معدن‌کاوی زخمی بر پیکره آثار تاریخی
همواره فعالیت معدن‌کاوی در جوار آثار تاریخی موجبات نگرانی برخی از کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی را به دنبال داشته و آنان از تأثیرات مخرب این فعالیت‌ها بر منظر تاریخی و باستانی سخن گفته‌اند. باستان‌شناسان بر این باورند که معدن‌کاوی در مناطق تاریخی نه‌تنها به تخریب آثار باستانی منجر می‌شود، بلکه به تغییرات غیرقابل‌جبران در اکوسیستم طبیعی آن نیز منتهی خواهد شد.
بسیاری از محوطه‌ها و آثار باستانی این سرزمین فاقد چشم‌انداز روشن حفاظتی است و عدم تدوین برنامه جامع و منسجم حفاظت آثار باستانی در مقابل خطرات توسعه تدریجی مدرن مانند معدن‌کاوی، برخی از آثار باستانی را در آستانه تخریب و نابودی قرار داده است. بهره‌برداری از معادن کشور بدون رعایت اصول و قوانین میراث فرهنگی اثرات نامطلوب و جبران‌ناپذیری به‌جا می‌گذارد. معادن ما که عمدتا هم در دل مناطق کوهستانی یا جنگل‌ها و در حریم محوطه‌های تاریخی یا جاذبه‌های طبیعی و جانوری قرار دارند، با این نگاه که موجب افزایش درآمد و اشتغال می‌شوند به‌ویژه در سال‌های اخیر با افزایش استخراج و صدور مجوز فعالیت رونق زیادی گرفته‌اند و به گفته فعالان حوزه میراث فرهنگی همین افزایش فعالیت موجب می‌شود اصطکاکی بین جاذبه‌های گردشگری یا طبیعی و معادن شکل گیرد و فعالیت‌های معدنی بسیاری از چشم‌اندازهای ما را تخریب کند و در کنار آن با آلودگی هوا و اکوسیستم منجر به آسیب گونه‌های گیاهی و جانوری شود. سالانه هزاران مجوز فعالیت معدنی داده می‌شود، درحالی‌که نظارتی بر آنها نیست و اغلب ارزیابی محیط زیستی و حتی پیوست فرهنگی هم ندارند.
فعالان حوزه میراث فرهنگی توضیح می‌دهند که اگر به‌جای توسعه صرف و رونق اقتصاد، نگاهی برپایه توسعه پایدار داشته باشیم، متوجه می‌شویم که فعالیت معادن در همه دنیا به‌صورت کنترل‌شده اتفاق می‌افتد و باید فعالیت معادن با نظارت دقیق و حداقل آسیب به محیط زیست و آثار تاریخی انجام شود تا جوامع انسانی و چشم‌اندازهای تاریخی و طبیعی ما در امان بماند و از همه مهم‌تر اینکه به‌جای معادن، خود محوطه‌های تاریخی و گردشگری به درآمدزایی و اشتغال‌زایی منجر شود.
این فعالان با ذکر این نکته که «در خوش‌بینانه‌ترین حالت ارزآوری صادرات مواد معدنی که اغلب خام‌فروشی است به ۱۲ میلیارد تومان هم نمی‌رسد، معتقدند نگاه توسعه پایدار و مسئولانه یعنی با جذب گردشگر و رونق محوطه‌های تاریخی و طبیعی و گردشگری به‌جای درآمدزایی از معدن به عنوان یک منبع ناپایدار و تجدیدناپذیر به سراغ یک منظر یا چشم‌انداز بی‌پایان برویم و با ورود گردشگران خارجی و ارزآوری صادرات نامرئی داشته باشیم. این کار با برنامه‌ریزی دقیق، دغدغه‌مند و توسعه‌گرایانه در حوزه گردشگری قابل اجراست.»(۱)
همچنان سود اقتصادی معادن بیش از گردشگری تلقی می‌شود
سعید شاهی از کارشناسان و مرمتگران آثار تاریخی دراین‌باره تأکید می‌کند: «در این روزگار که صنعت گردشگری یکی از منابع مالی دولت‌ها را تأمین می‌کند و آثار باستانی بدون هیچ زحمتی خودبه‌خود سبب‌ساز رونق گردشگری است، هنوز در ایران سود اقتصادی معادن بیش از گردشگری تلقی می‌شود. نباید به خاطر رسیدن به ثروتی، یک ثروت چند هزارساله را از بین ببریم؛ این کار را هیچ عقل سلیمی قبول نمی‌کند. باید توجه داشت که کارکرد و اهمیت آثار باستانی برای تفاخر به گذشته‌های دور و از یادرفته نیست. بلکه این پهنه‌ها برای درک شکل‌گیری فرهنگ‌ها در بخش بزرگی از خاورمیانه اهمیت دارد.»
