گروه اجتماعی
بین تمام خبرهای بد که کاممان را حسابی تلخ می‌کند، این خبر بسیار شعف انگیز و امیدوارکننده است، «حجت نیکی ملکی»، رئیس مرکز اطلاع‌رسانی ستاد اجرایی فرمان امام در توییترش نوشت: «توانایی واکسن ایرانی در خنثی‌سازی کامل ویروس جهش‌یافته کرونای انگلیسی» به اثبات رسیده و حالا همه بیش از هر زمان دیگری، منتظر فرارسیدن بهاریم و امید تازه‌ای برای رهایی از شر این بیماری مرموز در ما ایجادشده است.  از حدود یک‌سال پیش که جهان با یک مهمان ناخوانده به نام ویروس کرونای جدید و بیماری ناشناخته کووید ۱۹ مواجه شد، تحقیقات برای یافتن دارو و ساخت واکسن این بیماری در سراسر جهان آغاز و شرکت‌های بسیاری برای تولید این واکسن دست به کار شدند. واکسن‌ها معمولاقبل از رسیدن به مراحل کارآزمایی بالینی به سال‌ها تحقیق و آزمایش نیاز دارند، اما در شرایط بحرانی حال حاضر، دانشمندان در حال رقابت برای تولید واکسن ویروس کرونا تا سال آینده هستند. اولین آزمایش‌های ایمنی واکسن بر روی انسان در ماه مارس آغاز و برخی با شکست روبه رو شدند و برخی دیگر توانستند در تحریک سیستم ایمنی بدن برای تولید آنتی‌بادی مؤثر علیه ویروس موفق شوند، ما هم گام‌های محکم و استواری در این مسیر برداشته‌ایم. 
 میزان اثربخشی واکسن در برابر گونه جهش‌یافته
اولین تزریق انسانی مرحله اول مطالعات بالینی نخستین واکسن کرونا ساخت محققان ایرانی در ستاد اجرایی فرمان حضرت امام (ره) با نام «کوو ایران برکت» نهم دی‌ماه با حضور وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری، روی داوطلبان انجام شد. «محمدرضا صالحی»، مجری کارآزمایی و تست بالینی واکسن کرونای ایرانی از اتمام فاز یک کارآزمایی بالینی واکسن کوویدایران تا آخر ماه جاری خبر داده که در مرحله دو، فاز یک این واکسن روی ۱۴ نفر دیگر تست می‌شود و در فاز دو بالینی نیز روی ۵۰۰ نفر تست خواهد شد و تا به اینجای کار، فاقد عوارض جانبی بوده است. اما پس از ورود ویروس انگلیسی به کشور، بسیاری از کارشناسان نسبت به کارآیی واکسن‌های موجود بر گونه جهش‌یافته با دیده تردید نگریستند و  پایگاه خبری «newsweek» در این‌باره نوشت، تعداد اندکی از  دانشمندان می‌گویند: جهش ژنتیکی در پرزهای پروتئینی این‌گونه جدید ممکن است توان رشد آن را افزایش دهد؛ این پرزهای پروتئینی بخشی از ویروس هستند که توان نفوذ به سلول‌های بدن را به آن می‌دهند و واکسن کرونا دقیقا به‌ شکلی طراحی‌شده که روی همین پروتئین‌ها تأثیر بگذارد، بنابراین محققان می‌گویند ممکن است جهش این‌گونه تازه در کار واکسن اختلال ایجاد کند. از سوی دیگر، نشریه پزشکی بریتانیا (BMJ) در پاسخ به این سؤال که آیا واکسن‌ها هنوز به‌درد می‌خورند؟ یادآور شده است: 
سه واکسن اصلی کرونا بر اساس پروتئین spike ویروس ساخته‌شده‌اند که در گونه جدید دچار تغییر شده است. اما واکسن‌ها موجب ساخت آنتی‌بادی علیه بخش‌های بسیاری از این پروتئین می‌شوند و درنتیجه بعید است که یک تغییر موجب کاهش اثر واکسن شود.
