گروه اجتماعی- مرضیه صاحبی
بازگشایی مدارس، تصمیمی مشروط است و وزیر بهداشت آب پاکی را روی دستمان می‌ریزد که این تصمیم به روند واکسیناسیون بستگی دارد. دل‌زدگی از آموزش مجازی با کاهش سطح یادگیری و چهره عریان بی‌عدالتی آموزشی و از همه بدتر، انزوای اجتماعی دانش آموزان، دست‌به‌دست هم داده تا خیلی‌ها برای مدرسه دلتنگ شوند. درست است که  جامعه نتوانسته خود را با الزامات زیستن در عصر جدیدی که آمیخته با کروناست، وفق دهد و ویروس هم ذره‌ای عقب‌نشینی نکرده اما آنان که در نظام تعلیم و تربیت، نقشی ایفا می‌کنند، معتقدند بیش از این نمی‌توان سرنوشت آموزش را به گوشی هوشمند و تبلت سپرد.  تعطیلی مدارس و آموزش کم‌رمق مجازی، حوصله خانواده‌ها را سر برده و دانش آموزان گریزپا که از درس و مدرسه فراری بودند، اکنون تمایل دارند به مدرسه بازگردند. هرچند که ترس‌ها بر سر جای خود باقی است و هنوز هم والدین خطر کرونا را در ذهن مرور می‌کنند اما از خود می‌پرسند، تکلیف مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی و  آسیب‌های روانی چه می‌شود؟ سلامت جسم یک‌سوی ماجراست و سوی دیگر، سلامت روحی- روانی و جامعه‌پذیری دانش‌آموز است که آسیب‌دیده و باید ترمیم شود. 
شاید اگر پای حرف‌های آموزگاران بنشینیم، از هراس‌هایشان برای دانش آموزان بگویند و از  کرونایی که در تعقیب و گریز ماست و همچنان سایه منحوسش بر سرمان سنگینی می‌کند. درست هم می‌گویند و اگر در کلاس درس، ماسک از روی صورت بچه‌ها کنار برود و چفت در چفت هم بنشینند، چگونه می‌توان از جانشان مراقبت کرد؟ ما هم در مطالب قبلی از تبعات بازگشایی مدارس، بدون تدوین و اجرای الزامات بهداشتی نوشته‌ایم اما حالا اوضاع فرق کرده و  «دانش آموزان ازنظر سلامت روحی- روانی و اجتماعی، همه تقریبا دچار مشکل‌اند» و این گفته سیدحسن امامی رضوی- از اعضای شورای عالی آموزش‌وپرورش در ریشه‌یابی پیامد تعطیلی مدارس قائل بر آن است که «در گذشته افراد همدیگر را می‌دیدند، دست می‌دادند و همدیگر را بغل می‌کردند که ازنظر عاطفی مهم بود اما در زمان کرونا حذف شد و این مشکل درباره دانش‌آموزان هم هست. بچه‌ها در ارتباط با همدیگر رشد می‌کنند و به روابط اجتماعی در مدرسه نیاز دارند. مهارت‌های زندگی در مدارس آموخته می‌شود.» 
 تکلیف سلامت روانی- اجتماعی چه می‌شود؟
به تعبیر  امامی رضوی، تعریف سلامت فقط سلامت جسمی را در  برنمی‌گیرد، بلکه سلامت روانی، اجتماعی و معنوی هم در این دایره تعریف می‌شود و سلامت اجتماعی به معنای تعامل انسان با جامعه و تعامل جوامع با همدیگر است. بچه‌ای که در خانه ماند، چگونه تعامل داشته باشد؟ جامعه برای بچه‌ها، مدرسه است. 
می‌گویند اجتماعات در وضعیت قرمز محدود می‌شود، تا ویروس نچرخد اما در وضعیت نارنجی و زرد، چرخش کمتر است و می‌توان با رعایت موازین بهداشتی، اجتماعات محدود و کنترل‌شده‌ای داشت و عضو شورای عالی آموزش‌وپرورش بر این باور است که  «با حفظ فاصله‌گذاری، زدن ماسک، رعایت پروتکل‌ها و تعداد کم ‌دانش‌آموزان در هر کلاس، می‌توان مدارس را دایر کرد. ممکن است بچه‌های کلاس اول و دوم، زدن ماسک را تحمل نکنند اما بچه‌های بزرگ‌تر، این موارد را تشخیص می‌دهند و رعایت می‌کنند.»
