گروه اجتماعی 
مراجع رسمی و بین‌المللی، همواره گزارش های نگران کننده ای از تولید، توزیع و سوءمصرف مواد مخدر منتشر می کنند. گزارش‌ اخیر «دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد» نیز حاوی نکاتی تأمل برانگیز است و نشان می دهد مصرف مواد مخدر در یک دهه گذشته رشدی شتابان داشته و در میزان تولید و کشف بسیاری از مواد مخدر غیرقانونی رکوردهای تازه ای به ثبت رسیده است. «روند قانونی سازی کانابیس در جهان»، «افزایش سطح تولید کوکائین» و «گسترش مواد مخدر مصنوعی در بازارهای جدید» از دیگر نکات برجسته ای به شمار می رود که در این گزارش، همراه با انتشار جزئیاتی درباره تداوم معضل دسترسی به درمان دارویی به ویژه برای زنان، تشریح و مورد واکاوی قرار گرفته است. 
به روایت این گزارش که مربوط به سال ۲۰۲۲ است، «حدود ۲۸۴ میلیون نفر در ۲۰۲۰  (رده سنی ۱۵ تا ۶۴ سال) اقدام به مصرف مواد مخدر کرده‌اند. این آمار افزایش ۲۶ درصدی مصرف مواد را نسبت به یک دهه گذشته نمایان می‌سازد. بیشترین میزان مصرف مربوط به جوانان است و معمولا این قشر در مقایسه با نسل‌های قدیمی‌تر به این سمت گرایش بیشتری دارند.  در آفریقا و آمریکای لاتین افراد زیر ۳۵ سال، بیشترین افرادی را تشکیل می‌دهند که به دلیل اختلالات سوء مصرف مواد تحت درمان قرار می گیرند.»  حال اینکه فرزانه سهرابی،معاون اجتماعی مؤسسه کادراس، مبتنی بر گزارش دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در سال ۲۰۱۹، می گوید: حدود ۲۷۱ میلیون نفر در جهان انواع مواد را مصرف می‌کردند و تعداد افراد مصرف کننده حدود ۳۰ درصد بیشتر از سال ۲۰۰۹ بوده است؛ اگرچه این افزایش تاحدودی به دلیل رشد ۱۰ درصدی جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال در سطح جهان بوده، اما به طور کلی بررسی روندهای جهانی مصرف مواد حکایت از شیوع بیشتر مصرف مواد شبه افیونی در آفریقا، آسیا، آمریکای شمالی و افزایش پرشتاب مصرف کانابیس در آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی و آسیا در مقایسه با سال ۲۰۰۹ داشته است.  بنابر اظهارات سهرابی، بررسی گزارش ۲۰۱۹ نشان می‌داد که تعداد مصرف‌کنندگان مواد شبه افیونی در سطح جهان ۵۳/۴ میلیون نفر بوده اند (یعنی ۵۶ درصد بیشتر از تخمین‌های قبل). همچنین دو سوم از ۵۸۵ هزار مورد مرگ و میر ناشی از مصرف مواد مخدر در سال ۲۰۱۷ به دلیل مصرف مواد
شبه افیونی بوده است. در جهان ۱۱ میلیون نفر در سال ۲۰۱۷ مواد مخدر تزریق کرده‌اند که از این تعداد ۱/۴۱ میلیون نفر مبتلا به ویروس اچ آی وی و ۵/۶ میلیون نفر مبتلا به هپاتیت C گزارش شده است.  اما مطابق برآوردها در گزارش ۲۰۲۲، ۱۱٫۲ میلیون نفر در سراسر جهان  تزریق کننده مواد مخدر به حساب می آیند. طبق آمارها حدود نیمی از این معتادان مبتلا به هپاتیت C، ۱٫۴ میلیون نفر مبتلا به ایدز و ۱٫۲ میلیون نفر نیز به هر دو بیماری مبتلا هستند. غاده والی،مدیر اجرایی دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در واکنش به این یافته‌ها به «میزان تولید و کشف بسیاری از مواد مخدر غیرقانونی اشاره کرده که رکوردهای جدید و بسیار بالایی به ثبت رسیده است؛ این امر همزمان با وضعیت اضطراری جهانی رخ داده که میزان آسیب‌پذیری را افزایش می‌دهد.