سوم بهمن‌ماه نیز پایگاه اینترنتی نیوز مدیکال، گزارش کرده است که نتایج یک مطالعه نشان می‌دهد، واکسن کرونای شرکت داروسازی «فایزر» و «بایون تک» واکنش آنتی‌بادی کاهش‌یافته‌ای در برابر گونه انگلیسی ویروس کرونا در میان افراد ۶۴ و ۸۵ ساله دارد. این‌گونه جدید که ابتدا در انگلیس، آفریقای جنوبی و برزیل کشف شد و اکنون در بیش از ۶۰ کشور جهان شناسایی شده است، با احتمالاتی مبنی بر تأثیرپذیری آن بر واکسن همراه بوده و سه هفته بعد از تزریق اولین دوز واکسن شرکت فایزر-بایون تک به نام  BNT162b، محققان دانشگاه کمبریج به شواهدی دست‌یافته‌اند که از کاهش واکنش آنتی‌بادی در برابر جهش۱.۱.۷ Bدر افراد (۶۴ و ۸۵ ساله) حکایت دارد. اما این عدم کارآیی و یا کاهش اثرگذاری، در مورد واکسن تولید داخلی ما صدق نمی‌کند. همان‌طور که در ابتدا اشاره کردیم، رئیس مرکز اطلاع‌رسانی ستاد اجرایی فرمان امام از توانایی واکسن کووایران برکت(واکسن ایرانی کرونا) در خنثی‌سازی کامل ویروس جهش‌یافته انگلیسی خبر داده است. حجت نیکی ملکی در توییتر نوشت: ویروس کرونای انگلیسی مقهور واکسن ایرانی شده و دکتر جلیلی مسئول تیم تولید واکسن در ستاد اجرایی فرمان امام اعلام کرده است:  آزمایش‌ها نشان داد پلاسمای خون نفرات اولی که واکسن کووایران برکت در کارآزمایی بالینی به آن‌ها تزریق‌شده است، قادر به خنثی‌سازی کامل ویروس جهش‌یافته کرونای انگلیسی است. 
 خنثی‌سازی ویروس جهش‌یافته توسط واکسن ایرانی
پیش‌تر این بحث بر سر زبان‌ها بود که هرگونه تغییر ژنتیکی باید موردبررسی قرار بگیرد تا مشخص شود آیا بر رفتار ویروس تأثیرگذار است یا خیر. ولی در حال حاضر هیچ مدرکی وجود ندارد که نشان دهد جهش تازه ویروس کرونا منجر به بروز بیماری خطرناک‌تر می‌شود و یا این‌که این نوع جدید ویروس کرونا به واکسن‌های تأییدشده پاسخ نخواهد داد. از طرفی جهش ویروس درواقع تغییر در ژنوم ویروس است. همه ویروس‌ها جهش می‌یابند و ویروس کرونا نیز از این قاعده مستثنی نیست و اطلاعات ژنتیکی در بسیاری از ویروس‌ها می‌تواند بسیار سریع تغییر کند و گاهی اوقات این تغییرات می‌تواند به نفع ویروس باشد، با این امکان که ویروس راحت‌تر و سریع‌تر انتقال یابد یا از واکسن‌ها یا درمان‌ها فرار کند. اما بسیاری از این تغییرات چنین تأثیراتی ندارند. به هر ترتیب روز گذشته حسن جلیلی مدیر گروه تحقیقات تولید واکسن ستاد اجرایی فرمان امام اعلام کرد، پس از شیوع ویروس جهش‌یافته کرونا موسوم به کرونای انگلیسی، از طریق وزارت بهداشت نمونه‌ای از این ویروس جهش‌یافته که قدرت سرایت آن ۷۰ درصد بالاتر از کرونای معمولی است را دریافت کردیم و دراختیار محققان دارویی ستاد اجرایی  قراردادیم. ازآنجاکه یکی از قابلیت‌های هر واکسن اثرگذاری باید این باشد که بتواند در برابر جهش‌های انجام‌گرفته برروی ویروس بدن افراد را ایمن کند، پلاسمای خون ۳ داوطلب اولی  که واکسن «کوو ایران برکت» را دریافت کرده بودند را بااین ویروس مورد امتحان و آزمایش قراردادیم.
