‌|  گروه اجتماعی‌| 
اگر چه پدیده دو شغله و حتی چند شغله بودن، مختص ایران نیست اما آنچه مسلم است، چنین عارضه‌ای در جامعه ما طی سال‌های اخیر گسترش یافته و  پیش‌بینی می‌شود بعد از پشت سرنهادن بحران کرونا به سرعت نیز در حال فراگیر‌شدن باشد.
 مرکز پژوهش‌های مجلس با انتشار گزارشی درباره پیامدهای اقتصادی بحران کرونا می‌گوید که«بین ۲٫۸ میلیون تا ۶/۴ میلیون نفر از «شاغلان فعلی» به‌خاطر این بحران برای دوره‌ای «شغل خود را از دست خواهند داد» ودر نتیجه تنگنای اقتصادی، بسیاری از افراد را به سمت یافتن شغل‌های دوم و چندم می‌کشاند که از فرط تکرار ، قباحت آن فرو‌ریخته‌است و افراد صاحب مشاغل متعدد که به تسامح به «ابن مشغله» یا «ابو‌ المشاغل» نیز معروفند، برای گذران زندگی و امرار معاش ناچارند در یک روز کاری چند شغل متفاوت را دنبال‌کنند تا بتوانند در تقابل با تورم جامعه، درآمد خود را افزایش‌دهند.
نارضایتی شغلی و ناکافی بودن درآمد
درست است که افراد به دلیل مشکلات معیشتی و عدم تأمین نیازهای خود و خانواده ناچار به شغل های دوم روی می‌آورند و اصلی‌ترین دلیل چند شغله بودن، کسب درآمد بیشتر برای تأمین هزینه‌های زندگی است، اما عده‌ای رضایت نداشتن از شغل اول را از علل گرایش افراد به سمت شغل‌های دیگر می‌دانند و برخی دیگر از کافی نبودن درآمد شغل اول سخن می‌گویند اما به زعم کارشناسان بازار کار، مهم‌ترین دلیل دو شغله بودن افراد به ویژه کسانی که در رده‌های پایین شغلی هستند، مشکلات اقتصادی است و به جز برخی مدیران رده بالا که معمولا با دلایل منحصر به فرد و پیچیده در پست‌های مختلفی مشغول کار هستند، اغلب دوشغله‌ها برای کسب درآمد بیشتر به این کار مبادرت می‌ورزند و علل متعددی هم می توان برای آن برشمرد از ناکافی بودن میزان درآمد افراد، قرار داشتن ایران در ردیف کشورهای با دستمزد بسیار پایین، افت ارزش ریال به ویژه در چند سال گذشته و افزایش هزینه های خانوار به بروز پدیده دوشغله و یا چندشغله شدن افراد کمک کرده است.

تعریف شغل و ساعت مجاز  کار
ماده ۷ قانون استخدام کشوری در خصوص تعریف شغل می گوید: مجموعه وظایف و مسئولیت های مرتبط، مستمر و مشخص که از طرف سازمان امور اداری و استخدامی کشور به عنوان واحد شناخته می شود. از سوی دیگر، تعریف سازمان بین المللی کار، ساعت مجاز کار را ۸ ساعت در روز یا ۴۰ ساعت در هفته تعریف کرده است در حالی که این تعریف ساعت کاری مربوط به مشاغل معمولی و غیر از مشاغل سخت و زیان آور است. مشاغلی که سخت و زیان آور باشند نظیر کار در ارتفاعات، تونل ها، اعماق زمین یا مشاغل پراسترس یا آن هایی که با امواج رادیویی سروکار دارند باید کمتر از ۸ ساعت در روز یعنی ۶ ساعتکار کنند که این میزان ساعت کاری مورد تأیید وزارت بهداشت و کار است.
حدود ۳ درصد از شاغلان کشور، بیش از  یک شغل دارند
مطابق داده‌های ارائه شده از سوی مرکز آمار وزارت کار  در سال ۹۶، مجموعا ۲۳٫۴ میلیون نفر شاغل در کشور گزارش شده است. از این تعداد، حدود ۷۲۷ هزار نفر اظهار کرده‌اند که بیش از یک شغل داشته‌اند. در حقیقت حدود ۳٫۱ درصد از شاغلان کشور، بیش از یک شغل را دارا بوده اند. اما در بین چند شغله‌ها، وضع شغلی به چه ترتیب است؟ ۱۰٫۵درصد از افراد چند شغله، در شغل اصلی مزد و حقوق‌بگیر بخش عمومی هستند که کمترین سهم را دارند. ۲۰٫۲درصد از دوشغله‌ها نیز در بخش خصوصی فعالیت می‌کنند و مابقی  در سایر بخش‌ها یعنی کارکنان مستقل، کارفرما و کارکنان فامیلی بدون مزد، مشغول فعالیت بوده‌اند. در واقع نزدیک به ۷۰ درصد دو شغله‌ها در گروه کارکنان مستقل قرار می‌گیرند.
