حانیه مسجودی
چند روزی است که بحث اصلی رسانه‌های داخلی و بین‌المللی غنی‌سازی ۲۰ درصد اورانیوم ایران در سایت فردو است. اقدامی که برخی آن را درراستای عدم اجرای تعهدات طرف‌های غربی و خروج آمریکا از برجام می‌دانند و می‌گویند خلاف قانون نیست و عده‌ای دیگر این اقدام را تنش‌زا و تخطی از قانون تلقی کردند. اما ماجرا چیست؟
علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی روز شنبه ۱۳ دی‌ماه از اعلام تصمیم ایران مبنی بر اجرای مصوبه مجلس شورای اسلامی برای انجام ۲۰ درصد غنی‌سازی به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خبر داد. بر اساس گزارش رسانه‌ها این تصمیم در روز ۱۱ دی‌ماه به آژانس ابلاغ‌شده است.
مواد مهم مصوبه «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها» به شرح زیر است:
ماده ۱- در راستای تأمین شروط نه‌گانه مقام معظم رهبری در خصوص توافق هسته‌ای، سازمان انرژی اتمی ایران موظف است بلافاصله پس از تصویب این قانون، جهت مصارف صلح‌آمیز نسبت به تولید اورانیوم با غنای بیست درصد (۲۰%) اقدام و سالانه به میزان حداقل یک‌صد و بیست کیلوگرم آن را در داخل کشور ذخیره کند. همچنین سازمان مذکور موظف است نیاز کشور برای مصارف صلح‌آمیز اورانیوم با غنای بالای بیست درصد (۲۰%) را به‌طور کامل و بدون تأخیر تأمین کند.
ماده ۲- در اجرای بند (۳) قانون اقدام متناسب و متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام مصوب ۱۳۹۴/۷/۲۱ و در جهت تحقق ظرفیت یک‌صد و نود هزار سو غنی‌سازی، سازمان انرژی اتمی ایران، مکلف است بلافاصله پس از تصویب این قانون، ظرفیت غنی‌سازی و تولید اورانیوم غنی‌سازی شده با سطح غنای متناسب هر یک از مصارف صلح‌آمیز کشور را، به میزان ماهانه حداقل پانصد کیلوگرم افزایش دهد و نسبت به نگهداری و انباشت مواد غنی‌شده در کشور اقدام کند.
ماده ۳- برای تحقق هدف مندرج در ماده ۲۹، سازمان انرژی اتمی ایران مکلف است حداکثر ظرف مدت سه ماه پس از تصویب این قانون عملیات نصب، تزریق گاز، غنی‌سازی و ذخیره‌سازی مواد را تا درجه غنای موردنیاز، با حداقل یک هزار دستگاه ماشین‌های نسل دوم پیشرفته (آی‌آر – تو ام) آغاز کند و همچنین در همین بازه زمانی، عملیات غنی‌سازی و تحقیق و توسعه با ماشین‌های نسل ششم (آی‌ار- سیکس) را با حداقل یک‌صد و شصت‌وچهار ماشین از این نوع آغاز نموده و آن را ظرف مدت یک سال پس از تصویب این قانون به یک هزار دستگاه ماشین توسعه بدهد.
ماده ۴- سازمان انرژی اتمی ایران مکلف است نسبت به بهره‌برداری از کارخانه تولید اورانیوم فلزی در اصفهان ظرف مدت پنج ماه پس از تصویب این قانون اقدام کند.
ماده ۵- سازمان انرژی اتمی ایران مکلف است در راستای بند (۴) قانون متناسب و متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام، همزمان با عملیات بهینه‌سازی و راه‌اندازی عامل واکنش (راکتور) ۴۰ مگاواتی آب‌سنگین خنداب اراک، نسبت به طراحی یک عامل واکنش (راکتور) آب‌سنگین ۴۰ مگاواتی جدید باهدف تولید همسان‌های پایدار (رادیو ایزوتوپ) بیمارستانی با جدول زمان‌بندی اقدام کند و جدول زمان‌بندی این موضوع را ظرف مدت یک ماه پس از تصویب این قانون به اطلاع مجلس شورای اسلامی برساند.
ماده ۶- دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است در صورت عدم اجرای کامل تعهدات کشورهای متعاهد ازجمله کشورهای ۴+۱ (آلمان، فرانسه، انگلستان، چین و روسیه) در قبال ایران و عادی نشدن روابط کامل بانکی و عدم رفع کامل موانع صادرات و فروش کامل نفت و فرآورده‌های نفتی ایران و برگشت کامل و سریع ارز حاصل از فروش، دو ماه پس از لازم‌الاجرا شدن این قانون در مجلس شورای اسلامی، نظارت‌های فراتر از پادمان ازجمله اجرای داوطلبانه سند (پروتکل) الحاقی را متوقف کند.
