گروه اجتماعی 
حالا که نخستین محموله واکسن خارجی به ایران رسیده، چگونگی واکسیناسیون و تعیین معیارها برای اولویت‌بندی و این‌که کدام گروه از مردم زودتر واکسن دریافت کنند، به یکی از تصمیم‌گیری‌های مهم تبدیل‌شده است. اگرچه از همان ابتدا هدف‌گذاری‌ها مشخص بود که فرآیند واکسینه کردن جامعه با گروه‌های درمانی و پرخطر آغاز خواهد شد اما این‌که نحوه توزیع باید چگونه باشد تا انحراف و رانتی در این مسیر صورت نپذیرد، از دیگر نکات درخور توجه است و در کنار شور و شادمانی باید ابهامات این‌چنینی را هم رفع کرد. ایرج حریرچی، معاون کل وزارت بهداشت از عرضه واکسن کرونا به صورت رایگان در کشور و توزیع فقط از طریق شبکه بهداشت سخن گفته و تأکیدش بر آن بوده است که به دلیل نگهداری واکسن کرونا در دمایی زیر ۲۰ درجه، تزریق آن فقط در محل شبکه‌های بهداشتی انجام می‌شود.
حسین کرمانپور، مدیرکل روابط عمومی سازمان نظام پزشکی ایران در ارتباط با گروه‌های در اولویت برای دریافت واکسن کرونا گفته، طبق آنچه به عنوان تقسیم‌بندی گروه‌های در اولویت مشخص‌شده است، نیروهای بخش آی‌سی‌یو به عنوان نخستین گروه از کادر درمان، این واکسن را دریافت خواهند کرد. 
 آغاز واکسیناسیون کرونا از سه‌شنبه
پیش از کندوکاو دراین‌باره، باید اشاره کرد که طی روزهای گذشته به دنبال دریافت نخستین محموله از واکسن «اسپوتنیک وی» پرسش‌های فراوانی مبنی بر زمان آغاز واکسیناسیون هم مطرح بود که رئیس روابط عمومی وزارت بهداشت پیش از آنکه بخواهد روزی مشخص را اطلاع‌رسانی کند، آغاز این فرآیند را مشروط به تأیید و اعلام معاونت بهداشت و کمیته اجرایی واکسیناسیون دانسته بود و روز شنبه، رئیس‌جمهور در جلسه ستاد ملی مبارزه با کرونا خبر داد که واکسیناسیون در هفته جاری بر اساس اولویت‌هایی که وزارت بهداشت و درمان مشخص می‌کند، آغاز می‌شود و سرانجام روز گذشته سعید نمکی، وزیر بهداشت در مراسم رونمایی از نخستین واکسن تزریقی- استنشاقی کووید ۱۹ مؤسسه رازی گفت که  واکسیناسیون علیه بیماری کووید ۱۹ روز سه‌شنبه برای نیروهای آی سی یو آغاز می‌شود. این روز در حالی اعلام‌شده که سخنگوی سازمان غذا و دارو گفته بود، ظرف روزهای آینده و به دنبال نمونه‌برداری از اولین محموله واکسن روسی، کار واکسیناسیون آغاز خواهد شد. البته پیش‌تر، پس از انتشار خبر واردات این واکسن، صدای انتقادها هم بلند شد و بحث‌ها در خصوص کیفیت و تأثیرگذاری واکسن روسی در محافل پزشکی بالا گرفت و  مینو محرز، عضو «کمیته علمی ستاد مقابله با کرونا»، در مصاحبه با روزنامه جهان صنعت، واردات واکسن کرونای روسی را از «شانس بد مردم ایران»  دانست و گفت که این واکسن را تزریق نخواهد کرد و کیانوش جهانپور، سخنگوی سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت، در واکنش به سخنان مینو محرز درباره واکسن روسی کرونا پاسخ داده بود که او «شأنی» برای ارزیابی واکسن ندارد، اما نشریه پزشکی «لنست»، یکی از معتبرترین و مشهورترین هفته‌نامه‌های پزشکی جهان در تازه‌ترین گزارش خود نوشت که نتایج آزمایش‌های بالینی واکسن اسپوتنیک وی حکایت از آن دارد که میزان تأثیرگذاری آن بر جلوگیری از ابتلا به ویروس کرونا، حدود ۹۱/۶ درصد است و تاکنون عوارض جانبی جدی از تزریق این واکسن مشاهده نشده و خبرگزاری ایرنا نوشته است که تمامی عوارض حاصل از تزریق آن، مانند ابتلا به آنفلوآنزا، احساس درد در محل تزریق و ضعف یا کمبود نیرو، ملایم بوده است و عوارض موضعی مانند درد و تورم و قرمزی محل تزریق است که به عنوان عوارض معمول واکسیناسیون شناخته می‌شود. 
 همه راه‌های تأمین واکسن
روزنامه فایننشال تایمز لندن نوشته است: «تاکنون بیش از ۱۰۰ میلیون نفر از ساکنان زمین دستکم یک واحد واکسن کرونا دریافت کرده‌اند.» اسپوتنیک‌وی، نخستین واکسن روسی ثبت‌شده علیه ویروس کروناست که بر اساس آدنو ویروس ساخته‌شده و در آن ژن ویروس کرونا وجود دارد. هنگامی‌که این ژن وارد سلول‌ها می‌شود، پروتئین در آن‌ها ایجادشده و این پروتئین‌ها باعث ایجاد پاسخ ایمنی و رشد آنتی‌بادی می‌شوند. بیش از یک‌میلیون نفر در روسیه این واکسن را تزریق کرده و بسیاری از کشورها ازجمله مجارستان، آرژانتین، مکزیک و امارات نیز آن را خریداری کرده‌اند. حالا وزیر بهداشت هم می‌گوید، ایران در آینده‌ای نه‌چندان دور به یکی از قطب‌های تولید واکسن در جهان تبدیل خواهد شد و گفته، منابع مختلفی را برای تهیه واکسن موردمطالعه قراردادیم و واکسن انتخابی ما از سبد کوواکس بوده است.