این کارشناس می‌گوید: «معدن‌کاوی در مناطقی که آثار تاریخی قرار دارد، اصول و چارچوبی مشخص دارد اما این اصول رعایت نمی‌شود که حاصل آن تخریب وحشتناک آثار کهن و تکرارناشدنی، نابودی محیط‌زیست و منابع طبیعی است و در اغلب موارد علیرغم اینکه اقدامات مخرب معدن‌کاوی با شکایت قضائی روبه‌رو می‌شود، اما دوباره از سر گرفته می‌شود، همانند فعالیت معدن‌کاوی در محوطه کوه مهر (کوه رحمت) در حریم درجه‌دو تخت جمشید که حدود ۹ سال پیش با دستور قضائی متوقف‌شده بود ولی تا چندی قبل این اقدام مخرب ادامه داشت. فعالیت سنگین و پرآسیب معدن‌کاوی در حالی در محدوده درجه‌دو تخت جمشید اتفاق افتاد که این محدوده در پرارزش‌ترین محوطه‌های باستانی از دوره هخامنشی تا اوایل دوره اسلامی در ایران قرار‌گرفته است. اهمیت این کوه به‌اندازه‌ای است که یونسکو درخواست گسترش بیش‌از‌پیش حریم تخت جمشید را به دلیل وجود میراث ارزشمند تاریخی به ایران ارائه داده است.»
نگرانی‌ها از شروع دوباره معدن‌کاوی در کوه رحمت
اخیرا با پیگیری‌های انجام شده فعالیت معدن‌کاوی در کوه رحمت متوقف شده با‌این‌وجود مشخص نیست که این توقف تا چه زمانی ادامه خواهد داشت. پیش‌از‌این هم دستور توقف این پروژه صادر و در محاکم قضائی پیگیری‌های لازم صورت گرفته بود، اما این معدن مجددا شروع به فعالیت کرد.
پیشتر فعالان میراث فرهنگی هشدار داده بودند که کوه رحمت در تخت جمشید، با عملیات معدن‌کاوی تخریب‌شده است. به گفته آنها، معدن‌کاوی در کوه رحمت علاوه بر آنکه منظر تاریخی این اثر را از بین می‌برد، به از‌بین‌رفتن محوطه‌های باستانی در دامنه آن نیز می‌انجامد و چون این اثر در حریم درجه‌دو تخت جمشید قرار‌گرفته است، فعالیت معدن‌کاوی حتی درختکاری و ساخت‌و‌ساز نیز در آن ممنوع و دارای ضوابط خاص است.
ببراز بازوبندی، فعال میراث فرهنگی استان فارس، در توضیح اهمیت تاریخی و باستانی کوه رحمت گفت که این کوه ۵۰ کیلومتر طول دارد و دارای آثار فراوانی از دوره هخامنشی است. حتی در بخش پایانی آن نیز که به قدمگاه ختم می‌شود، آرامگاه‌هایی شبیه به آرامگاه‌ها در نقش رستم وجود دارد.