بازگشایی حضوری مدارس تحت شرایطی اتفاق می‌افتد که «حسن محمدی»- معاون تربیت‌بدنی و سلامت آموزش‌وپرورش تهران این شرایط و  تغییرات عمده پروتکل‌های بهداشتی مدارس برای بازگشایی حضوری را این‌چنین بازگو کرده است: « در مدارس تهران به‌عنوان یک کلانشهر که با تراکم دانش‌آموزی مواجه است کلاس ۳۵ تا ۴۰ نفره نخواهیم داشت و استانداردهایی تعریف‌شده که تعداد دانش‌آموزان حاضر در کلاس به نسبت فضای کلاس تعریف می‌شود. به این منظور ممکن است دانش‌آموزان ما ۲ روز در هفته به مدرسه بروند و ساعت حضور در مدارس نیز کاهش پیدا کند و برای جلوگیری از ارتباط نزدیک دانش‌آموزان زنگ تفریح نداشته باشند و برنامه‌هایی مثل همایش‌ها و صبحگاه‌ها که با حضور انبوه دانش‌آموزان بود، برگزار نخواهد شد.»
محمدی تأکید کرده، «مدارس بدون دسترسی و رسیدن به استانداردهای تدوین‌شده به‌صورت حضوری تشکیل نمی‌شود» درصورتی‌که معاون آموزش متوسطه وزارت آموزش‌وپرورش زمان آغاز بازگشایی حضوری مدارس را هم اعلام کرده و گفته از آبان ماه به‌صورت تدریجی، آرام و با کسب اطمینان از سلامت دانش‌آموزان، به شکل حضوری بازگشایی می‌شود. 
 اولویت بازگشایی با مدارس کم‌جمعیت
علیرضا کمرئی، احتمال داده که شروع فعالیت آموزشی دانش‌آموزان از اول مهر  به‌صورت غیرحضوری باشد و عنوان کرده است، اولویت بازگشایی با مدارس کم‌جمعیت است و  این موضوع همانند سال گذشته تابع رنگ‌بندی نخواهد بود و سیستم‌های اجتماعی در تلاش هستند که سطح سرایت‌پذیری کرونا را به‌واسطه فاصله‌گذاری اجتماعی، کاستن از اجتماعات و واکسیناسیون کاهش دهند. مناطق آموزشی که تراکم دانش‌آموز در آن‌ها کمتر است، کلاس‌های با جمعیت کمتر دارند و امکان فاصله‌گذاری اجتماعی در محیط آموزشی آن‌ها بیشتر است، در اولویت بازگشایی قرار می‌گیرند. بنابراین مدارس با جمعیت کم در مناطق کم‌جمعیت یا پیرامون استان‌ها، در برخی شهرستان‌ها و مدارس روستایی در اولویت بازگشایی هستند. علاوه بر این، امکانات آموزش دیجیتال در این مناطق کمتر است و باید امکانات آموزشی بیشتری برای آن‌ها مهیا شود. 
«فواید بازگشایی مدارس، با رعایت پروتکل‌ها بیشتر از مضراتش خواهد بود.» این نکته از سوی «مسعود یونسیان»- استاد اپیدمیولوژی دانشگاه علوم پزشکی تهران به «ما» گوشزد می‌شود. افرادی که مخالف بازگشایی‌اند، تصور می‌کنند که این تصمیم از یک سمت، سلامت و امنیت بچه‌ها را تهدید می‌کند و از سمت دیگر، مخاطره برای بچه‌ها شاخ‌وشانه می‌کشد، درحالی‌که به تعبیر «یونسیان» هر دو سمت مخاطره است و تأکید می‌کند: «منظورم، صرفا عقب افتادن از درس و مدرسه و یا مباحث روانی و افسردگی نیست، حتی مشکلات بزرگ‌تر مثل ترک تحصیل را هم به‌تنهایی مطرح نمی‌کنم، بلکه تأکیدم بر روی عدم امنیت موجود در جامعه، خارج از چارچوب مدرسه است. در شرایط عادی، والدین با این مسئله کنار آمده بودند که ۹-۸ ماه از سال بچه‌ها به مدرسه می‌روند و برای تابستان‌هایشان برنامه‌ریزی می‌کردند ولی در حال حاضر نمی‌توانند ۳۶۵ روز سال  آنها را تحت نظارت و حمایت خود بگیرند و برای تمام روزهایشان برنامه‌ریزی کنند، بنابراین خطراتی در منزل و شرایطی که پدر و مادر غایب هستند و به هنگام حضور در جامعه، دانش‌آموز را تهدید می‌کند.» 