جلیلی توضیح داده است که این سه داوطلب در دو مقطع واکسن را دریافت کرده‌اند و لذا انتظار می‌رود که پلاسمای خون آن‌ها ایمنی کافی را برای مقابله با ویروس پیداکرده باشد. آزمایش‌های انجام‌گرفته نشان داد که واکسن ایرانی با موفقیت کامل، توانسته ویروس جهش‌یافته را به‌طور کامل خنثی کند.
«حسن جلیلی» مدیر گروه تحقیقات تولید واکسن ستاد اجرایی فرمان امام، در گفت‌وگو با «رسالت» نیز توضیح می‌دهد: «نمونه خونی نفرات اولی که با ورود به مطالعات بالینی، دوز دوم واکسن را دریافت کرده بودند، گرفتیم و با نمونه‌ای که ویروس انگلیسی جداسازی شده بود، مورد آزمایش قراردادیم و مشاهده کردیم که به طورکامل پلاسمای خونی این افراد، قدرت خنثی‌سازی این ویروس را دارد، لذا این دغدغه که دریافت‌کنندگان واکسن ایرانی، آیا در مقابل ویروس انگلیسی هم مقاوم هستند، رفع شد و می‌توانیم با صراحت بگوییم افرادی که این واکسن را دریافت می‌کنند در مقابل نوع جهش‌یافته ویروس هم مقاوم هستند. 
وی با اشاره به این‌که واکسن ایرانی دارای عوارض بسیار کمی بوده و هیچ مورد خاصی که نگران‌کننده باشد، تاکنون اتفاق نیفتاده، ابراز امیدواری کرده است که فازهای بعدی این پروژه هم در ادامه مسیر به خوبی طی شود.  
«مینو محرز» مسئول ارزیابی علمی تولید واکسن ایرانی کرونا هم نسبت به این روند بسیار امیدوار و خوش‌بین است و در گفت‌وگو با «رسالت» می‌گوید: این خبر بسیار مایه مسرت و شادمانی است که واکسن ما در برابر سوش انگلیسی مؤثر بوده و تاکنون هم خوشبختانه عوارض جانبی نداشته‌ایم و درحال حاضر۳۵ نفر واکسینه شده‌اند و چنانچه به ۵۶ نفر برسد، مرحله اول پایان‌یافته و بعد با اخذ مجوز از سازمان غذا و دارو، در مرحله دوم بر روی جمعیت گسترده‌تری که سنین بالاتر هم حضور دارند، واکسن تزریق خواهد شد. 
محرز در ادامه بیان می‌کند، واکسن ما در مرحله آزمایش حیوانی مؤثر و موفقیت‌آمیز بوده اما میزان اثرگذاری آن بر روی انسان را هنوز نمی‌توانیم اطلاع‌رسانی کنیم و باید بر روی تعداد بیشتری آزمایش شود و با سنجیدن آنتی‌بادی، اثربخشی آن را ارزیابی کنیم. به‌طورکلی در مرحله اول که هدف بررسی عارضه جانبی بوده، هیچ‌گونه عارضه‌ای گزارش نشده است و اگر همه مراحل کامل و درست پیش برود، خردادماه به واکسن می‌رسیم. ضمن این‌که تکنولوژی به‌کاررفته در واکسن، مطابق شیوه «ویروس کشته‌ و ضعیف‌شده» است و محصولاتی که بر این اساس به تولید رسیده‌اند، بیش از ۷۰ درصد و بعضا تا 
۹۰ درصد ایمنی زایی داشته‌اند و چنانچه واکسنی ۶۰ تا ۷۰ درصد هم مؤثر باشد باید تزریق را آغاز و به این طریق در افراد ایجاد مصونیت کرد. درمجموع واکسن با بیش از  ۵۰ درصد اثرگذاری، مجوز FDA را می‌گیرد و با ۷۵ درصد تأثیر، زنجیره سرایت را می‌شکند». 