دلایل چندشغله بودن
طی سال‌های گذشته برخی مسائل و تلاش ها در زمینه واگذار کردن مشاغل جانبی افراد مطرح شده است که البته بیشتر در سطح مشاغل مدیریتی و دولتی در کشور مطرح بوده که متأسفانه خیلی زود نیز به دست فراموشی سپرده شد. امروز بازار کار کشور با دو نوع از افراد دو شغله و یا چند شغله مواجه است، به نحوی که گروهی مدیران شاغل در دستگاه ها و بخش‌های مختلف دولتی را تشکیل می دهند که با وجود داشتن مشاغل پر مسئولیت با عناوینی مانند مشاور، عضو هیئت مدیره و سرپرست در مشاغل دیگر مدیریتی کشور نیز حضور می یابند و از این طریق امکان بروز استعدادهای مدیریتی جوانان باانگیزه و جویای نام را نیز از بین می برند. حتی با وجود موانع قانونی و تلاش های صورت گرفته توسط قانونگذاران، این پدیده هم اکنون بخشی از فرصت های شغلی کشور را تحت الشعاع قرار داده است و امکان ورود گروه های جدید به مشاغل مدیریتی عملا از بین رفته است. به صورت کلی طی یکی دو دهه اخیر فعالان در مشاغل مدیریتی و پست های قابل توجه کشور هیچ‌گاه به صورت قطعی حضور در مشاغل دوم و چندم را رد نکرده اند و اغلب پیشنهادات در این حوزه ها
با پذیرش و نظر مثبت افراد همراه بوده است در صورتی که چندان در این بخش تصور مسائل معیشتی و درآمدی برای مدیران و دغدغه هایی از این دست مطرح نیست و البته برای اقشار آسیب پذیر و ضعیف جامعه؛ رضایت نداشتن از شغل اول و ناکافی بودن درآمد از جمله علل گرایش افراد به شغل دوم عنوان می‌شود، بسیاری از کارشناسان بازار کار اصلی‌ترین دلیل دو شغله بودن این افراد را مشکلات اقتصادی و معیشتی می‌دانند. 

«دو شغله» بودن قانونی یا فرار از قانون؟
با توجه به اصل ۱۴۱ قانون اساسی هر شخص می تواند تنها یک شغل دولتی را عهده‌دار شود و سازمان‌ها، نهادها و ارگان‌هایی که به نحوی از بودجه عمومی استفاده می‌نمایند و شرکت‌ها و مؤسسات دولتی و وابسته به دولت و‌مؤسساتی که شمول قانون بر آن‌ها مستلزم ذکر نام است مشمول این قانون هستند.  
به طورکلی متخلف از این قانون به انفصال خدمت موقت از ۶ ماه تا یک‌سال محکوم شده و وجوه دریافتی از مشاغلی که در یک زمان تصدی آن‌را داشته است به جز حقوق و مزایای شغل اصلی وی مسترد می‌گردد. در صورت تکرار در مرتبه دوم، علاوه بر استرداد وجوه موضوع این تبصره به‌انفصال دائم از مشاغل محکوم می‌گردد.
همچنین تصویب قانون ممنوعیت کارکنان دولت در دو شغل از تاریخ ٢٢ اردیبهشت سال گذشته برای تمام دستگاه‌های اجرایی کشور که مشمول این قانون بودند لازم‌الاجرا شد. البته برای این‌که قانون جنبه شمول عام بیشتری داشته باشد، این موضوع تحت عنوان اصلاحیه ماده ٢٤١ قانون تجارت تصویب شده است. در تبصره۲ اصلاحیه ماده ٢٤١ قانون تجارت آمده است: «هیچ فردی نمی‌تواند اصالتا یا به نمایندگی از شخص حقوقی همزمان در بیش از یک شرکت که تمام یا بخشی از سرمایه آن متعلق به دولت یا نهادها یا مؤسسات عمومی غیردولتی است، به سمت مدیرعامل یا عضو هیئت‌مدیره انتخاب شود. متخلف علاوه بر استرداد وجوه دریافتی به شرکت به پرداخت جزای نقدی معادل وجوه مذکور محکوم می‌شود. مؤسسات عمومی غیردولتی هم شامل این قانون خواهند بود.»  

