اخبار ویژه »
شناسه خبر : 27299
پرینتخانه » اجتماعی, مطالب روزنامه
تاریخ انتشار : 26 مرداد 1399 - 8:01 |
عوامل تأثیرگذار در تشدید اسکان غیر رسمی طرح‌های شهری
یکی از زمینه‌های ناپایداری توسعه شهری به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه گونه‌ای از سکونت با مشکلات حاد موسوم به اسکان غیررسمی است. ازآنجاکه اسکان غیررسمی درحال‌توسعه است، چاره‌جویی این مسئله به سیاست‌گذاری و اقداماتی نه‌فقط در سطح محلی بلکه در سطح ملی نیاز دارد.
یکی از زمینه‌های ناپایداری توسعه شهری به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه گونه‌ای از سکونت با مشکلات حاد موسوم به اسکان غیررسمی است. ازآنجاکه اسکان غیررسمی درحال‌توسعه است، چاره‌جویی این مسئله به سیاست‌گذاری و اقداماتی نه‌فقط در سطح محلی بلکه در سطح ملی نیاز دارد.
اسکان غیررسمی، نوعی سکونت در فضای شهری است که در تمامی ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، کالبدی و حقوقی با سایر انواع سکونت موجود در شهر تفاوت‌های اساسی را نشان می‌دهد. مسکن غیرمعمول، خیابان‌ها و کوچه‌های تنگ و باریک، مشکلات زیست‌محیطی و بهداشتی، فزونی و تراکم جمعیت، فقر فرهنگی و آسیب‌های اجتماعی، آسیب‌پذیری بالا در برابر حوادث طبیعی، سطح پايین برخورداری از امکانات و تسهیلات زندگی، عدم برخورداری لازم از امکانات، تأسیسات و خدمات شهری، اشتغال غالب در مشاغل غیررسمی، تصرف و عدم مالکیت قانونی بر زمین و … از ویژگی‌های اسکان غیررسمی محسوب می‌شود.
اسکان غیررسمی صرفا مسئله‌ای فیزیکی نبوده و از عوامل کلان ساختاری در سطح ملی و منطقه‌ای ناشی می‌شود. رشد فزاینده جمعیت شهری از توان سازمان‌های دولتی و غیردولتی جهت توسعه و ارائه خدمات و تسهیلات شهری برای این جمعیت فزاینده پیشی گرفته و برآورده نشدن نیاز مسکن و سرپناه اقشار کم‌درآمد در فضای رسمی و برنامه‌ریزی‌شده شهر، حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی را به‌گونه‌ای بی‌سابقه گسترش داده است. آنچه مسلم می‌نماید این است که در کشور ما علاوه بر روند فوق، تحولات ناشی از شکل‌گیری تقسیم‌کار بین‌المللی و دگرگونی ساختار اقتصادی کشور، افزایش و انباشت درآمدهای نفتی و اصلاحات ارضی بعد از دهه چهل ازجمله علل عمده تسریع روند شهرنشینی و به‌تبع آن شکل‌گیری اسکان غیررسمی بوده‌اند.