ضرورت دارد مطالعه‌ای جامع از سوی آموزش‌وپرورش صورت پذیرد و این مخاطرات را در دو کفه ترازو بسنجند و سپس با مردم به شکلی شفاف سخن بگویند که چه اقداماتی انجام داده‌اند و دغدغه‌های مردم را هم بشنوند، آن‌وقت بازگشایی مدارس، تصمیمی هول‌انگیز نخواهد بود. «یونسیان» مشکل را در این می‌بیند که «هنوز آموزش‌وپرورش به شکل شفاف با مردم وارد تعامل دوجانبه نشده که بگوید، چه‌کارهایی را می‌توانستم انجام دهم و چه‌کارهایی را از شما انتظار دارم و شما چه دغدغه‌ها و نگرانی‌هایی دارید و من چه پاسخی برای این دغدغه‌ها دارم. تا هنگامی‌که این تعامل صورت نگیرد، حتی اگر آموزش‌وپرورش بگوید برای هر دانش‌آموز یک کلاس تک نفره هم برپا می‌کنم، اولیا آن‌طور که انتظار می‌رود، تمکین نخواهند کرد و استنباطشان این است که هیچ کاری انجام نشده، بنابراین مشکل اصلی را در عدم تعامل، یعنی گفت‌وشنود دوطرفه و چندطرفه بین اولیای دانش آموزان و معلمان و کسانی که به شکل غیرمستقیم با بازگشایی مدارس در ارتباطند می‌دانم، مثل رانندگان سرویس‌ها و شهرداری‌ها و آن‌هایی که باید مجوز تردد خودروهای شخصی را در شهرهای بزرگ صادر کنند. اگر این موارد رعایت نشود که نشده و ما حداقل نمودی از آن نمی‌بینیم، بازگشایی با شکست مواجه خواهد شد. در کشورهای مترقی این گفت‌وشنود صورت می‌گیرد و به دغدغه‌ها پاسخ داده می‌شود. چنانچه تدابیری که صحبت شده را به شکل عملی و عینی به اولیا و کارشناسان نشان بدهند و  تعامل و گفت‌وگویی برقرار شود، خطرات بازگشایی مدارس می‌تواند کمتر از  بسته بودنش باشد که این را برمبنای توصیه‌های سازمان‌های بین‌المللی مطرح می‌کنم. به‌رغم گذشت دو سال، مطالعه‌ای در کشور خودمان ندیده‌ام که این موضوع را بررسی کرده باشد و حتی معلمان هم می‌توانستند یکسری پروتکل‌ها را به دانش آموزان بیاموزند و در این مدت باید مضرات بسته بودن مدارس را به همراه فواید و مضرات بازگشایی را با فوایدی که دارد، سبک و سنگین کرده و بهترین تصمیم را می‌گرفتند.» 
 راهکارهایی برای بازگشایی
فعلا خبری از دستورالعمل برای بازگشایی نیست و با سخنان وزیر بهداشت که این تصمیم را منوط به واکسیناسیون دانسته، به‌احتمال بسیار، این مهرماه نیز، سومین سال دوری از مدرسه خواهد بود، با این اوصاف، بعضی از کارشناسان راهکارهایی ارائه کرده‌اند که بعضی از این موارد زیاد به گوشمان خورده، مثلا تسهیلاتی برای توزیع ماسک در بین بچه‌های کم‌بضاعت و یا شرط ۲ هفته حضور در مدرسه و تشکیل کلاس‌ها با یک‌سوم دانش آموزان و رعایت فاصله‌ها و عدم برگزاری کلاس‌های غیرضروری و «مسعود یونسیان» پیشنهاد می‌دهد: «برخی کلاس‌ها را اگر امکانش فراهم باشد، می‌توان در محوطه باز  برگزار و یا به شکل متناوب، دو روز در میان و یا در مدارس غیردولتی که تعداد دانش آموزان کمتر است به‌صورت یک روز در میان، بدون استخدام معلم جدید برپا کرد. در روزهای شنبه، دوشنبه و چهارشنبه نیمی از دانش آموزان و روزهای یک‌شنبه، سه‌شنبه و پنج‌شنبه نیمی دیگر به مدرسه بیایند و  در روزهایی که منزل هستند، آموزگاران از طریق شبکه‌های اجتماعی به آن‌ها تکلیف بدهند و تکالیف را در مدرسه تحویل بگیرند. حتی می‌توان کلاس‌ها را دو روز در میان برگزار کرد، به‌عنوان‌مثال شنبه و سه‌شنبه یکسری از دانش آموزان و یک‌شنبه و چهارشنبه سری دیگر و دوشنبه و پنج‌شنبه سری بعدی را به کلاس‌های درس بیاورند تا بتوان تعداد جمعیت را کمتر و یا به طریقی دیگر، تراکم در کلاس را کاهش داد و با آمیزه‌ای از مجازی و حضوری در شرایط ایمن، مدارس را بازگشایی کرد.» 
