مسخ افکار با جعل اخبار
شبکه‌های اجتماعی در بسیاری از کشور‌ها، به ابزار قدرتمندی برای انتشار اطلاعات نادرست، دروغ یا ایجاد سردرگمی عمدی تبدیل‌شده‌اند. با همه‌گیر شدن راه‌های ارتباطی نسل جدید و رخنه فناوری در زیرساخت ارتباطات نوع بشر، شبکه‌های اجتماعی هم به‌سرعت جزء لاینفک زندگی ما شدند. نفوذ ارتباط الکترونیکی یا مجازی به حدی رسیده که توانسته تبدیل به عضو ثابت هر خانواده یا ارتباط انسانی شود. دراین‌بین اطلاعات نادرست و اخبار جعلی هم گسترش‌یافته و به دلیل قدرت تأثیرگذاری بر افکار عمومی، به یک نگرانی قابل‌توجه برای افراد، سازمان‌ها و دولت‌ها بدل شده است. بنابراین مهم‌ترین و عمده‌ترین دارایی شبکه‌های اجتماعی توانایی آن‌ها در دستکاری واقعیت است و چه بسیار مسائلی که توسط این شبکه‌ها از حقایق تحریف‌شده و با مضمونی اشتباه برای مدیریت افکار عمومی در بین کاربران نشر پیداکرده است.
دلایل مختلفی برای انتشار اخبار جعلی و اطلاعات نادرست در رسانه‌های اجتماعی وجود دارد. که اولین و مهم‌ترین آن، سهولت اشتراک‌گذاری اطلاعات در پلتفرم‌های اجتماعی است که باعث شده اطلاعات نادرست به‌سرعت منتشر و دست‌به‌دست شوند. دوم اینکه برخی افراد یا گروه‌ها عمدا اخبار جعلی را برای پیشبرد منافع شخصی، سیاسی یا مالی خود ایجاد و به اشتراک می‌گذارند. از سوی دیگر، فقدان مکانیزم‌های راستی‌آزمایی در پلتفرم رسانه‌های اجتماعی اجازه می‌دهد تا اطلاعات نادرست بدون کنترل منتشر شود. بنابراین بخشی از اخباری که روزانه در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شوند، خبر‌های جعلی هستند و گسترش این اخبار به یک نگرانی جدی در سطح جهان تبدیل‌شده‌اند.
مهدیه سادات حسینی، کارشناس رسانه، در این رابطه معتقد است: «اطلاعات نادرست با قصد ضربه و آسیب‌رسانی به یک فرد، گروه، سازمان یا کشور، تولید و عرضه می‌شود. در تعریف اطلاعات غلط هم بر روی این نکته تأکید می‌شود که یک فرد یا مجموعه، خبری را منتشر می‌کند که نادرست است. اما خود فرد منتشرکننده از نادرستی آنچه نشر یا بازنشر کرده خبر ندارد. به‌عنوان‌مثال، یک نفر در یک کانال تلگرامی می‌بیند که گفته‌اند «دولت به کسب‌وکارهای کوچک وام بلاعوض می‌دهد.» این خبر نادرست است. او به آن کانال اعتماد می‌کند و بدون تحقیق بیشتر، خبر را برای یکی از دوستانش که کسب‌وکار کوچکی دارد می‌فرستد.»
تأثیر سواد رسانه‌ای بر کاهش تولید اخبار جعلی
اخبار ساختگی، عامدانه مخاطب را گمراه می‌کند و فریب می‌دهد. در خبر ساختگی، غالبا تیترهای چشم‌نواز یا گزارش‌های خبری کاملا جعلی منتشر می‌شود تا خوانندگان مطلب و تعداد اشتراک‌گذاری را بالا ببرند. این وضعیت به میزان بی‌سابقه‌ای از طریق رسانه‌های اجتماعی تشدید شده، بنابراین ارائه سواد دیجیتالی مناسب که افراد را قادر به تفسیر و ارزیابی اطلاعات دریافتی می‌کند، بیش از هر زمان دیگری مهم به نظر می‌رسد. علاوه بر این، انتشار گسترده اطلاعات در شبکه‌های اجتماعی، چه قابل‌اعتماد باشد و چه نباشد، توجه به این مسئله مهم است که جوان‌ترین نسل‌ها زیستگاه طبیعی خود را در رسانه‌های اجتماعی می‌یابند و رشد اطلاعات نادرست و فقدان سواد دیجیتالی کافی در میان این جمعیت که نیمی از وقت خود را صرف تعامل در شبکه‌های اجتماعی می‌کنند، نگران‌کننده است.
