سیده فاطمه موسوی 
فقر و تنگدستی  از اساسی‌ترین مشکلات جوامع انسانی است که این روزها در جامعه ما به دلایل متعددی چون عملکرد نادرست مسئولان، عدم کنترل و نظارت صحیح، اختلاس، کم‌توجهی به برنامه‌ها و راهکارهای اقتصادی مقام معظم رهبری و … تبدیل به مهم‌ترین دغدغه و نگرانی مردم شده است. طبق آموزه‌های قرآنی و روایی،  فقر سبب سست شدن ایمان و یقین مسلمان و منجر به  کفر  می‌شود. تحمل رنج تهیدستی، بسیار دشوار است، چراکه ستون فقرات ملت اسلامی را می‌شکند و حرکت روبه‌پیشرفت مادی و معنوی را به سکون تبدیل می‌کند. مستکبران تاریخ، همیشه در تلاش هستند مردم را به استضعاف  دینی ،  فرهنگی  و  اقتصادی  بکشانند تا قدرت قیام و مقاومت را از آنان سلب نمایند. آن‌گاه با خیالی آسوده به خودکامگی خویش ادامه دهند. متقابلا نیروهای الهی که  انبیا ،اوصیا و اولیا  هستند، طالب آگاهی و بیداری و نجات انسان‌ها، خصوصا مستضعفین هستند و دررسیدن آن‌ها به پیشرفت‌های مادی و معنوی و دستیابی به سعادت و خوشبختی تلاش می‌کنند.در مکتب رهبران دینی،  فقر اقتصادی ، مذموم و ناپسند است . لازم و حیاتی است که مسئولان و حاکمان از این مصیبت بزرگ اجتماعی، به‌هیچ‌عنوان غفلت نورزند و به‌سرعت این درد و رنج را از جامعه بزدایند.
معنای  فقر و فقیر 
  فقر  یعنی حاجت و  فقیر  به معنای حاجتمند است.  احتیاج  را ازآن‌جهت فقر می‌گویند که به‌منزله شکسته شدن ستون فقرات است. (۱)
درواقع  فقیر  به کسی می‌گویند که مهره پشت او (ستون فقراتش) به خاطر بلا و حادثه نداری شکسته است.ازنظر فقه اسلام، انسان فقیر، توانایی تأمین مخارج سالیانه زندگی خود و خانواده‌اش را ندارد.
 انواع فقر
 فقر  دو نوع است؛ ممدوح(پسندیده) و مذموم (ناپسند.)
 فقر ممدوح
 فقر ممدوح  و موردستایش دین؛ یعنی ایمان داشتن انسان به فقر وجودی خویش در مقابل غنا و بی‌نیازی خداوند. توجه انسان به این‌که از خودش چیزی ندارد بلکه  وجود ،  قدرت و عزت  او از خداست ، مالک همه‌چیز او است و انسان در همه امور، محتاج حقیقی آن بی‌نیاز مطلق است که سبب رشد و کمال معنوی است. يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ .(۲) ای مردم، شما همه به خدا فقیر و محتاجید و تنها خداست که بی‌نیاز ، غنی و ستوده صفات است .این بینش الهی و فطری، انسان را به سمت عبودیت و بندگی خدا و کسب فضایل اخلاقی رهنمون می‌سازد، نفس را از آلودگی و گناه بر حذر می‌دارد و نویدبخش ایمان و آرامش و اطمینان قلبی است.
فقر مذموم
 فقر ناپسند ، به معنای کمبود، ضعف و نقصان در ابعاد مادی و معنوی زندگی انسان است که بشر را به ورطه سقوط و گمراهی می‌کشاند و آثار زیانباری برای فرد و جامعه در پی دارد.اسلام فقر را مصیبتی بزرگ برای جوامع بشری معرفی می‌نماید. در آموزه‌های اسلام مبارزه با فقر و ریشه‌کن کردن آن، وظیفه‌ای  دینی ،  همگانی  و  انسانی  است.