صرفا امکاناتی برای فاصله‌گذاری و رعایت موازین بهداشتی موضوعیت ندارد، واکسیناسیون معلمان هم هست که بحث مجزایی می‌طلبد اما همان‌قدر بدانید که   وعده‌ووعیدها از خاتمه واکسیناسیون آموزگاران تا پایان شهریورماه حکایت دارد، اگرچه بنا بود ظرف دو هفته پرونده واکسیناسیون این گروه شغلی به سرانجام برسد که نرسید اما چنانچه بر سر عهد و پیمان خود بمانند و تا انتهای شهریور آموزگاران را واکسینه کنند، بازهم با اطمینان بیشتری می‌توان مدارس را بازگشایی کرد. 
گویا تزریق دُز اول واکسن معلمان به پایان رسیده و تا پایان شهریور تزریق دُ ز دومی‌ها آغاز می‌شود و علیرضا کمرئی تأکید کرده که با توجه به‌ضرورت رعایت فاصله تزریق د ز اول و دوم واکسن‌ها، عملکرد واکسن و تولید پادتن به‌مرور زمان نیاز دارد که باید این زمان طی شود. بااین‌حال پیش‌بینی می‌شود تا آبان ماه بسیاری از معلمان واکسیناسیون را انجام داده‌ باشند. علاوه بر معلمان عواملی که با دانش آموزان ارتباط دارند مانند رانندگان سرویس‌های مدارس و سایر اعضای مدرسه باید واکسینه شوند.
توصیه شده که مدارس با چند هفته تأخیر بازگشایی شوند تا مطالبه واکسینه کردن معلمان و کادر آموزشی تحقق یابد و «مسعود یونسیان» می‌گوید: «بعدازآنکه واکسیناسیون دز دوم انجام شد، تا دو هفته پس‌ازآن می‌توان فرض کرد، افرادی که قرار بوده با واکسیناسیون مصون شوند، مصونیت پیداکرده‌اند» و باتوجه به آنکه دانش‌آموزان کمتر از کرونا آسیب می‌بینند و امکان دارد که ناقل کرونا برای والدین باشند، معاون آموزش متوسطه وزارت آموزش‌وپرورش خاطرنشان می‌کند: « پیش‌بینی‌شده که تا زمان بازگشایی، والدین هم واکسینه شوند.» 
این موضوع از اولویت‌های وزارت بهداشت به شمار می‌رود و  «بهرام عین‌اللهی» امیدوار است با واردات واکسن مربوط به گروه سنی زیر ۱۸ سال که در دنیا به تأیید می‌رسد دانش‌آموزان نیز در برابر این بیماری واکسینه شوند تا حضور دانش‌آموزان در مدارس نه‌فقط برای آموزش و تحصیل بلکه زمینه‌ساز تقویت روابط اجتماعی و تعاملات فراگیر  باشد که امروز دانش‌آموزان با دور شدن از فضای مدرسه دچار رخوت و حتی نوعی چاقی زمینه‌ای شده‌اند. 
 ضرورت اتخاذ تصمیمات، مبتنی بر وضعیت کنونی
شاید بهترین کار آن است که خود را با شرایط ویروسی جامعه سازگار  کرد و زیر سایه کرونا به مدرسه رفت. توصیه‌های سازمان بهداشت جهانی نیز معطوف بر حضور در مدرسه است: «هزینه‌های طولانی‌مدت تعطیلات – چه برای کودکان و چه برای جامعه- بیش‌ازحد گزاف است.»