در عین حال برداشت‌های ناصحیح از ابعاد این مسئله و آسیب‌های ناشی از آن افراد را از مراقبت و درمان محروم می‌کند و جوانان را به سمت رفتارهای پر خطر سوق می‌دهد. ما باید منابع و توجه لازم برای رویارویی با همه جنبه‌های معضل جهانی مواد مخدر، از جمله ارائه مراقبت‌های شواهد محور برای تمام کسانی که به آن نیاز دارند، را بدان اختصاص دهیم و سطح دانش خود در زمینه ارتباط میان مواد مخدر غیرقانونی با دیگر چالش‌های حیاتی مانند منازعات و تخریب محیط زیست را ارتقا دهیم.»
همچنین در این گزارش بر اهمیت ترغیب جامعه بین‌المللی، دولت‌ها، جامعه مدنی و تمام ذی‌نفعان به انجام اقدامات فوری جهت محافظت از مردم، از جمله تقویت پیشگیری و درمان مصرف مواد مخدر و مقابله با عرضه غیرقانونی آن تأکید شده است. 
 نشانه‌ها و تأثیرات اولیه قانونی شدن کانابیس
آمارها و تحلیل‌های موجود، از تغییرات عمده‌ در الگوی مصرف انواع مواد مخدر در دو دهه اخیر حکایت دارد. براین اساس الگوی مواد مصرفی در سطح جهان از مواد سنتی مانند تریاک و مشتقات آن هروئین و حتی موادی مانند کوکائین که در آمریکای شمالی و اروپا پرطرفدار است به مواد صنعتی و نوظهوری مانند خانواده آمفتامین‌ها و انواع کانابیس‌ها تغییر کرده و این را گزارش دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد هم تأيید می کند: «به نظر می‌رسد «قانونی شدن» کانابیس در آمریکای شمالی سبب افزایش مصرف روزانه این ماده، (به ویژه محصولات قدرتمندتر) در میان جوانان شده است. افزایش مصرف کانابیس همچنین در میان افرادی که مبتلا به بیماری روانی، دارای سابقه خودکشی و نیز بستری شدن در بیمارستان دارند نیز گزارش شده است. همچنین «قانونی شدن» کانابیس سبب افزایش درآمدهای مالیاتی و به طور کلی کاهش نرخ بازداشت به دلیل در اختیار داشتن این ماده مخدر شده است.»
سال ۱۳۹۹ آماری از سوی فرزانه سهرابی، معاون اجتماعی مؤسسه کادراس ارائه شد که نشان می داد، بیشترین ماده مصرفی در سطح جهان مربوط به کانابیس با ۱۸۸ میلیون مصرف‌کننده است و سپس ماده مخدر و شبه افیون با ۵۳ میلیون مصرف‌کننده در رده دوم مصرف جهانی قرار دارد، در این میان آمفتامین‌ها و مواد محرک با ۲۹ میلیون نفر، اکستازی با ۲۱ میلیون نفر و کوکائین با ۱۸ میلیون نفر به ترتیب در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.
گزارش‌های مختلف نمایانگر آن است که برخلاف تصورات عمومی، نه تنها از تولید و مصرف مواد مخدر در جهان کاسته نشده است، که میزان تولید و مصرف آن در سطح جهان، بسیار افزایش یافته است.