محرومیت و عدم برخورداری سکونت‌گاه‌های غیررسمی از تسهیلات زندگی شهری در قیاس با دیگر نواحی شهری آن‌ها را کانون مسائل مهم شهری و ضد توسعه پایدار انسانی نموده است. به هر ترتیب حاشیه‌نشینی شامل تمام کسانی است که در محدوده اقتصادی شهر ساکن هستند ولی جذب اقتصاد نشده‌اند. جاذبه شهرنشینی و رفاه شهری، این افراد را از زادگاه خویش کنده و به‌سوی قطب‌های صنعتی و بازارهای کار می‌کشد و اکثرا مهاجرین روستایی هستند که به‌منظور گذراندن بهتر زندگی راهی شهرها می‌شوند و اسکان غیررسمی یکی از چهره‌های بارز فقر شهری است که در درون یا مجاور شهرها (به‌ویژه شهرهای بزرگ) به شکلی خودرو، فاقد مجوز ساختمان و برنامه‌ریزی رسمی شهرسازی، با تجمعی از اقشار کم‌درآمد و سطح نازلی از کمیت و کیفیت زندگی شکل می‌گیرد و با عناوینی همچون حاشیه‌نشینی، اسکان غیررسمی، سکونت‌گاه‌های خودرو و نابسامان نامیده می‌شود. با توجه به نارسا بودن اصطلاح حاشیه‌نشینی و آلونک‌نشینی برای کلیه اشکال این پدیده، اصطلاح اسکان غیررسمی، با تعبیری گسترده‌تر به‌جای حاشیه‌نشینی و آلونک‌نشینی به‌کار می‌رود. ازاین‌رو اصطلاح اسکان غیررسمی شامل حاشیه‌نشینی و اشکال متعدد است.
اسکان غیررسمی، نوعی سکونت در فضای شهری است که در تمامی ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، کالبدی و حقوقی با سایر انواع سکونت موجود در شهر تفاوت‌های اساسی را نشان می‌دهد. مسکن غیرمعمول، خیابان‌ها و کوچه‌های تنگ و باریک، مشکلات زیست‌محیطی و بهداشتی، فزونی و تراکم جمعیت، فقر فرهنگی و آسیب‌های اجتماعی، آسیب‌پذیری بالا در برابر حوادث طبیعی، سطح پايین برخورداری از امکانات و تسهیلات زندگی، عدم برخورداری لازم از امکانات، تأسیسات و خدمات شهری، اشتغال غالب در مشاغل غیررسمی، تصرف و عدم مالکیت قانونی بر زمین و … از ویژگی‌های اسکان غیررسمی محسوب می‌شود.
اسکان غیررسمی صرفا مسئله‌ای فیزیکی نبوده و از عوامل کلان ساختاری در سطح ملی و منطقه‌ای ناشی می‌شود. رشد فزاینده جمعیت شهری از توان سازمان‌های دولتی و غیردولتی جهت توسعه و ارائه خدمات و تسهیلات شهری برای این جمعیت فزاینده پیشی گرفته و برآورده نشدن نیاز مسکن و سرپناه اقشار کم‌درآمد در فضای رسمی و برنامه‌ریزی‌شده شهر، حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی را به‌گونه‌ای بی‌سابقه گسترش داده است. آنچه مسلم می‌نماید این است که در کشور ما علاوه بر روند فوق، تحولات ناشی از شکل‌گیری تقسیم‌کار بین‌المللی و دگرگونی ساختار اقتصادی کشور، افزایش و انباشت درآمدهای نفتی و اصلاحات ارضی بعد از دهه چهل ازجمله علل عمده تسریع روند شهرنشینی و به‌تبع آن شکل‌گیری اسکان غیررسمی بوده‌اند.
محرومیت و عدم برخورداری سکونت‌گاه‌های غیررسمی از تسهیلات زندگی شهری در قیاس با دیگر نواحی شهری آن‌ها را کانون مسائل مهم شهری و ضد توسعه پایدار انسانی نموده است. به هر ترتیب حاشیه‌نشینی شامل تمام کسانی است که در محدوده اقتصادی شهر ساکن هستند ولی جذب اقتصاد نشده‌اند. جاذبه شهرنشینی و رفاه شهری، این افراد را از زادگاه خویش کنده و به‌سوی قطب‌های صنعتی و بازارهای کار می‌کشد و اکثرا مهاجرین روستایی هستند که به‌منظور گذراندن بهتر زندگی راهی شهرها می‌شوند و اسکان غیررسمی یکی از چهره‌های بارز فقر شهری است که در درون یا مجاور شهرها (به‌ویژه شهرهای بزرگ) به شکلی خودرو، فاقد مجوز ساختمان و برنامه‌ریزی رسمی شهرسازی، با تجمعی از اقشار کم‌درآمد و سطح نازلی از کمیت و کیفیت زندگی شکل می‌گیرد و با عناوینی همچون حاشیه‌نشینی، اسکان غیررسمی، سکونت‌گاه‌های خودرو و نابسامان نامیده می‌شود. با توجه به نارسا بودن اصطلاح حاشیه‌نشینی و آلونک‌نشینی برای کلیه اشکال این پدیده، اصطلاح اسکان غیررسمی، با تعبیری گسترده‌تر به‌جای حاشیه‌نشینی و آلونک‌نشینی به‌کار می‌رود. ازاین‌رو اصطلاح اسکان غیررسمی شامل حاشیه‌نشینی و اشکال متعدد است.