سادات حسینی بر آسیب‌پذیری گروه سنی جوان و نوجوان تأکید کرده و می‌گوید: «آن‌ها روزانـه زمـان قابل‌توجهی را صــرف جست‌وجو و گشت‌وگذار در فضـای مجازی می‌کنند و به‌واسطه شـور و هیجان جوانی، بیشـتر در معرض تأثیرپذیری از اطلاعات فضای مجازی هسـتند، پذیرش و انتشــار اطلاعات نادرست در قالب خبر جعلی می‌تواند برای آنان آسیب‌ها و پیامدهای مختلفی درعرصــه‌های اجتماعی، ســیاســی، اقتصــادی و غیره به همراه داشــته باشــد.»
گستردگی مطالب در حوزه خبر و موضوع انفجار اطلاعاتی و سرعت پخش اخبار می‌تواند دلیل عمده ضعف روش‌های انسانی در تشخیص اخبار جعلی به‌حساب آید اما به علت وسعت و تنوع روش‌های شناخته‌شده، همچنین جدید بودن و عدم اجرای برخی روش‌ها به علت صرف هزینه و زمان زیاد برای تشخیص، صرفا بر سواد رسانه‌ای و به‌دنبال آن تفکر انتقادی به‌عنوان کاربردی‌ترین روش جهت شناسایی خبر جعلی به‌خصوص برای قشر جوان تأکید شده است. ازاین‌رو سادات حسینی بیان می‌کند، «مهم‌ترین وظیفه افراد در برابر اخبار جعلی آن است که هر خبر یا اطلاعاتی را که دریافت می‌کنند، در مورد واقعیت و صحت آن فکر کرده و آن را موردبررسی قرار دهند. از طرفی نباید پیش از اطمینان کامل به خبری، آن را به اشتراک گذاشت و به بازنشر آن کمک کرد. ارتقاء سواد رسانه‌ای از موضوعات پراهمیت در کاهش تولید اخبار جعلی است.»
این کارشناس رسانه تصریح می‌کند: «تلاقی رسانه و تکنولوژی در فرهنگ جهانی، روش یادگیری ما را درباره دنیا به چالش کشیده و آموزش به‌طور اساسی تغییر کرده است. دیگر توانایی خواندن و نوشتن کلمات چاپی کافی نیست و آموزش سواد رسانه‌ای برای زندگی، کار و امور شهروندی در قرن بیست و یکم لازم است. بی‌تردید خبر جوهره یا ماده اصلی ارتباطات جمعی است و رسانه‌ها هم با پذیرش این اصل که خبر از نیاز‌های مخاطبانشان است، این فرآورده رسانه‌ای را در صدر تولیدات خود قرار داده‌اند. اما امروزه استفاده اجتماعات مجازی برای اهداف مختلف به‌ویژه برای کسب خبر روز‌به‌روز در حال افزایش است. افزایش محبوبیت اینترنت همان‌گونه که بر میزان استفاده مردم از رسانه‌های سنتی تأثیر گذاشته است منجر به بروز تغییراتی در زندگی روزمره آن‌ها شده است، نمونه‌ای از این تغییرات را می‌توان در نحوه کسب خبر ملاحظه کرد. با گوشی همراه هوشمند می‌توان در هر نقطه‌ای از دنیا به مراکز مختلف خبری وصل شد و برای مراکز مختلف خبری، گزارش تهیه و ارسال کرد. ازآنجایی‌که دوران امروز از دیدگاه ارتباطاتی «دوران پسا حقیقت» شناخته‌شده و حقیقت در آن به حاشیه رانده‌شده، خبر جعلی حاصل مخرب چنین فضایی است. خبر جعلی در سال‌های اخیر با ایجاد تغییرات گسترده در ساختار‌ها و نهاد‌های جوامع انسانی یکی از مسائل بحث‌برانگیز حوزه‌های عمومی، دانشگاهی و رسانه‌ای بوده است و به علت سرعت انتشار و آثار سوء آن بر افکارعمومی به‌خصوص جوانان باید روش‌های مختلفی را برای شناسایی و مقابله باخبر جعلی به‌کار بست. همان‌طور که اشاره کردم یکی از مهم‌ترین راه‌های مقابله باخبرهای جعلی، افزایش سواد رسانه‌ای است. در همین راستا، تفکر انتقادی به‌عنوان یکی از اجزای اساسی در مورد سواد رسانه‌ای مطرح می‌شود. بنابراین در مواجهه با اخبار جعلی، داشتن سواد رسانه‌ای بادید انتقادی ابزاری ارزشمند برای مخاطبان این محصول رسانه‌ای محسوب می‌شود.»