 آغاز غنی‌سازی ۲۰ درصدی و واکنش‌های مقامات داخلی و خارجی
درنهایت دوشنبه ۱۵‌ دی‌ماه بود که علی ربیعی، سخنگوی دولت از دستور رئیس‌جمهوری برای تأمین اعتبار قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها خبر داد و گفت:  رئیس‌جمهوری در روزهای گذشته دستور اجرای قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها را صادر و از ساعاتی پیش فرآیند تزریق گاز شروع شد و تا ساعاتی دیگر اولین محصول اورانیوم غنی‌شده UF6  به دست خواهد آمد.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز همان روز تایید کرد که ایران فرآیند غنی‌سازی بیست‌درصدی اورانیوم را در سایت زیرزمینی فردو آغاز کرده است.
این نهاد بین‌المللی با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که ایران فرآیند استفاده از ۶ آبشار جدید سانتریفیوژ برای غنی‌سازی ۲۰ درصدی ذخایر اورانیوم‌‌ از پیش غنی‌سازی شده در غلظت ۴/۱ درصدی را آغاز کرده است.
البته آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز جمعه از تصمیم ایران برای افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم تا خلوص ۲۰ درصد در سایت فردو خبر داده بود؛ سطحی که ایران قبل از توافق سال ۲۰۱۵ برجام به آن رسیده بود.
از ابتدای ماه میلادی مقامات کشورهای اروپایی و آمریکایی این اقدام ایران را خلاف قانون و نشانه خروج ایران از تعهدات برجامی دانسته‌اند. نکته جالب نیز این است که خودشان به هیچ‌یک از تعهدات برجامی خود عمل‌نکرده‌اند و حتی آن را ناقص هم می‌دانند.
اتحادیه اروپا روز دوشنبه در واکنش به این موضوع، غنی‌سازی ۲۰ درصدی اورانیوم را نشانه خروج ایران از تعهدات برجامی دانست و اعلام کرد برای هر اقدام منتظر تایید این فرآیند از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌ماند.
اما محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان نیز همان روز با انتشار توییتی اعلام کرد که ایران بر اساس مصوبه مجلس غنی‌سازی ۲۰ درصدی اورانیوم را از سر گرفته و به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اطلاع‌رسانی به شکل مقتضی در باره این مسئله صورت گرفته است.
وزیر خارجه تأکید کرده که این اقدامات جبرانی و در راستای بند ۳۶ برجام است و پس از عدم پایبندی چند عضو توافق هسته‌ای وین به تعهداتشان اجرایی شده است. در صورت پایبندی همه طرف‌ها به تعهدات داده‌شده ذیل برجام اقدامات ایران برگشت‌پذیر خواهد بود.
محمدجواد ظریف پیش‌تر، روز ۱۳ آذر در یک گفت‌وگوی ویدئویی در چارچوب “گفت‌وگوهای مدیترانه‌ای در رُم در رابطه با بازگشت آمریکا در دوران ریاست جمهوری جو بایدن به توافق هسته‌ای گفت: «آمریکا تحت این قطعنامه تعهداتی دارد که باید اجرا کند و در موقعیتی نیست که برای آن شرط تعیین کند. آمریکا باید تخطی از قوانین بین‌المللی را متوقف کند. این به مذاکره احتیاج ندارد.
ظریف تأکید کرد که جمهوری اسلامی حاضر نیست درباره توافقی که«پیش‌ازاین بر سرش مذاکره شده» دوباره مذاکره کند.
از سوی دیگر کاظم غریب آبادی، نماینده دائم ایران نزد سازمان‌های بین‌المللی در وین نیز روز ۱۵ دی‌ماه ضمن اشاره به تایید آغاز فرآیند غنی‌سازی ۲۰ درصدی اورانیوم از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد «این اقدام به دنبال نامه مورخ ۱۱ دی‌ماه ایران به آژانس صورت گرفته است.»
غریب آبادی با اشاره به محتوی گزارشی که مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در این خصوص برای کلیه اعضا فرستاده،‌ یادآور شد: «در این گزارش آمده است که بازرسان آژانس مهروموم یک سیلندر ۱۳۷/۲ کیلوگرمی اورانیوم ۴/۱ درصد را برداشته و این سیلندر به خط تولید وصل و تولید اورانیوم تا غنای ۲۰ درصد از سوی ایران آغاز شد.»
همچنین سید عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه در برنامه گفت وگوی ویژه خبری شبکه دو سیما، دوشنبه ۱۵ دی‌ماه با اشاره به اینکه اروپایی‌ها به‌هیچ‌وجه حق صحبت کردن و اعتراضی درباره غنی‌سازی ۲۰ درصد اورانیوم را ندارند، گفت: اگر آن‌ها می‌گویند غنی‌سازی ۲۰ درصد انحراف از برجام است این موضوع به دلیل اجرا نشدن و انحراف کامل تعهدات آن‌ها در رفع تحریم‌هاست.