رشد شتابان جمعیت و تحولات ساختاری در نظام اقتصادی روستایی در بعد از سال‌های ۱۳۴۵ پدید آمد و سبب شد تا شهرها به‌ویژه شهرهای بزرگ به‌عنوان مقصد مهاجرت‌های مناطق روستایی کشور، جاذب مهاجرت‌های وسیع و گسترده‌ای گردند. در این میان، بیشتر مهاجران که توانایی مالی و اقتصادی استقرار و سکونت در محدوده رسمی شهر و پرداخت هزینه مسکن و اقامت در محدوده قانونی شهرها را نداشتند، برای تأمین سرپناه خود به‌ویژه در شهرهای بزرگ به حاشیه شهرها روی آوردند. هرچند که شدت و حجم این مسئله در استان‌های کشور و شهرهای آن‌ها بسته به شرایط اقتصادی و تمرکز صنایع متفاوت است. آنچه مسلم است پدیده سکونت غیررسمی یکی از مهم‌ترین مشکلات شهرهای بزرگ ازجمله تهران، مشهد، تبریز، اصفهان، کرمانشاه، اهواز، بندرعباس، زاهدان و رشت است.هرچند تشکیل اولین سکونت‌گاه‌های غیررسمی در ایران به دوره شهرنشینی می‌رسد، بااین‌حال اگر ماهیت اصلی شکل‌گیری این اجتماعات را مهاجرت‌های روستا – شهری بدانیم، لذا نقطه عطف تحولات شهری در ارتباط با تشکیل این اجتماعات در شکل گسترده آن به دوره شهرنشینی سریع یا شتابان برمی‌گردد. رشد خیره‌کننده چنین اجتماعاتی به اواسط دهه ۴۰ شمسی مربوط می‌شود و از این زمان به بعد بود که این پدیده به‌عنوان یک مسئله مهم و اساسی شهری، به‌خصوص در شهرهای بزرگ ایران در مراجع گوناگون مطرح گردید. بعد از دهه ۱۳۴۰ این معضل در دهه‌های ۵۰ و ۶۰ نیز گسترش فراوانی یافت به‌طوری‌که در اکثر شهرهای کوچک و میانی کشور نیز به‌وضوح این پدیده قابل‌مشاهده بود.یکی از مهم‌ترین نقاط عطف در تحول بازار زمین شهری که منجر به رشد و گسترش پدیده اسکان غیررسمی در برخی از شهرهای ایران شد، در نیمه دوم دهه ۱۳۴۰، یعنی پس‌ازآن رخ داد که در برنامه سوم (۱۳۴۶-۱۳۴۱) در فصل عمران شهری برای نخستین بار به‌ضرورت تهیه طرح‌های جامع شهری باهدف تنظیم و پیش‌بینی توسعه زیربناهای شهری در قالبی منطقی اشاره شد. نتیجه آن، الزام به تهیه طرح‌هایی بود که بعدها بانام طرح‌های جامع و تفصیلی برای بسیاری از شهرها تهیه گردید.بعد از پیروزی انقلاب اسلامی پیرو مطرح‌شدن ابعاد جدید اسکان غیررسمی که قبل از انقلاب نیز به تنش‌هایی حاد انجامیده بود، دخالت دولت در امر زمین، که از سال ۱۳۵۴آغازشده بود، شکل قاطع‌تری به خود گرفت تا آن‌که قانون زمین شهری در سال ۱۳۶۱ از تصویب گذشت.