سادات حسینی بر این باور است که «امروزه با توجه به ضریب نفوذ اینترنت و همه‌گیر شدن رسانه‌های مجازی، جوانان و دانشجویان بخش زیادی از فعالیت‌های روزمره و آموزشی خود را از طریق شبکه‌های اجتماعی و ابزار‌های دسترسی به اطلاعات انجام می‌دهند. این استفاده اگر با اندیشه، مدیریت و تدابیر حساب‌شده توأم نباشد، ممکن است پیامدهای نا‌مطلوبی به همراه داشته باشد. براین اساس فردی که دارای سواد رسانه‌ای و تفکر انتقادی باشد، همواره می‌کوشد در جهت ایجاد تغییرات اجتماعی مطلوب گام بردارد و عکس‌العمل خود را در برابر رسانه‌ها اعلام کند. او تنها بیننده صرف رسانه نیست، بلکه نگاهی دقیق، عمیق و منتقدانه به پیام‌های موجود در رسانه‌ها دارد و از اهداف نهفته رسانه‌ها آگاه است؛ این نشان‌دهنده دارا بودن مهارت تفکر انتقادی در این افراد است که یکی از مؤلفه‌های اساسی سواد رسانه‌ای است.»
روزانه همه شهروندان با درجات مختلف سواد، سن، خاستگاه و پایگاه اجتماعی-فرهنگی با محتواهای مختلفی در فضای مجازی درگیر می‌شوند، اما در شبکه‌های اجتماعی به‌طور ویژه ملاک‌ها و فرآیند‌های صحت‌سنجی در حد رسانه‌های حرفه‌ای حاکم نیست و هرکس به سلیقه و گرایشات فردی خود، برش‌ها و برداشت‌هایی از واقعیت و یا خبر را بازنمایی می‌کند.
منفعت؛ هدف تولیدکنندگان محتواهای مجازی
مهدی کرمانی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه فردوسی مشهد، در‌این‌باره تشریح می‌کند: «ما چیزی به نام اعتماد در فضای مجازی نداریم. مگر آن‌که مرجع ارائه‌کننده محتوا (خبر) حائز صلاحیت‌های کلاسیک علمی باشد؛ مانند مؤسسات پژوهشی و دانشگاهی، بنگاه‌های علمی، نشریات و سایت‌های انتشار محتواهای علمی و یا سایت‌های خبری که فرد باسلیقه و تشخیص خود و یا مراجعی که به او اعتماد دارد، به آن‌ها مراجعه می‌کند. در غیر این صورت آنچه در فضای مجازی وجود دارد، یا اسباب سرگرمی ماست و یا اسباب منفعت‌بری دیگران! باید به این موضوع توجه کنیم که دلیل بارگذاری محتوا در فضای مجازی از سوی عاملان اجتماعی آن به چه علت صورت گرفته است. عاملان اجتماعی به جهت احقاق منفعت خود، محتواهایی را تولید می‌کنند. براساس مطالعات انجام‌شده بیشترین منفعتی که افراد به شکل فراگیر در شبکه‌های مجازی آن را دنبال می‌کنند، شهرت است، شهرت به لحاظ اجتماعی منفعتی است که از دیده شدن و حدی از پسندیده شدن حاصل می‌شود. این موضوع دلیلی است که افراد به سمت جمع‌آوری دنبال‌کننده می‌روند. در این راستا ارتباطات متقابلی نیز شکل می‌گیرد. به این صورت که با بازنشر پست‌ها، لایک کردن و نظر گذاشتن برای افراد به دنبال شهرت به آن‌ها کمک می‌شود تا دیگران نیز همین عمل را برای او انجام دهند. این‌یک نوع بده‌بستان شهرت و منفعت است. براساس بینش جامعه‌شناسی، هر شکلی از منفعت اعتبار خودش را از قابلیت تبدیل‌شدن به منفعت اقتصادی حاصل می‌کند.»