شواهد این سازمان از ابتدای شیوع همه‌گیری  نشان داده «کرونا خطری برای کودکان ندارد و مدارس کانون انتقال در جامعه نیستند. همچنین دانش زیادی در مورد چگونگی کاهش خطرات برای کودکان، معلمان و خانواده‌های آنها جمع‌آوری‌شده است. با استفاده از این دانش، همه ما باید به‌سرعت برای بازگشایی مدارس ایمن تلاش کنیم تا از آینده فرزندان خود محافظت کنیم.» البته در گزارشی که اخیرا منتشر کرده‌ایم، نگرانی‌مان را این‌گونه ابراز داشته‌ایم که «تکلیف سویه دلتا و دانش آموزان چه می‌شود؟ این سویه، بچه‌ها را بیشتر مبتلا و دچار آسیب می‌کند و حتی احتمال دارد کارشان به بیمارستان و بستری هم بکشد»، دبیر کمیته علمی کشوری کووید ۱۹ هم تأکید کرده «ویروس دلتا در سنین کمتر دیده می‌شود و درگیری بچه‌ها در این‌گونه بیشتر است.»  در متن این گزارش از قول بابک عشرتی- معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ایران نوشتیم که با پرورش و اجتماعی شدن بچه‌ها، پیامدهای دوری از کلاس درس و بازماندگی از تحصیل و افسردگی دانش آموزان چه باید کرد؟ این‌ها در کنار هم نشان از آن دارد که تصمیم‌گیری در مورد باز یا بسته بودن مدارس آسان نیست و اگر بناست مدارس بازگشایی شوند باید خطر را تا حد ممکن کاهش داد و با افزایش سرعت واکسیناسیون مخاطرات ویروسی را به حداقل رساند.» اگر این موارد رعایت شود، هیچ‌کس با اصل بازگشایی مدارس مخالفتی ندارد. بسیاری از کشورها باتوجه به همین اصول، دانش آموزان را به مدرسه آورده‌اند. نادر توکلی- معاون درمان ستاد مقابله با کرونای تهران از قدرت سرایت کرونای لامبدا می‌گوید که به‌شدت بالاست، درعین‌حال مدت طول بیماری طولانی‌تر است و سه تا چهار هفته طول می‌کشد و افراد بین ۱۰ تا ۲۰ ساله را هم بیشتر از سایرین مبتلا خواهد کرد. پیش‌بینی کرده‌اند که این‌گونه، پاییز به کشورمان قدم بگذارد. توکلی برای بازگشایی، نسخه «تدوین پروتکل»  و «واکسینه کردن کودکان علیه کرونا» را تجویز  می‌کند. در مقابل، نقطه‌نظر «مسعود یونسیان»- استاد اپیدمیولوژی دانشگاه علوم پزشکی تهران بر این اصل تکیه دارد که واریانت لامبدا ممکن است وارد شود، اما باید مسائل را رصد کرده و تصمیماتمان مبتنی بر وضعیت کنونی باشد. نمی‌توان از حالا برای ۹ ماه آینده سال تصمیم‌گیری کرد و باید برای هر طرح و برنامه‌ای چه برای بازگشایی و چه اعمال محدودیت‌ها، دو تا چهار هفته اوضاع را رصد و بعد تصمیمات لازم را اتخاذ نمود: « در مباحث مدیریتی باید از شعارزدگی و سخنان احساسی پرهیز کنیم، برخی می‌گویند در حال حاضر کودکان و نوجوانان بیشتر مبتلا شده و جانشان را از دست می‌دهند، درصورتی‌که مطالعه‌ای جامع انجام‌نشده و مگر کودکان و نوجوانانی که به مدرسه نرفته‌اند، جانشان را از دست نداده‌اند؟ با احساسات نمی‌توان تصمیم‌گیری کرد. باید با شواهد و منطق و محاسبه ضرر و زیان در برابر فایده تصمیم‌گیری کرد.» 
 تبدیل بازگشایی مدارس در شرایط ایمن به مطالبه‌ای مردمی 
استاد اپیدمیولوژی دانشگاه علوم پزشکی تهران با صراحت موضعش را در مورد بازگشایی مدارس علنی می‌کند: «موافق این نیستم دست روی دست بگذاریم تا همه‌چیز درست شود و بعد مدارس را بازکنیم، باید بازگشایی مدارس در شرایط ایمن به یک مطالبه جدی مردمی تبدیل شود و آموزش‌وپرورش به این مطالبه جدی مردمی، پاسخ مقتضی و متناسب بدهد تا تمامی مشکلات گفته‌شده و گفته نشده برطرف شود.»
مهم‌ترین رکن در بازگشایی مدارس، همان است که در سخنان «یونسیان» به آن اشاره‌شده، یعنی تعامل و گفتمان چندطرفه، شنیدن دغدغه‌ها، باورها و ارزش‌ها و البته نگرانی‌ها و نگرش‌های طرفین و احترام به آن و سعی در ایجاد راهکاری مشترک که همه طرفین راضی و خشنود باشند.