 کووایران، پاسخ ایمنی لازم را داراست
«محمدحسین یزدی» رئیس مرکز تحقیقات واکسن دانشگاه علوم پزشکی تهران هم برای بررسی این موضوع، توضیحاتی را در گفت‌وگو با «رسالت» ارائه می‌کند. او می‌گوید: «برای بررسی اثرگذاری واکسن‌ها باید پلتفرمشان را بشناسیم و تفاوت آن‌ها را با یکدیگر بدانیم، پلتفرم واکسن «کووایران» که مربوط به شرکت «شفافارمد» بوده براساس ویروس کشته‌شده است و این ساختار و پلتفرم، همه آنتی‌ژن‌هایی که ویروس روی سطح خودش دارد و می‌تواند سیستم ایمنی علیه آن ایمن شود را به همراه دارد و درصد بسیاری از این‌ها بدون آن‌که تغییر خاصی کنند، باقی می‌مانند و فقط ویروس اصطلاحا غیرفعال می‌شود. در این ساختار نه‌تنها علیه آنتی‌ژن اصلی که باعث اتصال ویروس به سلول‌ها می‌شود، در بدن آنتی‌بادی خواهید داشت بلکه سایر عوامل هم روی سطح ویروس حضور دارند و این هم باعث برانگیختن پاسخ ایمنی می‌شود و علیه ویروس، ایمنی ایجاد می‌کند لذا با پاسخی چندجانبه علیه ویروس روبه‌رو خواهید بود. در ساختارها و پلتفرم‌هایی مثل واکسن فایزر و مدرنا که از کد ژنتیکی استفاده‌شده، فقط پروتئین مربوط به اتصال ویروس به سلول است که در سلول‌های بدن ایجادشده و منجر به ایمنی علیه آن پروتئین خاص می‌شود بنابراین اگر آن پروتئین خاص در جهش‌های ویروس، دچار متاسیون و جهش بشود، ممکن است آن تأثیرگذاری و کارآیی کاهش پیدا کند. اگر آن جهش در جایگاه اتصال آنتی‌بادی به آن پروتئین باشد، می‌تواند منجر به کاهش کارآیی شود ولی در پلتفرم ویروس کشته‌شده، حتی اگر برخی جهش‌ها در پروتئین اسپایک که پروتئین اصلی اتصالی است، ایجاد بشود، سایر المان‌ها و مؤلفه‌ها برای برانگیختن پاسخ ایمنی روی سطح ویروس حضور دارند، اگرچه پاسخ مهم برای ما، همان پاسخ علیه پروتئین اسپایک است ولی سایر پاسخ‌ها نیز کمک می‌کنند که ایمنی زایی بهتری داشته باشیم. بنابراین در این تیپ از پلتفرم، ما این انتظار و امید راداریم که اگر جهش‌های ویروس در سطح پروتئین اسپایک ایجاد شد، هنوز مؤثر بودن واکسن ما در حد قابل‌قبول باقی بماند. این نه‌تنها مربوط به واکسن کووایران است که هر واکسن دیگری مثل سینوواک و سینوفارم نیز با چنین ساختاری، همین قابلیت را دارد، چون آن‌ها نیز از ویروس کشته‌شده استفاده کردند. ولی در مورد واکسن‌هایی که از ساختارهای نوترکیب پروتئین اسپایک و کد ژنتیک مربوط به آن استفاده کرده‌اند، احتمال دارد که اگر جهشی در پروتئین ویروس ایجاد شود، کارآیی آن‌ها مقداری زیرسؤال برود. لذا ما باتوجه به ساختاری که در واکسن کووایران مشاهده کرده‌ایم، امیدواریم با جهش‌هایی که تابه‌حال اتفاق افتاده، هنوز پاسخ ایمنی لازم را داشته باشیم و در ادامه راه نیز بتوانیم پاسخ ایمنی کافی را در فاز کلینیکال دو یا سه بگیریم. چون فاز کلینیکال یک که در حال انجام آن هستیم، فقط برای بحث سیفتی آن است و هنوز به موضوع کارآیی نمی‌پردازیم».