«تلاش‌ها برای قانونی کردن برخی از انواع مواد مخدر در کشورهای آمریکای شمالی، دستاورد جهانی در کاهش مصرف مواد مخدر و برچیده شدن بازار خرید و فروش غیرقانونی آن نداشته و به صورت مداوم انواع جدیدی از مواد مخدر و روانگردان‌ها در جهان تولید و توزیع می‌شوند، اراضی زیر کشت مواد مخدر به سرعت در حال افزایش هستند و اختلافات جدی میان برخی از کشورهای جهان و بروز بحران‌ها و بی‌ثباتی‌های سیاسی باعث شده تا مقامات کشورهای مختلف نتوانند تعاملات لازم برای مبارزه با مواد مخدر و باندهای قاچاق را صورت دهند. جالب آنجاست که در برخی از ایالات آمریکا و کانادا، مصرف غیرپزشکی حشیش قانونی شد تا به زعم مقامات این کشورها، میزان خرید و فروش غیرقانونی این ماده مخدر کاهش یابد، اما گرانی حشیش عرضه شده در بازارهای قانونی باعث شد بسیاری از مصرف‌کنندگان این ماده مخدر، به سراغ بازارهای تهیه و توزیع غیرقانونی آن بروند و در نتیجه و طبق گزارش دفتر مقابله با جرم و مواد مخدر سازمان ملل متحد، تحقیقات سال ۲۰۱۸ نشان می‌داد که در برخی ایالت‌ها همچون ایالت کالیفرنیای آمریکا، طرح قانونی کردن خرید و فروش حشیش برای کاهش بازار غیرقانونی این ماده مخدر، عملا «شکست» خورد و نتوانست تا خریداران را از این بازار غیرقانونی دور کند.» (بانک مقالات ایرانی- بهروز اشرف سمنانی)
 رشد مداوم تولید و قاچاق مواد مخدر
گزارش دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۲ هم بر این امر صحه می گذارد که در سال ۲۰۲۰ تولید کوکائین به بالاترین حد رسید و نسبت به سال ۲۰۱۹ با رشدی ۱۱درصدی به ۱۹۸۲ تن بالغ شد. علی‌رغم افزایش همه‌گیری کرونا میزان کشفیات کوکائین نیز افزایش یافت و به رکورد ۱۴۲۴ تن در سال ۲۰۲۰ رسید. در سال ۲۰۲۱ تقریبا ۹۰ درصد کوکائین کشف شده در سطح جهان در کانتینرها یا از طریق دریا قاچاق شده است. داده‌های مربوط به کشفیات مواد نشان می‌هد که قاچاق کوکائین به مناطقی خارج از بازارهای اصلی آمریکای شمالی و اروپا، با افزایش سطح قاچاق به آسیا و آفریقا در حال گسترش است.
از لحاظ جغرافیایی قاچاق مت‌آمفتامین همچنان در حال گسترش است؛ به طوری که در سال های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰، ۸۴ کشور از کشفیات مت آمفتامین خبر داده بودند، این میزان بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ به ۱۱۷ کشور افزایش یافته و مقدار کشفیات این ماده نیز از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰، ۵ برابر شده است.
همچنین تولید تریاک در سراسر جهان در بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱ حدود ۶ درصد رشد کرده و به ۷۹۳۰ تن رسیده که عمدتا به دلیل افزایش تولید مواد در افغانستان بوده است. با این حال سطح جهانی زیر کشت خشخاش با ۱۶درصد کاهش به ۲۴۶۸۰۰ هکتار در مدت زمان مشابه رسیده است.
 روندهای کلیدی مخدری جهان به تفکیک منطقه
در بسیاری از کشورهای آفریقایی، آمریکای جنوبی و مرکزی، مصرف کنندگان کانابیس بزرگ‌ترین دسته افرادی را تشکیل می‌دهد که به دلیل اختلالات سوء مصرف مواد تحت درمان قرار گرفته اند. اما در اروپای شرقی، جنوب شرقی و در آسیای مرکزی مصرف کنندگان اوپیوئیدها بیشترین افراد تحت درمان به دلیل اختلالات سوء مصرف را تشکیل می‌دهند.