 انواع فقر مذموم و ناپسند
هویت وجودی انسان، دارای دو بعد است؛یکی جنبه  مادی و جسمانی و دیگری جنبه  معنوی و روحانی  است. انسان برای دستیابی به  جایگاه عبودیت  و  مقام خلیفة الهی  و در راستای رسیدن به  پیشرفت مادی ، لازم است که نواقص و کمبودهای هر دو جنبه وجودی‌اش را درست بشناسد و برطرف نماید. بنابراین  فقر مذموم  دو نوع است:  فقر معنوی و دینی و  فقر مادی و اقتصادی 
 فقر معنوی
نقصان ارزش‌های دینی ،فرهنگی و روحی انسان را می‌توان  فقر معنوی  قلمداد کرد. فقر معنوی گاهی شامل  نقص دینی و اعتقادی  می‌شود. امام صادق علیه‌السلام  در نکوهش فقر دینی می‌فرمایند: مرگ سرخ(کشته شدن)است.(۳) به این معنا که مصیبت بزرگی است. گاهی هم می‌توان آن را از جنبه  فرهنگی مورد بررسی قرار داد. فقر فرهنگی و جهل و خرافات حاکم بر زندگی انسان موجب انحطاط جامعه می‌گردد. پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وآله می‌فرمایند: هیچ فقری مانند جهل و نادانی نیست.(۴) و اما گاهی کمبودهای  روانی  انسان او را به سمت ضد ارزش‌های اخلاقی یعنی دنیاطلبی و حرص و طمع سوق می‌دهد که از آن، تعبیر به  فقر روحی  می‌شود و انسان را به قهقرا می‌کشاند. امام صادق علیه‌السلام در این زمینه می‌فرمایند: چشم طمع داشتن به اموال دیگران، خود فقر است.(۵)
راه کسب ثروت معنوی
مکتب روشنگر شیعه دارای سه رکن  عقلانیت،  عدالت  و  معنویت  است که پیروی و عمل به آموزه‌های  قرآن کریم و کلام و سیره معصومین  علیهم‌السلام، راهگشای رسیدن انسان به این ارکان مهم رشد است. پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وآله می‌فرمایند: من در ميان شما دو چيز سنگين و گرانبها می‌گذارم كه اگر به آن‌ها تمسک کنید هرگز پس از من گمراه نمی‌شوید: كتاب خدا و اهل‌بیتم و اين دو از هم جدا نشوند تا در كنار حوض كوثر بر من وارد گردند.(۶) در زمان غیبت امام معصوم علیه‌السلام، این اتصال از طریق تبعیت از  ولایت‌فقیه  ، تقلید و بهره بردن از علم، فقاهت و اجتهاد مرجعیت دینی  برقرار خواهد بود. حضرت مهدی (عج)می‌فرمایند: در رخدادهایی که پیش می‌آید به راویان احادیث ما مراجعه کنید، که آنان حجت من بر شما هستند و من حجت خدا بر آنانم.(۷)
  فقر اقتصادی
در آموزه‌های اسلام، فقر یعنی  شکستن مهره کمر  و  ستون فقرات  که منجر به فلج شدن  گام حرکت  و  پیشرفت  فرد و اجتماع خواهد شد. فقیر از تأمین مخارج سالیانه خود و خانواده‌اش ناتوان است و در سختی و رنج به سر می‌برد. روایات مهمی در نکوهش فقر واردشده که از آن به‌عنوان  مصیبتی بزرگ،تلخ و ناگوار ،  زمینه‌ساز کفر و بدگمانی به عدالت خدا ،  موجب نقص ایمان و یقین ،  مشوش کننده عقل و اندیشه انسان  و  سخت‌تر از کشته شدن و مرگ ، یادشده است. به تعبیر قرآن کریم، قوام و دوام جامعه به اقتصاد آن است،زیرا ستون و محور اصلی جامعه است. فقر اقتصادی در بعد اجتماع، ریشه بسیاری از انحرافات اخلاقی است که  رشد ،  سلامت  و  کمال  را هدف قرار داده و آن را از  پویایی  بازمی‌دارد.
 علل فقر
برخی عوامل فقر در سطح زندگی فرد عبارت‌اند از:  ناشکری و کفران نعمت ،  تنبلی و کم‌کاری ،  عدم برنامه‌ریزی صحیح در معیشت ،  اسراف و قناعت نورزیدن ،  گناه و معصیت ،  بخل ورزیدن و رباخواری. اما فقر گاهی فراگیر شده و در سطح اجتماع شیوع پیدا می‌کند و به غده‌ای سرطانی و خطرناک تبدیل می‌شود. فقری که در جامعه غوغا کند و به هر دلیلی از ناحیه متولیان و حاکمان به مردم تحمیل گردد، در پیشگاه خداوند ظلمی بزرگ و نابخشودنی است. متأسفانه این روزهاعواملی چون:  غفلت و کوتاهی  در مبارزه با فقر اقتصادی،  عملکرد نادرست مسئولان  در حوزه اقتصاد،  عدم نظارت صحیح ،  اختلاس  و درنهایت  کم‌توجهی به اجرای دقیق راهکارهای مهم رهبر معظم انقلاب  در این زمینه، مشکلات اقتصادی را تبدیل به مهم‌ترین دغدغه و نگرانی مردم کرده است و سخت‌تر این‌که  تورم ، توأم با  تحریم  که حربه مستکبران جهانی است، ستون فقرات مستضعفان جامعه را هدف قرار داده است.روشن است که فقر اگر درمان نشود، منجر به استضعاف  فرهنگی ،  دینی  و  اخلاقی خواهد شد. طبق مکتب رهبران دین، ضروری و حیاتی است که مسئولان امر، کمر همت به دفع و مبارزه فوری با بلای فقر ببندند تا منجر به  سکون،    عقب‌ماندگی  و  مرگ  جامعه نشود.
 روایات معارض
در برخی روایات، فقر  مایه افتخار ،  گنجینه‌ای از خزائن الهی  و  فضل و کرم  خداوند معرفی‌شده است.این‌گونه روایات، ظاهرا با روایاتی که در نکوهش فقر واردشده معارض است.