با تصویب این قانون محدودیت عرضه زمین در داخل شهرها از یک‌سو و انحصاری بودن اختیار واگذاری آن توسط دولت از سوی دیگر، عملا دولت را به تدوین آیین‌نامه‌هایی برای چگونگی واگذاری‌ها به متقاضیان و کنترل آن‌ها ناگزیر می‌کرد. همین امر موجب می‌شد که برای عملی نمودن نحوه واگذاری‌ها و سهل کردن امر کنترل آن، به ضوابطی متوسل شدند که عمدتا به حذف برخی و منتفع شدن برخی دیگر منجر می‌شد. در این رابطه ، متأسفانه کلید شرایط و ضوابط مصوب عملا به کنار گذاشتن افرادی می‌انجامید که بیشتر از همه استحقاق دریافت و توجه به رسیدگی از سوی برنامه را داشتند. چنانکه موضوع تسلیم ضمانت‌نامه برای تضمین بازپرداخت اقساط زمین‌هایی که از سوی دولت در اختیار مردم قرار داده می‌شد، در شرایطی بود که امکان تأمین آن برای افرادی که در بخش غیررسمی مشغول به کار بودند و یا اصلاشاغل نبودند(بیکاران) وجود نداشت و به همین دلیل نیز چنین افرادی از دایره شمول اقدامات و تسهیلات برنامه بیرون مانده و امکان دریافت زمین از بازارهای رسمی کشور را که در انحصار دولت بود، از دست می‌دادند، اینجا ناگزیر زمین موردنیاز خود را باید از بازار غیررسمی که معمولا هم در خارج از محدوده‌های رسمی شهر قرار داشت، تأمین می‌کردند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
نگاهی به تجارب جهانی در ساماندهی اسکان غیررسمی نشان می‌دهد که تا پیش از دهه ۶۰ میلادی، سرمایه‌گذاری دولتی در بخش مسکن اقشار آسیب‌پذیر غالبا ضروری تشخیص داده نمی‌شود ولیکن نیاز فزاینده به حل مشکل مسکن این قشر موجب توجه ویژه به آن در قالب سیاست‌هایی همانند: خانه‌سازی اجتماعی، روش زمین و خدمات و توانمندسازی در سطح کشورهای جنوب، ازجمله ایران شد.
در برخورد با پدیده اسکان غیررسمی در ایران، شیوه‌های برخورد مستقیمی باهدف ساماندهی این سکونت‌گاه‌ها در مکان فعلی وجود نداشته، بلکه عمدتا تأمین مسکن کم‌درآمدها بوده که مشخصا اسکان غیررسمی را در برنمی‌گیرد. علی‌رغم وجود چنین برنامه‌هایی در ارتباط با مسئله اسکان غیررسمی در قبل از انقلاب، از میان شیوه‌های مختلف برخورد با این مسئله، راهکارهای قهرآمیز و تخریبی و سیاست‌های نادیده‌انگاری در پیش‌گرفته شده بود. اخیرا در سطح جهان و ایران سیاست‌ها در قالب ساماندهی سکونت‌گاه‌های موجود در مکان فعلی مطرح بوده، به‌طوری‌که به تبعیت از گرایش‌های موجود در جهان، در ایران نیز اخیرا رویکرد اصلی مواجهه با مسئله اسکان غیررسمی از طریق سیاست‌هایی چون توانمندسازی، بهسازی محلات با ابزارهایی همانند خودیاری اهالی و اعتبارات دولتی و تسهیلات بانکی مورد تأکید قرارگرفته است.نقش جدید بخش دولتی در توانمندسازی، علاوه بر نقش سنتی تأمین نیازها، حمایت و تسهیل در به فعل رساندن توان این اجتماعات است به‌نحوی‌که بتوان با حداقل تزریق منابع خارجی از توان درونی این اجتماعات نهایت استفاده را برد.