شغلی که کفاف معیشت خانواده را نمی‌دهد
با توجه به موارد ذکر شده دو یا چند شغله بودن علاوه بر مشکلاتی که برای کانون خانواده به وجود می آورد ، اثرات مخربی در بطن جامعه به همراه دارد و نه از لحاظ روانی برای فرد سودمند است و نه ازلحاظ بهروه وری .چرا که فرد در تمام روز در تنش عصبی برای کسب درآمد قرار دارد و هیچ آرامشی در کنار خانواده ندارد و از سوی دیگر به دلیل خستگی جسمی بهره‌وری لازم را هم ندارد.  بر همین اساس اصغر مهاجری، جامعه شناس و استاد دانشگاه در مقدمه ای برای توضیح چند شغله بودن به« رسالت »
می گوید: «زمانی که چند شغله ها را بررسی می کنیم، نمی توانیم این موضوع را مجزا از جامعه ای که گرفتار این وضعیت شده بدانیم، هم اکنون به لحاظ اقتصادی یا تغییر سبک زندگی و تغییر ارزش ها و باورها، یک شغل، کفاف معیشت خانواده را نمی دهد و یا هزینه هایی که بر اثر آن سبک زندگی ایجاد شده، منبعث از ارزش های مادی است بنابراین جامعه ای
 که گرفتار چنین وضعیتی شده و برای راه حل این مشکل شرایط چند شغله بودن فراهم است، می تواند بار روانی فقدان صاحب شغل در خانه را کمتر کند ولی لطمه و پیامد و کارکرد منفی چند شغله بودن قبل از اینکه به خانواده وارد شود به جامعه وارد می شود،  زیرا فردی که چند شغله است، برای هر یک از شغل هایش به اندازه کافی وقت نمی گذارد، جامعه را از وجدان کاری و تعهد خارج می کند ، رانت ها و جرائم یقه سفیدی شکل می گیرد
 و هزاران کارکرد منفی برای جامعه ایجاد می کندکه مشکلات خانواده و ضرباتی که به خانواده وارد می شود یکی از این هاست و چون این مسئله در کلانشهرها به یک فرهنگ و در شهرهای کوچک تر به خرده فرهنگ تبدیل شده، زمانی که همه گیر می شود جامعه  سعی می کند با این کژ فرهنگی که ایجاد شده کنار بیاید و به مرور آن را به عنوان یک ارزش تعریف می کند.»
مهاجری با بیان اینکه باید به چرایی ها و کارکردهای این پدیده بپردازیم، عنوان می کند: «چند شغله بودن درحال تبدیل شدن به یک ساختار است و حتی نوجوانان و جوانان برای ورود به دنیای کار به چند شغله بودن فکر می کنند به دلیل اینکه یک امر فرهنگی شده و ساختارهای آن هم از طرف جامعه فراهم شده است. جامعه ایکه دچار چنین ساختار و فرهنگی شده، کارکردهای منفی آن را نمی بیند یعنی اگر نتایج نامطلوب و پیامدهای منفی دارد این پیامدهای منفی از طرف آن جامعه، نامطلوب شمرده نمی شود و از طرف همه پذیرفته شده است چه از طرف خانواده و چه از طرف جامعه.به همین دلیل خانواده در اولویت اول قرار ندارد یعنی ابتدا جامعه و ساختارها و بعد خانواده در همنوایی با این ساختار ها قرار می گیرند.»
این جامعه شناس در پاسخ به این پرسش که آیا چند شغله بودن در جوامع دیگر هم وجود دارد یا صرفا مختص ایران است، اینگونه توضیح می دهد: «کمیت چند شغله بودن با میزان توسعه یافتگی یک جامعه رابطه دارد به این معنا که هرچقدر یک جامعهتوسعه یافته تر باشد، تعداد افراد چند شغله آن خیلی کمتر است. یکی دیگر از عواملی که بر چند شغله بودن تأثیر می گذارد، بحث سبک زندگی و ارزش های مادی حاکم بر جامعه است به این معنا که ممکن است یک جامعه ای توسعه نیافته باشد ولی چون ارزش های مادی در آن جامعه حاکم نیست، اهل قناعت باشند و گرفتار چند شغله بودن نشوند. عامل سوم که ارتباط دارد با کمیت چند شغله ها در کشور  به میزان انحراف و آسیب های اجتماعی و اقتصادی که جامعه گرفتار آن شده، بازمی گردد، یعنی هرچه میزان آسیب ها و انحرافات بالا تر باشد احتمال چند شغلگیبیشتر است، البته که این انحرافات و آسیب ها در سطح وسیع اخلاق جامعه مدنظر است.»