در ایالات‌متحده آمریکا و کانادا، مرگ و میر ناشی از بیش‌مصرفی که همچنان در حال ثبت رکوردهای جدید است، عمدتا از مصرف غیر پزشکی از فنتانیل ناشی می‌‎شود. ارزیابی‌های اولیه در ایالات‌متحده، مرگ بیش از ۱۰۷ هزار نفر به دلیل بیش‌مصرفی مواد مخدر در سال ۲۰۲۱ حکایت دارد، آماری که در مقایسه با سال ۲۰۲۰ با ۹۲ هزار مورد مرگ بیشتر شده است. از سوی دیگر در دو بازار بزرگ مت آمفتامین کشفیات افزایش یافته – میزان افزایش آن در آمریکای شمالی نسبت به سال گذشته به ۷ درصد می رسد، در حالی که در جنوب شرق آسیا به تنهایی ۳۰ درصد نسبت به سال قبل آن افزایش یافته است. همچنین بالاترین رکورد کشفیات مت آمفتامین را منطقه جنوب غرب آسیا به خود اختصاص داد که در سال ۲۰۲۰ نسبت به سال ۲۰۱۹، افزایش ۵۰ درصدی را نشان می‌دهد.
همچنین هنوز نابرابری زیادی در دسترسی به مواد اوپیوئیدی جهت مصرف پزشکی وجود دارد. در سال ۲۰۲۰، به ازای هر یک میلیون نفر در آمریکای شمالی۷۵۰۰ دوز بیشتر از این داروها نسبت به یک میلیون نفر در آفریقای غربی و مرکزی وجود داشته است.
 زمینه مساعد برای تولید مواد مخدر مصنوعی در مناطق درگیر منازعه
همچنین این گزارش تأکید می‌کند که اقتصادهای مخدری غیرقانونی می‌تواند در بحبوحه منازعات نظامی و در مناطقی که حاکمیت قانون ضعیف است، رشد کرده و در عین حال این عامل می‌تواند درگیری‌های نظامی را طولانی کرده و به آن دامن بزند.
داده‌ها از خاورمیانه و آسیای جنوب شرقی حاکی از آن است که منازعات نظامی می‌تواند به عنوان آهنربایی برای تولید مواد مخدر مصنوعی عمل کند. زیرا این دسته از مواد در همه جای جهان قابلیت تولید شدن دارد. این تأثیر ممکن است زمانی بیشتر شود که منطقه هدف نزدیک به بازارهای بزرگ مصرف باشد.
به صورت تاریخی در مناطق درگیر جنگ از مواد مخدر برای تأمین مالی درگیری و ایجاد درآمد استفاده می‌کردند. همچنین گزارش جهانی مواد مخدر ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که این درگیری‌های نظامی ممکن است مسیرهای قاچاق مواد مخدر را تحت تأثیر قرار داده و تغییر دهند، همان طور که در بالکان و اخیرا در اوکراین شاهد این رویداد هستیم.
شمار آشپزخانه‌های (آزمایشگاه‌های) مخفی تولید مواد مخدر مصنوعی در اوکراین به صورت انفجاری از ۱۷ مورد در سال ۲۰۱۹ (که همگی برچیده و از میان رفته بود) به ۷۹ مورد در سال ۲۰۲۰ رسید. ۶۷ مورد از آنها اقدام به تولید آمفتامین می کنند، رقمی که در سال ۲۰۱۹ تنها ۵ مورد بود. این تعداد بیشترین آمار از بین بردن آشپزخانه های از بین رفته تولید مواد مخدر در جهان در سال ۲۰۲۰ به حساب می‌آید.
 اثرات زیست محیطی بازار مواد مخدر
براساس گزارش جهانی مواد مخدر در سال ۲۰۲۲، بازارهای مواد مخدر غیرقانونی می‌تواند در سطوح مختلف محلی، جماعت محور یا فردی بر محیط زیست اثر منفی بگذارد. یافته‌های کلیدی گویای این واقعیت است که میزان کربن موجود در محیط‌های سرپوشیده در نتیجه مصرف کانابیس بین ۱۶ تا ۱۰۰ برابر بیشتر از متوسط کربن موجود در محیط های باز است. همچنین کوکائین موجود در هوای پیرامون، ۳۰ برابر بیشتر از کوکائین موجود در هوای پیرامون دانه های طبیعی این ماده است.