یزدی در ادامه تأکید می‌کند: « واکسن داخلی تا به اینجای کار، عوارض جانبی نداشته و دلیلش این است که چنین ساختار واکسنی، برای ما شناخته‌شده‌تر از سایر ساختارهاست. یعنی ویروس کشته‌شده، سابق بر این برای بیماری‌های عفونی به‌کاررفته و عامل عفونی را به صورت کشته‌شده تبدیل به واکسن کرده‌ایم لذا عوارض جانبی‌اش نسبت به ساختارهای جدیدی که اولین بار است استفاده می‌شود، تا حدودی قابل پیش‌بینی تر بوده، ضمن این‌که ساختارهای نو می‌تواند عوارض ناخواسته‌ای داشته باشد. موضوع دیگر این است که ما از تهدید کرونا، نهایت بهره‌برداری علمی را داشته باشیم، طبق گفته سازمان بهداشت جهانی، پاندمی کرونا آخرین پاندمی نخواهد بود، بنابراین لازم است که زیرساخت‌های لازم را فراهم کنیم تا بتوانیم در چنین شرایطی بهتر عمل کنیم. نمونه بارز آن کشورهای جنوب شرق آسیا هستند که در سال ۲۰۱۲ با سارس مواجه شدند و ایجاد زیرساخت‌ها سبب شد، درحال حاضر در مواجهه با کرونا، آمار تلفات پایین‌تری داشته باشند».
رئیس مرکز تحقیقات واکسن دانشگاه علوم پزشکی تهران، گام‌های ایران را برای فراهم کردن زیرساخت و تولید واکسن مثبت ارزیابی کرده و می‌گوید: «از همان ابتدا برخی نقدهای غیرمنصفانه‌ای را نسبت به واکسن کرونا مطرح می‌کردند، حال‌آنکه توان و پیش‌بینی‌های علمی به قدر کافی به ما کمک می‌کند که بتوانیم پروژه خود را به درستی پیش برده و هدایت کنیم، کما این‌که تا به اینجا هم درست پیش رفته، اما نکته مهم‌تر پرهیز از جنجال‌ها و حاشیه‌هاست که می‌تواند به محققین ما کمک کند  تا درست‌تر عمل کنند. بعضی مواقع در کنار پروژه‌های مهم و حساس، اخبار جعلی‌ای تولید و القا می‌شود که خود محققین را هم دلسرد می‌کند. ما دارای توان علمی بسیار خوبی هستیم و اگر قرار باشد جانب‌دارانه موضع گرفته و هیجان فراوانی را تولید کنیم، به محققین هم آسیب می‌زند. به دلایل علمی مشخص، پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که اگر جهشی هم در پروتئین اسپایک ویروس اتفاق بیفتد، هنوز ساختارهای دیگری هستند که آن‌ها باعث ایمنی زایی شده و می‌توانند به پاسخ ایمنی زایی کمک کنند اما هنوز واکسن نهایی را در اختیار نداریم و زمانی می‌توانیم با قضاوت قطعی چنین موضوعی را مطرح کنیم که واکسن نهایی و ویروس انگلیسی را داشته باشیم و با یکدیگر تست چالش بگذاریم و آن موقع بگوییم صد درصد در مقابل این ویروس هم پاسخگوست ولی در حال حاضر پیش‌بینی علمی ما حاکی از آن است که ساختار واکسن داخلی، می‌تواند بر گونه جهش‌یافته غالب باشد».