بااین‌حال سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در گفت‌وگو با «رویترز» به غنی‌سازی ۲۰درصدی اورانیوم در ایران واکنش نشان داد و مدعی شد که این تصمیم تهران تلاشی آشکار برای «باج‌گیری هسته‌ای» است.
 ایران؛ سرشار از صبری که لبریز شد
پس از خروج آمریکا از برجام دقیقا مشخص شد که کدام کشور به دنبال باج‌گیری است و این اظهارات مایک پمپئو نیز دیگر جای تعجب ندارد چراکه مقامات دولت ترامپ مدت‌هاست نشان داده‌اند به‌جای عقل در سرشان کاه است!
دقیقا پس از امضای برنامه جامع اقدام مشترک در ۲۳ تیر ۱۳۹۴ بین ایران، اتحادیه اروپا و گروه ۱+۵ (چین، فرانسه، روسیه، انگلیس و آمریکا به‌علاوه آلمان) و بعد اجرای ظاهری این توافق هیچ‌کدام از طرف‌ها به‌جز ایران، تعهدات خود را اجرایی نکردند. لازم به یادآوری است که پیش از امضای توافق هسته‌ای، ایران در سطح ۲۰ درصد اقدام به غنی‌سازی می‌کرد اما مطابق برجام می‌باید سطح غنی‌سازی اورانیوم را حداكثر تا ۳/۶۷ نگه دارد. بعد از خروج آمریكا از برجام در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ و بازگشت تحریم‌ها، ایران تا یك سال منتظر وعده اروپایی‌ها برای اجرای برجام و انجام ۱۱ شرط (حفظ و تقویت روابط اقتصادی با ایران، ایجاد کانال‌های مؤثر مالی برای تعامل با ایران، تداوم صادرات نفت ایران، تداوم روابط حمل‌ونقل دریایی، زمینی، هوایی، ریلی، حمایت از شرکت‌ها در برابر تحریم‌های ثانویه آمریکا و …) بود كه درنهایت با عدم انجام تعهدات، شورای عالی امنیت ملی در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ طی بیانیه‌ای اولین گام ایران در راستای كاهش تعهدات ازجمله توقف فروش ذخایر اورانیوم غنی‌شده و ذخایر آب‌سنگین را اعلام كرد.ایران در دومین گام كه در ۱۶ تیرماه ۱۳۹۸ و بعد از گذشت مهلت ۶۰ روزه و عدم حصول منافع ایران برداشت اقدام به عبور از غنی‌سازی ۳/۶۷ گرفت. 
در گام سوم، لغو محدودیت‌های تحقیق و توسعه و در چهارمین گام گاز دهی در فردو صورت گرفت. در ۱۵ دی‌ماه ۱۳۹۸ آخرین گام کاهش تعهدات برجامی صورت گرفت که تمام محدودیت‌های عملیاتی ایران در برجام متوقف شد.طبق این طرح جمهوری اسلامی ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده و تحقیق و توسعه) مواجه نبود.
اما به نظر می‌رسد این سطح غنی‌سازی نتوانسته طرف غربی را به تکاپو برای انجام تعهداتش وادار سازد. به همین دلیل است که ایران تصمیم به افزایش غنی‌سازی تا ۲۰ درصد مطابق قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها را گرفته است.
 تایید آژانس از گام‌های فشار ایران برای کاهش تحریم‌ها به طرف‌های مقابل برجام
بر اساس گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران اگرچه از غنی‌سازی  ۳/۶۷درصدی عبور کرده اما تاکنون این سطح را در حد ۴/۵ درصد نگه‌داشته است. همین مسئله نشان‌دهنده این است که گام‌های برداشته‌شده ایران کاملاً قابل بازگشت و کاهش تعهدات صرفاً به دلیل خروج آمریکا از برجام و عدم انجام تعهدات توسط اروپایی‌ها بوده است. به‌عبارتی‌دیگر گام‌های برداشته‌شده صرفا در راستای ایجاد فشار برای کاهش تحریم‌ها درازای محدودیت‌هایی است که بر برنامه‌های هسته‌ای ایران اعمال‌شده است.
درنهایت باوجوداینکه برنامه جامع اقدام مشترک به تهران اجازه غنی‌سازی در سایت فردو را نمی‌دهد اما به دلیل انفعال، ناتوانی یا عدم اراده طرف‌های اروپایی در اجرای تعهدات خود ابزارهای فشار ایران افزایش‌یافته است. بنابراین با مشاهده واکنش‌ها و اقدامات و اظهارات طرف‌های مقابل می‌توان دریافت حال که دولت به قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران متعهد شده و آن را اجرایی می‌کند، حتما در مذاکرات احتمالی جایگاه قوی‌تر و بهتری خواهد داشت.