مهاجری با ابراز تأسف نسبت به این مسئله که کشور ما به لحاظ سبک زندگی به شدت از کشور های غربی الگو می پذیرد و سبک زندگی متأثر از ارزش های اقتصادی است، بیان می کند: «بر خلاف اینکه شعار می دهیم، ارزش های معنوی حاکم است در عمل و در زندگی واقعی، ارزش های
اقتصادی حاکم است و از طرف دیگر میزان آسیب های موجود در جامعه بیشتر است. البته کشور در فرآیند توسعه یافتگی است و مشکلات خاص خود را در زمینه مسائل مرتبط با تحریم و نظام سلطه دارد و در سطح منطقه، کشورهایی هستند که منافع کشور را تهدید می کنند.در سطح بین الملل هم به تبعیت از نظام سلطه، منافع ملی ایران در خطر است. همه این هااز لحاظ روانی و اجتماعی، جامعه را مستعد چند شغله بودن می کند
بنابراین بحث فقدان در ثبات و امنیت روانی مطرح است و این امر موجب شده تا فرد پیشاپیش پیشگیری بکند به این شکل که به سمت چند شغله بودن برود که از لحاظ فرهنگی پذیرفته شده و توجیه دارد و طبعا بهتر از این است که فرد به سمت کارهایی مثل دزدی و رانت خواری برود. البته بخش خطرناک ماجرا اینجا است که  ساختار هاو فرهنگ جامعه ما چند شغله بودن را به عنوان یک هنجار و ارزش پذیرفته است لذا قبل از اینکه برای خانواده نگران شویم که چه ضربه هایی به ساختارش وارد می شود باید نگران این باشیم که چنین مسئله ای، ساختارهای جامعه را هدف گرفته است.» 
مهاجری در پاسخ به این پرسش که چند شغله بودن چقدر موجب بی تعهدی و بی انگیزگی و همچنین عدم مسئولیت پذیری افراد در ایفای شغل می شود، می گوید: «این مسئله باعث می شود که تعهد و تخصص برچیده شود و انگیزه ها از بین برود و فرد اهداف خیری را دنبال نکند چون فقط به یک چیز می اندیشد و آن هم نگرانی های اقتصادی و معیشتی است و برهمین اساس دچار هویت های چندگانه می شود و وجاهت اجتماعی اش را از دست می دهد و مهم‌ترین پیامدهای منفی آن، دگردیسی ساختارها و ارزش ها و فرهنگ جامعه است که سبب می شود همه از این پدیده به عنوان ارزش دفاع کنند و در این نقطه باید نگران تولید، کیفیت جنس و امنیت و کیفیت شغل ها باشیم به دلیل اینکه وجدان کاریکنار می رود و کارها از استاندارد پایین تر می آیند. و زمانی که این اتفاق می افتد ما نمی توانیم به تولید و بازتولید که می تواند کشور را از انسداد اقتصادی بیرون بیاورد امید ببندیم.»
مسئولان هم چند‌شغله‌اند چه رسد به مردم عادی
امیرمحمود حریرچی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم بهزیستی هم در تحلیل این مسئله و آثار مخرب آن به« رسالت» می گوید: «تن های فرسوده ای که براثر ایفای نقش در چندشغل به خانه می آیند، خسته و ناامید هستند و در واقع ساعت کاری‌ای که در دنیای صنعتی به عنوان استاندارد جهانی پذیرفته شده،۸ ساعت است و اگر قرار باشد فرد بیش از این وقت بگذارد و مجددا برای اینکه معیشت خود را تأمین کند، به فعالیت بپردازد، آنچه که به خانواده فرد چندشغله می رسد، خستگی و عصبیت است و پرسشی که آنان دائم از خود می پرسند این است که چرا باید در این شرایط قرار داشته باشند؟»
این جامعه شناس در ادامه تأکید می کند: «امروزه علاوه بر کودکان کار، شاهد سالمندکاران هستیم که کارهای خیلی ساده ای انجام می دهند که مهارت خاصی هم لازم ندارد اما مجبورند برای تأمین زندگی بعد از ساعت کاری به سراغ کارهایی مثل رانندگی بروند تا هزینه معاش و تفریحات خود را تأمین کنند. تفریحات یکی از نیازهای اولیه شناخته می شود.