همچنین از جمله دیگر تأثیرات زیست محیطی می‌توان به جنگل زدایی قابل توجه اشاره کرد و همچنین موجودات زنده، حیوانات و زنجیره غذایی به طور غیر مستقیم از این اقدام آسیب می‌بینند.
 شکاف جنسیتی در فرصت‌های درمان و مصرف مواد مخدر
اگرچه زنان همچنان در میان مصرف کنندگان مواد در اقلیت‌ باقی مانده‌اند، اما گزارش مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد حاکی از آن است که میزان گرایش آنان به مواد مخدر در حال افزایش است و آنان با سرعت بیشتری در مقایسه با مردان به سمت اختلالات سوء مصرف مواد حرکت می کنند. 
در حال حاضر زنان حدود ۴۵ تا ۴۹ درصد از مصرف‌کنندگان آمفتامین و مصرف‌کنندگان غیر پزشکی همچون مواد اوپیوئیدی دارویی و
آرام بخش‌ها را تشکیل می‌دهند.
شکاف درمانی برای زنان در سراسر جهان همچنان زیاد است. اگرچه از هر دو مصرف کننده آمفتامین تقریبا یک نفر زن است، اما تنها یک نفر از هر پنج زن مصرف کننده این ماده فرصت قرار گرفتن در مسیر درمان اعتیاد را به دست می آورد.
به طور کلی در سطح جهان و همچنین ایران دسترسی زنان به درمان، هم از منظر تعداد مراکز درمانی و ترک اعتیاد و هم از منظر پذیرش اجتماعی و کمک و همراهی خانواده و جامعه پایین‌تر از مردان است.
پیش تر فرزانه سهرابی، معاون اجتماعی مؤسسه کادراس، نسبت به رشد اعتیاد در میان زنان اظهار نگرانی کرده و حتی مبتنی بر نتایج یافته‌های پژوهشی تأکید کرده بود، الگوی مصرف مواد میان زنان دگرگون شده است: «نکته بسیار مهم در سال‌های اخیر در مورد اعتیاد زنان، تغییر الگوی مصرف میان زنان مصرف‌کننده مواد است. تحقیقات نشان می‌دهد، مردانی که به مواد مخدر روی می‌آورند، اول از سیگار، قلیان، حشیش و مواد مخدر سبک شروع می‌کنند و بعد به مصرف شیشه و کراک و مواد مخدر خطرناک می‌پردازند؛ اما این امر در زنان متفاوت است. شروع اعتیاد در زنان با ماده خطرناکی مثل شیشه و هروئین است و این نوع الگوی مصرف میان آنان بسیار خطرناک است.»
این استاد دانشگاه سال ۱۳۹۹ با استناد بر آمارها، از افزایش شیوع مصرف در کشور خبر داد و گفت: حدود سه میلیون نفر مصرف‌کننده مستمر مواد در کشور هستند که حدود ۱۰ درصد از آنها را زنان تشکیل می‌دهند.
 پیشگیری، حلقه مفقوده در کنترل مواد مخدر
امروزه بخش مهمی از برنامه‌های مبارزه با مواد و اعتیاد در سطح جهان به ویژه میان کشورهای موفق در کنترل اعتیاد، بهره‌مندی از استراتژی پیشگیری است، در مقطعی پیشگیری از مصرف مواد به چاپ جزوه‌های تشریحی برای هشدار دادن به جوانان در خصوص خطرات مصرف مواد محدود می‌شد، اما نتیجه کاربست برنامه‌های پیشگیرانه در بسیاری از کشورها، اینک با وضعیت متفاوتی نشان از آن دارد که بهره‌گیری از استراتژی پیشگیری مبتنی بر مستندات علمی در رابطه با خانواده، مدارس و به طور کلی جوامع می‌تواند تضمین کننده سلامت روان و جسم کودکان و نوجوانان به ویژه میان حاشیه‌نشینان و افراد در معرض اعتیاد باشد.