مدتی قبل سایت صدای میراث در گزارشی با عنوان «فاجعه در تخت جمشید؛ کوه رحمت را می‌بلعند»، به نقل از فعالان میراث فرهنگی نوشت: «معدن سنگ‌شکن شهرداری مرودشت بدون توجه به احکام قضائی در حال بلعیدن کوه رحمت است. یگان حفاظت و حراست میراث فرهنگی فارس فعالان معترض را به مدیرکل استان ارجاع می‌دهد و محمد ثابت اقلیدی، مدیرکل میراث فرهنگی فارس، هم به درخواست‌ها برای ممانعت از تخریب گسترده کوه رحمت توجه نمی‌کند.» سرانجام با اعتراض گسترده فعالان میراث فرهنگی، فعالیت معدن‌کاوی به دستور دادستان تعطیل شد. بااین‌حال، بیم آن می‌رود که بازهم به احکام قضائی بی‌توجهی شود. هر بار پس از بازگشت معدن‌کاوی به کوه مهر و دیگر آثار تاریخی این واقعیت تلخ عیان می‌شود که ظاهرا برخورد با فعالیت‌های غیرقانونی و مخرب در دوره‌های مختلف از اولویت مسئولان خارج می‌شود!
سعید شاهی، کارشناس و از مرمتگران آثار تاریخی در این زمینه می‌گوید: «بسیاری از آثار باستانی چنین سرنوشتی دارند و علیرغم اینکه خبر‌هایی درج می‌شود مبنی براینکه فعالیت معدن‌کاوی در محدوده یک اثر تاریخی تعطیل و متوقف شده، خیلی زود صدای دوستداران آثار تاریخی، پژوهشگران و باستان‌شناسان و مردم محلی درمی‌آید، که چنین نیست، اما از فعالیت‌های معدن‌کاوان که همچنان به‌کار خود مشغولند خبری درج نمی‌شود. سایت‌های معادن معمولا به طور ضمنی مدعی هستند آنچه که به‌عنوان تخریب می‌بینیم، باقی‌مانده فعالیت‌های ابتدایی و موقت معادن قبل از تعطیلی بوده است و وجود نخاله‌های معدنی و شکستگی بوم‌ها مربوط به فعالیت‌های معدون‌کاوی در آن دوره است که بارها مشخص شده این ادعا نادرست بوده است.»
شاهی معتقد است: «این آثار بی‌بدیل و تكرار نشدنی با راز و رمزهای بسیار را عوامل متعددی ازجمله معدن‌کاوی تهدید و تخریب می‌كنند و ما در مقابل، نظاره‌گر برخی بی‌تدبیری‌ها در این حوزه هستیم كه میراث این مرز و بوم را به تاراج گذاشته‌اند. به نظر می‌رسد موضوع عدم تخریب آثار تاریخی برای حفظ و نگهداری آنها در آینده، تنها بستگی به میزان هوشیاری پژوهشگران و مردم دلسوز محلی و فرهنگ‌دوستان دارد و به‌محض اینکه کمی این موضوع از صدر اخبار فاصله بگیرد روند تخریب دوباره آغاز می‌شود و باید مراقب بود.»
به گفته این مرمتگر، فعالیت‌های معدن‌کاوی فقط یکی از عوامل تخریب است. پروژه‌های راه‌سازی و سدسازی نیز از دیگر عوامل مخربی‌اند که این آثار ارزشمند را تهدید می‌کنند. آثاری که در معرض باد و باران و آفتاب و تغییرات دمایی تا حالا مانده‌اند و به نظر می‌رسد اگر دست به تخریب آنها نزنند، دوام بیشتری خواهند داشت.
فعالیت‌های معدن‌کاوی در تنگاب فیروزآباد
این روزها برداشت گسترده سنگ در محدوده تنگاب فیروزآباد، آثار باستانی و تاریخی در محور ساسانی را که به ثبت جهانی هم رسیده تهدید می‌کند. گفته‌شده در محدوده تنگاب یکی از مهم‌ترین محوطه‌های بزرگ ساسانی کشور دست‌کم دو شرکت خصوصی به معدن‌کاوی مشغول‌اند. شکایت از این شرکت‌ها تاکنون بی‌ثمر بوده است.