جهان به سمت غوطه‌وری دیجیتالی حرکت می‌کند
این استاد دانشگاه در ادامه به انتشار اخبار و اطلاعات غیرواقعی نیز اشاره‌کرده و می‌گوید: «ما در شبکه‌های اجتماعی پدیده‌ای به‌عنوان دروازه‌بانی خبر نداریم. یکی از خصلت‌های فضای مجازی هویت جعلی است یعنی با اسم مستعار وارد آن می‌شویم. علت بعدی تکثر تولیدکنندگان و بازنشر کنندگان است. به تعداد کاربران، رسانه وجود دارد و به تعداد همان کاربران هم شایعه و دروغ بازنشر می‌شود. دقت کنیم که اخبار جعلی توسط رسانه‌هایی تولید می‌شود که خود را به‌عنوان سراچه‌های رسانه‌ای واقعی نشان می‌دهند، اما حساب‌های نادرست یا گمراه‌کننده‌ای را منتشر می‌کنند که برای فریب مردم طراحی‌شده‌اند. بنابراین تأمین مالی برای افزایش سواد خبری باید برای دولت‌ها در اولویت باشد. چراکه به واقع تشخیص اخبار نادرست از واقعی دشوار است، و همه افراد باید یاد بگیرند که چگونه منابع خبری را ارزیابی کنند، نه اینکه هر چیزی را که در رسانه‌های اجتماعی یا سایت‌های خبری دیجیتال می‌بینند، به‌صورت واقعی بپذیرند. کمک به مردم برای تبدیل‌شدن به مصرف‌کنندگان بهتر اطلاعات آنلاین بسیار مهم است زیرا جهان به سمت غوطه‌وری دیجیتالی حرکت می‌کند. باید بودجه‌ای برای حمایت از روزنامه‌نگاران، مؤسسات و سازمان‌های غیرانتفاعی صرف کرد، تا آن‌ها سواد رسانه‌ای را به جامعه آموزش دهند. از سوی دیگر خوانندگان و بینندگان باید درباره منابع خبری شک داشته باشند. بسیاری از رسانه‌های آنلاین به سرفصل‌های گمراه‌کننده یا هیجان‌انگیز متوسل می‌شوند اما مخاطبان باید مراقب خود باشند و درک کنند که همه‌چیزهایی که می‌خوانند دقیق نیست و بسیاری از سایت‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی در اخبار نادرست تخصص دارند. یادگیری نحوه قضاوت در مورد اخبار و محافظت از خود در برابر اطلاعات نادرست از اولویت بالایی در عصر دیجیتال برخوردار است.»