مسئله ای که فرزانه سهرابی با اشاره به آن می گوید: «بهتر است تدوین برنامه‌ها در حوزه کاهش و کنترل اعتیاد در کشور با محوریت رویکرد پیشگیری معطوف به آموزش مهارت‌های مربوط به والدین و فرزندپروری، بهبود محیط آموزشی، افزایش مهارت‌های زندگی و نفوذ اجتماعی و محوریت قرارگیری برنامه‌های اجتماع محور مانند اولویت آموزش و گسترش برنامه‌ها در چاچوب کارزارهای رسانه‎ای و اماکن و سایر فعالیت‌های تفریحی باشد.»
اما موضوع در خور توجه این است که پیشگیری و درمان همچنان در بسیاری از نقاط دنیا در دسترس نیست، به طوری که در هر سال تنها یک نفر از هفت نفر مبتلا به اختلالات مصرف مواد به درمان دسترسی دارد، به خصوص در زندان‌ها، این امر چشمگیرتر است. سهرابی با تکیه بر گزارش ۲۰۱۹ دفتر مقابله با جرم و مواد سازمان ملل متحد، عنوان می کند: این دفتر تحلیلی عمیق از مصرف مواد و عواقب شدید آن بر سلامت در محیط زندان ارائه داده که نشان می‌دهد شیوع بیماری‌های عفونی همچون اچ آی وی، هپاتیت C و سل و همچنین خطرات مربوط به آنها، به طور نسبی در زندان‌ها، به خصوص میان کسانی که مواد تزریق می‌کنند، در مقایسه با جمعیت کل بیشتر است. در گزارش مذکور، برای سال ۲۰۱۷ در ۵۶ کشور حداقل یک زندان درمان جایگزین مواد شبه افیونی را ارائه کرده‌اند، گزارش ۴۶ کشور حاکی از آن است که امکان ارائه چنین درمانی در زندان وجود ندارد. برنامه‌های کاهش آسیب مانند ارائه سوزن و سرنگ در زندان بسیار به ندرت در دسترس است و تنها ۱۱ کشور دسترسی به سوزن و سرنگ را حداقل در یک زندان گزارش داده‌اند، اما فقدان چنین برنامه‌هایی در ۸۳ کشور تأیید شده است. معاون اجتماعی مؤسسه کادراس در خصوص وضعیت حوزه درمان در ایران و با بیان اینکه بر اساس پروتکل‌های درمانی اعتیاد در کشور، می‌توان محدودیت‌هایی را در عرصه نظر و عمل در حوزه درمان اعتیاد مشاهده کرد، می گوید: تعداد کم مراکز به ویژه مراکز ترک اعتیاد بانوان دسترسی افراد دارای اختلالات مصرف مواد را بسیار دشوار کرده است.  این پژوهشگر معتقد است که درمان اعتیاد در کشور ما کمتر روی حوزه کاهش آسیب تمرکز دارد و در واقع درمان به معنای این است که فرد معتاد یا باید سالم باشد و یا مصرف‌کننده و تنها در این دو طیف قرار دارد؛ در حالی که اثربخشی به‌کارگیری حوزه کاهش آسیب امروزه در بسیاری از کشورها به اثبات رسیده است. در ایران درمان اعتیاد بیشتر بر روی درمان جسمی و فیزیکی آن استوار است؛ بدین معنا که فرد معتاد زمانی که وابستگی جسمی خود را به مصرف مواد پایان دهد، درمان برای او انجام شده است. در حالی که درمان اعتیاد به گونه‌ای که درصد عود آن را پایین آورد، نیاز به رفتار و تفکر اعتیادآوری دارد که در ذهن فرد معتاد جای گرفته است و برای درمان و کنترل اعتیاد در این مدل نیاز به درمان‌های غیردارویی و مشاوره‌ای است.