تنگاب فیروزآباد در هجده کیلومتری فیروزآباد فارس قریب به ۳۰ کیلومتر طول دارد و راه عبور و مرور اتومبیل بین شیراز و فیروزآباد است. این تنگ به تنگاب فیروزآباد معروف است.
بر اساس اطلاعیه سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) مجموعه فیروزآباد در دایره‌ای به قطر ۱۲ کیلومتر، شامل محوطه‌های باستانی همچون شهر گور، کاخ اردشیر (آتشکده)، قلعه دختر، نقش برجسته‌های دوران اردشیر (بنیان‌گذار سلسله ساسانی)، سنگ‌نبشته مهرنرسه و پل تنگاب است. این مجموعه نمایانگر تحولات سیاسی، تاریخی، فرهنگی و هنری دوره اولیه ساسانیان است و در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
شهر گور دایره‌ای کامل به قطر دو کیلومتر را پوشش می‌دهد و در فاصله هشت کیلومتری آن، کاخ اردشیر در کنار حوضچه‌ای بر کرانه شاخه غربی رود تنگاب (فیروزآباد) قرار دارد. قلعه دختر بر فراز کوهی مجاور رود تنگاب و در فاصله چهار کیلومتری کاخ اردشیر ساخته‌شده است. در پای قلعه دختر بقایای یک پل ساسانی و در مقابل آن نقش برجسته‌ای از تاج‌گذاری اردشیر، سنگ‌نبشته مهرنرسه از زمان یزدگرد دوم و در فاصله کمی بین کاخ و قلعه، نقش برجسته‌ای از پیروزی اردشیر بر اردوان پنجم، آخرین پادشاه اشکانی، قرار دارند.
معدن‌کاوی، یک فعالیت مستمر در محوطه باستانی
کارشناسان میراث‌فرهنگی سال‌هاست که هشدار می‌دهند در اثر معدنکاوی‌های گسترده و برداشت سنگ از این منطقه در تنگاب فارس، نه‌تنها منظر فرهنگی و تاریخی این محدوده مخدوش شده تا آن حد که حتی ممکن است به‌زودی از بین برود، بلکه گردشگرانی که به این محدوده می‌آیند به‌جای آنکه از قلعه دختر یا نقاره‌خانه و نقش برجسته پیروزی یا پل مهرنرسه بازدید کنند، با برداشت‌های معدنی سنگ از این منطقه مواجه می‌شوند و بیش از آنکه توجه‌شان به آثار تاریخی تنگاب جلب شود، با منظره معدن‌کاوانی درگیر می‌شوند.
افشین ابراهیمی، مدیر پایگاه میراث جهانی محور ساسانی فیروزآباد در گفت‌وگو با خبرگزاری (ایلنا) یادآوری کرده است که معدن‌کاوی در محدوده ثبت جهانی شده تنگاب فارس سال‌هاست که ادامه دارد و همیشه در همه این سال‌ها شکایت‌ها از صاحبان متنفذ معادن بی‌نتیجه مانده. بارها از فعالیت معدنی در این محدوده شکایت شده و همیشه هم شکایت‌ها بی‌نتیجه مانده است.