 حل تعارض ظاهری روایات
روشن است که فقر و تنگدستی، مذموم است و مانند سایر مصائب زندگی، آزمایش الهی است. طبق آموزه‌های قرآن، انسان می‌تواند در سایه  تقوا ،  صبر ،  ایمان و عمل صالح  از مصائب عبور نموده و نجات یابد و اگر اهل شهرها و آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و تقواپیشه می‌کردند، برکات آسمان‌ها و زمین را بر آن‌ها می‌گشودیم .(۸) پرهیزگاری در بن‌بست‌هاکلید گشایش است. هرکس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می‌کند و او را از جایی که گمان نمی‌کند روزی می‌دهد .(۹) اگر انسان قادر به صبر در کمبودها باشد و مرتکب معصیت نشود، فقر برای او مایه  مباهات ،  رشد  و  دستیابی به کمالات  است زیرا ترقی در معنویات باوجود  فقر  و  دوری از تعلقات دنیوی ، راحت‌تر است.اما عدم صبر و تقوا در تنگدستی، سبب سقوط است، چراکه فرد را به  کفر  و  ناسپاسی  و  معاصی  آلوده می‌سازد و مذموم است. 
 برخی راه‌های علاج فقر از دیدگاه رهبر معظم انقلاب
۱. مبارزه با فقر، وظیفه‌ای همگانی
 اللهم اغن کل فقیر. اللهم اشبع کل جائع. اللهم اکس کل عریان .(۱۰) این دعا فقط برای خواندن نیست؛ برای این است که همه، خود را برای مبارزه با فقر و مجاهدت در راه ستردن غبار محرومیت از چهره محرومان و مستضعفان، موظف بدانند. این مبارزه، یک وظیفه همگانی است.(۱۱)
۲. رسیدگی به فقرا در رأس امور
هر کاری در کشور صورت می‌گیرد باید باهدف رفع فقر و محرومیت و ایجاد رونق در زندگی عموم مردم، نه‌بخشی از مردم و قشرهای خاص، باشد.(۱۲)
۳. مواسات
همه باید خود را موظف به مواسات بدانند. مواسات یعنی هیچ خانواده‌ای از خانواده‌های مسلمان، هم‌میهن و محروم را با دردها،محرومیت‌ها و مشکلات خود تنها نگذاشتن؛ به سراغ آن‌ها رفتن و دست کمک‌رسانی به‌سوی آن‌ها دراز کردن.(۱۳)
۴. عدم ترک سنت‌های حسنه اسلامی
در جامعه ما باید عادات کمک به ضعفا که یک عادت اسلامی است، روزبه‌روز بیشتر شود. صدقاتی که مردم می‌دهند، اطعام‌هایی که می‌کنند و کارهای بزرگی از قبیل وقف و حبس و امثال آن‌ها که انجام می‌شود از سنت‌های حسنه اسلامی است.این سنت‌ها به حیات اجتماعی طیب کمک می‌کند. لذا نباید بگذارید در جامعه تعطیل شود.(۱۴)
۵. ایجاد اقتصاد مقاومتی واقعی
ما باید یک اقتصاد مقاومتی واقعی در کشور به وجود بیاوریم. امروز، کارآفرینی، معنایش این است.(۱۵) حل مشکلات مجموعه اقتصادی کشور را در درون کشور باید پیدا کرد. ستون فقرات اقتصاد مقاومتی عبارت است از: تقویت تولید داخلی.(۱۶) نگاه به بیرون برای حل مسائل اقتصادی، هیچ‌گاه به نتیجه نخواهد رسید. باید همواره به دنبال استفاده از ظرفیت‌های داخلی کشور بود و اقتصاد مقاومتی نیز ناظر بر توانایی‌ها و ظرفیت‌های درونی کشور و ملت است.(۱۷)
 پی‌نوشت:
۱. قاموس قرآن، ج ۵، ص ۱۹۷.
۲.سوره فاطر. آیه ۱۵.
۳. بحارالانوار، ج ۷۲، ص ۴۰.
۴. كافی، ج ۱، ص ۲۵.
۵. غررالحکم، ص ۲۵۵.
۶. الارشاد، ج ۱، ص ۲۳۳.
۷. معجم احادیث المهدى (عج)، ج ۴، ص۲۹۴.
۸. سوره اعراف. آیه ۹۶.
۹. سوره طلاق. آیه ۲ و ۳.
۱۰.مفاتیح‌الجنان، اعمال ماه رمضان.
۱۱. خطبه‌های نماز عید فطر، سال۸۱.
۱۲. دیدار مردم شهرستان جیرفت، سال۸۴.
۱۳.خطبه‌های نماز عید فطر، سال۸۱.
۱۴.دیدار جمعی از نیرو‌های انتظامی، سال۷۳.
۱۵.دیدار جمعی از کارآفرینان، سال۸۹.
۱۶. دیدار جمعی از کارگران، سال۹۴.
۱۷.در اجتماع زائران حرم رضوی، سال۹۴