سید محمد بحرینیان
هرچند معمولا شاخص‌های اجتماعی به‌کندی تغییر می‌کنند و به رخدادها، واکنش آنی نشان نمی‌دهند؛ اما نتایج نظرسنجی‌های مختلف نشان می‌دهد که اخیرا حتی یک تصمیم یا موضع‌گیری غلط، بر افزایش میل به مهاجرت تأثیرگذار است. در این میان چند نکته قابل‌ذکر است:
اول آنکه به نظر می‌رسد مسئله مهاجرت نخبگان، هنوز هم آن‌چنان‌که باید جدی گرفته نشده است. روز گذشته، سخنگوی بنیاد ملی نخبگان اظهار داشته که آمارهای حوزه مهاجرت نخبگان صحیح نیستند و به‌عنوان‌مثال در شرایط فعلی، ۶۲ درصد برگزیدگان المپیادهای علمی در کشور حضور دارند. سخنگوی محترم به این واقعیت توجه نکرده که حضور ۶۲ درصد نخبگان در کشور دستاورد نیست بلکه بخش دردناک ماجرا آن است که ۳۸ درصد نخبگان از کشور مهاجرت کرده‌اند. ما برای حل مشکل، ابتدا باید آن را بپذیریم و ناگفته پیداست که موج مهاجرت نخبگان علمی و دانشگاهی، به‌ویژه در رشته‌های فنی و مهندسی و علوم پایه به وضعیت نگران‌کننده‌ای رسیده است.
دو. مشاهدات میدانی نگارنده و همچنین برخی نتایج نظرسنجی مراکزی چون ایسپا، نشان از آن دارد که واقعیت موجود کشور از این آمار ۳۸ درصدی بدتر است. نکته دیگر آن‌که مانع بسیاری از نخبگان برای خروج از کشور، مسائل مالی و عمدتا ناشی از کم‌ارزش بودن پول ملی و ضعف ریال در برابر ارزهای خارجی است، اگرنه میل به مهاجرت بالاتر از این اعداد و ارقام است و این مسئله، تنها متوجه نخبگان هم نیست و بیش از یک‌سوم مردم عادی هم تمایل به مهاجرت دارند.
سه. بزرگ‌ترین عامل موج مهاجرت، مسائل اقتصادی و در حوزه اقتصاد هم، پیش‌بینی‌ناپذیری است. نرخ بالای تورم و تلاطم اقتصادی موجود، اقتصاد را بی‌ثبات و پیش‌بینی‌ناپذیر می‌کند و نتیجه اصلی آن، خسته شدن توده‌های مردم و به‌ویژه نخبگان و صاحبان تخصص و فن است.
چهار. برخی مواضع مسئولان و طرح‌های مراجع قانونی، حتی اگر به مرحله انجام نرسند، موجی از نارضایتی و ناامیدی را می‌گسترانند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که طرح صیانت، هرچند مجلس با هوشمندی آن را کنار گذاشت اما با توجه به اهمیت مسئله فضای مجازی برای جوانان، روی تمایل به مهاجرت اثرگذار بوده است. 
پنج. تغییر قوانین و روال‌ها و بی‌ثباتی در نظام آموزش، عامل دیگری است که موجب افزایش میل به مهاجرت می‌شود. چند هفته پیش، اعلام شد که آزمون سراسری ورودی دانشگاه‌ها تغییر خواهد کرد و روز گذشته، تغییرات اعلام‌شده عملا لغو شد. چندی پیش اعلام شد که فارغ‌التحصیلان هر رشته کارشناسی، برای مقطع بعدی تنها در همان رشته می‌توانند تحصیل کنند که سروصدای زیادی برانگیخت و چند روز بعد لغو شد. تغییر مرتب قوانین و رویه‌های آموزشی، اداری و اقتصادی، آسیب‌زاست و موجب افزایش میل به مهاجرت است.
شش. کسی که میل به مهاجرت داشته باشد، حتی اگر در کشور بماند، دیگر از آن سرزندگی و پویایی قابل‌قبول برخوردار نیست. مسئله مهاجرت نخبگان در مرز هشدار است و هرچند نباید موضوع را سیاسی کرد، اما باید گفت که در دوران دولت قبل به اوج رسیده است. هرچند معتقدیم در کشور برای نخبه، جای پیشرفت و فعالیت وجود دارد، اما در این مقال، در پی قضاوت و تعیین درستی یا نادرستی این میل نیستیم؛ بلکه آن را به‌عنوان واقعیتی اجتماعی می‌نگریم. بی‌شک جهاد تبیین موردنظر رهبر انقلاب، در شناخت پیشرفت‌ها، فرصت‌ها و ظرفیت‌ها باعث کاهش این میل می‌شود و بخشی از راهکارهای مواجهه با این پدیده، باید از جنس فرهنگی باشد. دراین‌باره بیشتر خواهیم گفت.