یعنی اگر بخواهیم به سلسله مراتب نیازها اشاره کنیم، ابتدا خوراک قرار می گیرد و بعد از آن، پوشاک، مسکن، آموزش و بهداشت و درمان و بعد تفریح است. در کشورهای توسعه یافته
به کسانی که درآمد ندارند، یارانه می دهند تا به مسافرت بروند یا به تفریح بپردازند. تفریح در حقیقت به این معناست که فرد آمادگی ذهنی و روانی پیدا کند برای اینکه دوباره به محیط کار برگردد.در نتیجه عدم تفریح، افراد چندشغله را دچار افسردگی، خستگی و پرخاشگری و اضطراب می کند.»
حریرچی با بیان اینکه چندشغله بودن در کشورهای دیگر هم رواج دارد، می گوید: «کشورهایی که دولت های رفاهی دارند، آسایش و آرامش را به صورت حداقلی دارا هستند  و دولت رفاه خود را در خدمت به مردم می داند و تلاش می کند. مردم هم در آن کشورها حق خود را می شناسند و مسئولین مجبورند پاسخگو باشند و گروه هایی در این کشورها وجود دارند که داوطلبانه فعالیت های خیریه انجام می دهند  و  شرایط را ترمیم می کنند و اگر مردم هم بخواهند اعتراض کنند در کنار این گروه ها هستد. درست است که
چند شغله بودن در کشورهای دیگر مثل آمریکای جنوبی هم وجود دارد اما نه به اندازه کشور ما و مسئله و درد اصلی این است، افرادی که مسئول هستند، خود چند شغل دارند.»
او با اشاره به جوامع توسعه یافته عنوان می کند: «اگر روابط دولت و ملت را در نظر بگیریم، این جوامع فرصت های برابر ایجاد می کنند، توزیع ثروت یک توزیع عادلانه است و تأمین شغلی دارند. تأمین شغلی دو مسئله است؛ یکی اینکه فرد در کار خودش قرار دارد و  با توجه به میزان مهارت، کارش تدوام دارد. حال در نظر بگیرید که ما در شرایطی زندگی می کنیمکه ۱۰ میلیون دانشگاهی بیکار با مدرک تحصیلی کارشناسی، هیچ شغلی  ندارند و یا اگر هم دارند به رشته تحصیلی شان ارتباطی ندارد. اما تأمین شغلی از نگاه دیگر به این معناست که فرد، کاری انجام می دهد و می تواند بابت آن درآمد داشته باشد و حداقل نیازهایش برآورده شود، اگر نتواند حداقل نیازهایش را برآورده کند، دائما از این شاخه به آن شاخه می پرد و خودش را به خطر می اندازد و شغلی ندارد که با آن آرامش داشته باشد. موضوعی که سردمداران کشور نمی خواهند بپذیرند، این است که افراد در شغل خود، تخصص و مهارت و نوآوری و خلاقیت داشته باشند که این باعث رشد جامعه می شود
و ما این را در کشور نداریم و دائما مردم در حال تعویض شغل هستند و مهارت کسب نمی کنند و مسئله ای که بارها درباره آن صحبت کرده ام، این است که کشور به دو دسته تبدیل شده یک طرف کشور، اشرافی ها و برخی سردمداران کشور هستند و طرف دیگر کسانی هستند که در این گسل طبقاتی که ایجاد شده در قعر این دره هستند و با ناامیدی زندگی می کنند. موضوع اینجا است که اگر تفاوت به این شکل نباشد، مردم می توانند زندگی کنند، همانطور که ۱۰ ساله اول انقلاب تحمل کردند و دیگر نیازی به داشتن چندشغل نیست.»
حریرچی در خاتمه سخنانش  به این موضوع تأکید می کند که «افراد چند شغله در توسعه اقتصادی کشور در حاشیه قرار می گیرند به دلیل اینکه نقشی را نمی توانند ایفا کنند. توسعه اقتصادی ، توسعه ای است که در آن ثروت توزیع عادلانه دارد و افراد در آن خلاقیت دارند و با علاقه کار انجام می دهند که همین علاقه موجب خلاقت و نوآوریمی شود و باعث می شود رفتار فرد با ارباب رجوع ، مدیر و مردم متفاوت باشد.»