کلینى و من لا یحضره الفقیه صدوق) و وسائل الشیعه حر عاملى و… گردآورى شده است و شاگردانى چون جمیل بن دراج، عبدالله بن مسکان، حماد بن عثمان و… در فقه تحویل جامعه اسلامى داده است و هم در کلام محکم‏ترین آراء را بیان نموده و شاگردانى چون هشام بن الحکم و مفضّل بن عمر را تربیت نموده است و در تفسیر نیز ژرفاى قرآن را بیان نموده و شاگردانى چون ابوحمزه ثمالى پرورش داده است.

​​​​​​​نتیجه‏ گیرى‏
‏امام صادق(ع) از فرصت انتقال قدرت از بنی‏امیه به بنی‏عباس در جهت تقویت مبانى اسلام و شکوفایى علوم اسلامى نقش اساسى و محورى داشته و در این راستا با تربیت شاگردان مبرز در علوم و دانش‏هاى گوناگون حرکت علمى مسلمانان را شتاب بخشید و تمدن بزرگ اسلامى را پایه‏گذارى نمود، به‌جرئت مى‏توان گفت که تمدن پرزرق‌وبرق امروزى غرب وامدار دانشگاه امام صادق(ع) در مدینه منوره است.