ازآنجاکه اسکان غیررسمی نهایتا مسئله‌ای محلی به شمار می‌رود، شهرداری با عنوان نهادی غیردولتی و عالی‌ترین و عمده‌ترین مرجع مدیریت شهری، اصلی‌ترین نقش را درروند توانمندسازی خواهد داشت. ازاین‌رو شهرداری‌ها باید با ابتکاراتی متفاوت از گذشته برای به‌کارگیری بهینه مشارکت و منابع درونی این اجتماعات اقدام کنند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
نگاهی به تجارب جهانی در ساماندهی اسکان غیررسمی نشان می‌دهد که تا پیش از دهه ۶۰ میلادی، سرمایه‌گذاری دولتی در بخش مسکن اقشار آسیب‌پذیر غالبا ضروری تشخیص داده نمی‌شود ولیکن نیاز فزاینده به حل مشکل مسکن این قشر موجب توجه ویژه به آن در قالب سیاست‌هایی همانند: خانه‌سازی اجتماعی، روش زمین و خدمات و توانمندسازی در سطح کشورهای جنوب، ازجمله ایران شد.
در برخورد با پدیده اسکان غیررسمی در ایران، شیوه‌های برخورد مستقیمی باهدف ساماندهی این سکونت‌گاه‌ها در مکان فعلی وجود نداشته، بلکه عمدتا تأمین مسکن کم‌درآمدها بوده که مشخصا اسکان غیررسمی را در برنمی‌گیرد. علی‌رغم وجود چنین برنامه‌هایی در ارتباط با مسئله اسکان غیررسمی در قبل از انقلاب، از میان شیوه‌های مختلف برخورد با این مسئله، راهکارهای قهرآمیز و تخریبی و سیاست‌های نادیده‌انگاری در پیش‌گرفته شده بود. اخیرا در سطح جهان و ایران سیاست‌ها در قالب ساماندهی سکونت‌گاه‌های موجود در مکان فعلی مطرح بوده، به‌طوری‌که به تبعیت از گرایش‌های موجود در جهان، در ایران نیز اخیرا رویکرد اصلی مواجهه با مسئله اسکان غیررسمی از طریق سیاست‌هایی چون توانمندسازی، بهسازی محلات با ابزارهایی همانند خودیاری اهالی و اعتبارات دولتی و تسهیلات بانکی مورد تأکید قرارگرفته است.نقش جدید بخش دولتی در توانمندسازی، علاوه بر نقش سنتی تأمین نیازها، حمایت و تسهیل در به فعل رساندن توان این اجتماعات است به‌نحوی‌که بتوان با حداقل تزریق منابع خارجی از توان درونی این اجتماعات نهایت استفاده را برد.ازآنجاکه اسکان غیررسمی نهایتا مسئله‌ای محلی به شمار می‌رود، شهرداری با عنوان نهادی غیردولتی و عالی‌ترین و عمده‌ترین مرجع مدیریت شهری، اصلی‌ترین نقش را درروند توانمندسازی خواهد داشت. ازاین‌رو شهرداری‌ها باید با ابتکاراتی متفاوت از گذشته برای به‌کارگیری بهینه مشارکت و منابع درونی این اجتماعات اقدام کنند.
برچسب ها
اسکان غیررسمی , طرح‌های شهری , فضای شهری
به اشتراک بگذارید
https://resalat-news.com/?p=27299
تعداد دیدگاه : دیدگاه‌ها برای عوامل تأثیرگذار در تشدید اسکان غیر رسمی طرح‌های شهری بسته هستند
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط رسالت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.