معدن سنگ پودنه متعلق به دوره ساسانیان در فیروزآباد فارس و در دره پودنه قرار گرفته است. در دوره ساسانیان حجاران و سنگ‌تراشان در منطقه فیروزآباد فارس برای ساخت سازه بناهایی مانند شهر گور، بنای معروف شاه‌نشین و همچنین سازه‌های سنگی تربال که حدود ۶ کیلومتر تا محل معدن فاصله دارند از معدن سنگ پودنه، سنگ‌های مورد نیاز را تأمین می‌کردند. معدن در انتهای تنگ معروف پودنه در کوه پودنه واقع در شمال شرقی شهر فیروزآباد قرار دارد. شرایط زمین‌شناسی این کوه و وجود سنگ‌های مطبق و لایه‌ای با ترک‌های طبیعی به نسبت منظم، در بسیاری از قسمت‌ها شرایط مناسبی را برای برش و تراشکاری در دسترس حجاران ساسانی قرار می‌داد. معدن‌کاران در دوران باستان برای دستیابی راحت‌تر به معدن، نقاط سخت‌مسیر را سنگ‌بندی و تسطیح کرده و راه‌سازی‌ها در بسیاری قسمت‌های گذر همچنان پابرجا و قابل رؤیت است. به یک معنا آنچه که زمینه‌ساز ساخت‌وسازها در این منطقه در دوران باستان بوده است، اکنون سبب تخریب محوطه‌های تاریخی می‌شود.
ابراهیمی، مدیر پایگاه میراث جهانی محور ساسانی فیروزآباد در گفت‌وگو با خبرگزاری کار (ایلنا) گفت: «متأسفانه معدون‌کاوی سال‌های طولانی است که در این محوطه مهم و ارزشمند تاریخی در حال انجام است. حتی پیش از آنکه محور ساسانی فارس ثبت جهانی شود معدن‌کاوی در این محوطه انجام می‌شد. از دهه ۹۰ بارها اداره میراث‌فرهنگی از فعالیت معدن شکایت کرده است به‌طوری‌که هر فردی که مدیریت میراث‌فرهنگی استان فارس را بر عهده گرفته یک شکایت از فعالیت این معدن داشته است اما این شکایت‌ها بی‌نتیجه بوده است.»
به گفته مدیر پایگاه میراث جهانی محور ساسانی فیروزآباد تنها در سال جاری دو شکایت نسبت به فعالیت‌های معدن به ثبت رسیده است، اما چنانکه پیش از این هم گفته شد این شکایت‌ها به دلیل نامعلوم به نتیجه نمی‌رسد و این معدن همچنان فعال است. نفوذ صاحبان معدن به حدی است که مسئولان میراث فرهنگی استان فارس هم با آنها همکاری می‌کنند. کیفیت این همکاری به این شکل است که بر اساس قوانین موجود اگر منابع طبیعی و میراث فرهنگی به استعلامات برای فعالیت معدنی تا دو ماه پاسخ ندهد، به معنای نظر موافق و مثبت است. کارشناسان میراث فرهنگی پاسخی به استعلامات احتمالی این معدن نداده‌اند و به این شکل راه را برای معدن‌کاوی باز گذاشته است.
بنا به گزارش ایلنا، «به دلیل اهمیت مجموعه منحصربه‌فرد تنگاب فیروزآباد، در فاصله بین سال‌های ۷۴ و ۷۵ اداره صنعت و معدن استان فارس صورتجلسه‌ای با حضور نمایندگان بسیاری از ارگان‌های مختلف از جمله اداره میراث فرهنگی این استان تنظیم کرده بود مبنی بر اینکه، هیچ‌گونه معدنی در تنگاب فیروزآباد فارس به شخص حقیقی واگذار نشود. یک نسخه از این صورتجلسه به فرمانداری، اداره صنعت و معدن و اداره میراث‌فرهنگی رفت و بدین ترتیب هرگونه واگذاری معدن به شخص حقیقی ممنوع شد. بااین‌حال، این مصوبه نیز نتوانست از فعالیت گسترده معدن هم جلوگیری کند.»
بنابراین همچنان معدن‌کاوی و به‌طورکلی فعالیت‌های مربوط به معدن یکی از چالش‌های تخریب و نابودی آثار تاریخی محسوب می‌شود و به‌این‌ترتیب بهره‌برداری از معادن کشور بدون رعایت اصول و قوانین میراث فرهنگی اثرات نامطلوب و جبران‌ناپذیری به‌جا می‌گذارد.
پی‌نوشت:
۱- برگرفته از پیام ما
این مطلب بدون برچسب می باشد.
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط رسالت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.