کرمانی بیان می‌کند: «بسیاری از کانال‌های مجازی باوجودآنکه اخبارشان فیک است، اما درعین‌حال پُربسامدترین اخبار را در میان کانال‌های فارسی‌زبان دارند، این موضوعی هشداردهنده است که هوشیاری اولیای امور و متولیان امر را می‌طلبد تا درباره دلایل چنین فکت نگران‌کننده‌ای چاره‌اندیشی کنند. در تحلیل محتوای اخبار، وجود مقادیر بالای اخبار فیک در عموم رسانه‌ها، کم‌توجهی به اعتبار منبع در برخی رسانه‌ها و غلبه نگاه غیرحرفه‌ای در تنظیم اخبار به دلیل بی‌توجهی به جامعیت اخبار و تنزل عناصر چرا و چگونه در اخبار، نشانه‌های وجود مشکل ساختاری در کانال‌های خبری جدید است که نیاز جدی به چاره‌اندیشی دارد. برخی رسانه‌های نامعتبر، علیرغم آمار بالای انتشار اخبار ناصحیح، دارای دنبال کننده و مخاطبان زیاد و نرخ بازنشر بالایی هستند. برای انتشار یک محتوای ساختگی، نیاز به آماده بودن فضای اجتماعی در جامعه جهت دریافت این‌گونه اخبار وجود دارد. سیاست رسانه‌ای در کشور، به نحوی است که مردم برای شنیدن اخبار ساختگی، آمادگی خوبی دارند. این مشکل با توسعه رسانه‌های موبایلی دوچندان شده است. متولیان امر لازم است، جوانب جامعه‌شناختی، روانشناختی و ارتباطی این معضل را به‌درستی کاوش و برنامه‌ریزی کنند. هرگونه تعلل و سهل‌انگاری در این امر، آسیب‌های جدی به فرهنگ عمومی، رسانه‌ها و البته عامه مردم وارد خواهد کرد. با رشد رسانه‌های اجتماعی مبتنی بر موبایل و اثرگذاری آن بر افکارعمومی و هم‌زمان با آن، گسترش اخبار جعلی در فضای مجازی و اثرات روزافزون آن بر جوامع بشری، مطالعات اعتبار منبع از اهمیت بیشتری برخوردار است.»
به گفته کرمانی، تنوع و تعدد روزافزون اخبار و اطلاعات، انسان امروزی را در تنگنای بزرگی قرار داده و آزادی بی‌حدوحصر و ذره‌ای شدن نظام اطلاع‌رسانی که با پیشرفت‌های فناورانه حاصل‌شده، به آنارشیسم و خروج جریان اصلی جامعه از دست نخبگان انجامیده است. مردم اطلاعات و دانش سیاسی خود را از رسانه‌ها به دست می‌آورند و این اطلاعات، پس از تحلیل و پردازش مستقیم توسط مخاطب یا با کمک رهبران فکری، مبنای دیدگاه‌ها، نگرش‌ها و درنهایت رفتار سیاسی مردم می‌شود و حالا با برآمدن رسانه‌های جدید، مسئولیت اجتماعی روزنامه‌نگاران و نقش آنان در شکل‌گیری افکار عمومی، دچار چالش جدی شده است و نخبگان در موضع انفعال قرارگرفته‌اند.
این استاد دانشگاه در پایان خاطرنشان می‌کند: «باتوجه به تغییر «عصر اطلاعات» به «عصر اعتبار»، انسان باید در برابر اخبار دروغین، اطلاعات غلط و روش‌های مختلف نشر اکاذیب توانمند شود. شهروندی که در عصر دیجیتال به رشد و بلوغ رسیده است، نباید صرفا در جست‌وجوی «صحت» اخبار باشد. بلکه باید بتواند با پیگیری منابع اخبار و اطلاعات، اعتبارشان را ارزیابی کند. همچنین بتواند اهداف پخش‌کنندگان اطلاعات را ارزیابی کند و از برنامه‌ها و مقاصد افرادی که به این اطلاعات اعتبار می‌بخشند، آگاهی کسب کند. پس هرگاه که می‌خواهیم اطلاعات و اخباری را باور کنیم یا مردود بشماریم، باید از خود بپرسیم که منبع این اطلاعات چیست؟ آیا این منبع معتبر است؟ چه مراجعی به آن‌ها اعتماد دارند؟ به چه دلیل باید به این مراجع اعتماد کنم؟ چنین سؤالاتی به ما کمک خواهند کرد تا با واقعیت در تماس باشیم و پرسیدن این سؤالات، بهتر از این است که منابع را به‌طور مستقیم بررسی کنیم تا از صحت اطلاعات اطمینان حاصل کنیم.»
اخبار جعلی , شبکه‌های اجتماعی
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط رسالت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.