«ساخت واکسن بسیار پیچیده است، درست مثل آینده کووید ۱۹ که خیلی قابل پیش‌بینی نیست.» این عبارت از گفته‌های «سعید نمکی» یادآور آن است که باید هر کشوری سناریوهای متعددی را برای تهیه واکسن در دستور کار داشته باشد. 
بر همین اساس، «وزیر بهداشت» توضیح داده است، ما  سه‌راه را برای پوشش واکسیناسیون طی کردیم. اول تکیه‌بر دانش داخل و شرکت‌های دانش‌بنیان و بضاعت‌های موجود در این سرزمین. دومین راه انتقال دانش فنی از بیرون از مرزها با گروه‌ها و کشورهایی است که با ما رفتاری دوستانه از سایرین داشتند. البته نه این‌که دانشمندان سایر نقاط جهان نخواهند با ما ارتباط داشته باشند، گاهی مردم یک کشور در بلای اندیشه‌های ستم خیز و انحصارطلب، مجبور به فاصله‌گیری می‌شوند.  فاصله ما با دانشمندان آمریکا و غرب به دلیل نظام‌های سلطه‌جویی است که اجازه دوستی و مودت بین قطب‌های دانش را نمی‌دهند. به همین دلیل سراغ کسانی رفتیم که هم صاحب دانش بودند و هم با ما رفتار دوستانه‌تری داشتند.  از جمله انتقال دانش فنی از کوبا که در زمینه هپاتیت‌B هم این تجربه را داشتیم و در زمینه پنوموکوک هم در پاستور این اقدام را دنبال می‌کنیم. همچنین با کشور روسیه که در زمینه تولید واکسن سابقه نسبتا درخشانی دارند.»
وی در مورد واکسن در حال ساخت مؤسسه رازی گفته: «واکسنی که در مؤسسه رازی ساخته می‌شود، اولین فرم واکسنی است که به این‌گونه در جهان دارد ساخته می‌شود که مجموعه‌ای از دز استنشاقی به عنوان دز یادآور و فرم نوترکیب است که می‌تواند سیستم ایمنی را تحریک کند. این واکسن بسیار کم عارضه است و این قابلیت را دارد که در صورت جهش، این دز را باز طراحی کنیم و با توجه به فرم‌های جهش‌یافته از آن استفاده کنیم‌.» 
 هرج‌ومرج در توزیع
اما فارغ از تمامی سناریوهای تدوین‌شده به منظور دستیابی به واکسن، این روزها آنچه بیش از همه در مرکز توجه قرار دارد، آغاز واکسیناسیون است و البته همان‌طور که در ابتدا به آن اشاره کردیم، چگونگی توزیع آن هم بسیار حائز اهمیت است. پیش‌تر تمامی نگاه‌ها متوجه نحوه تولید واکسن داخلی یا تأمین از طریق گزینه‌های خارجی بوده است، اما نحوه توزیع آن به مراتب مهم‌تر است و هرگونه خلل یا خطایی می‌تواند مسیر را برای شکل‌گیری انحراف و رانت بازکرده و باعث اتلاف هزینه‌ها شود. به گفته صاحب‌نظران، درحالی‌که جهان به سریع‌ترین واکسن تولیدشده در تاریخ پزشکی دسترسی پیداکرده و تولید این محصول در کمتر از یک‌سال توانسته رکوردی علمی را به جای بگذارد، هنوز نظام و سازماندهی مناسبی برای تزریق واکسن دیده نمی‌شود و این موضوع به هرج‌ومرج بیشتر منجر خواهد شد. از سوی دیگر با شکل‌گیری بازار سیاه، مقابله با همه‌گیری این ویروس کشنده پیش از گذشته دشوار است و افزایش واکسن‌های تقلبی و یا غیرمؤثر بخشی از جامعه را دچار مشکل خواهد کرد و احتمال دارد به ظهور و بروز انواع جدیدی از بیماری‌های ویروسی منجر شود که کنترل آن‌ها در شرایط همه‌گیری کرونا بسیار دشوارتر و سخت‌تر خواهد بود. 
پیش‌تر خبرگزاری ایسنا در گزارشی نوشت، دور از ذهن هم نبود که با زمزمه تولید واکسن کرونا در دنیا و آغاز واکسیناسیون کووید۱۹ در برخی کشورهای اروپایی و آسیایی، فعالان بازار سیاه دارو در ایران نیز برای عرضه واکسن تقلبی کرونا و کسب سود بیشتر دست به کار شوند. طبق این گزارش، گفته می‌شود در بازار ناصرخسرو واکسنی با عنوان «واکسن کرونا» به قیمت ۱۰۰۰ یورو به فروش می‌رسد؛ درحالی‌که نه مشخص است این به اصطلاح واکسن از چه طریقی وارد کشور شده و تحت چه شرایطی نگهداری شده و از آن مهم‌تر معلوم نیست آنچه درون آن است واقعا چیست.
نایب‌رئیس انجمن داروسازان ایران نیز در گفت‌وگو با ایسنا تأیید کرده است واکسن کرونای تقلبی در کشور وجود دارد. به گفته علی فاطمی، واکسن کرونایی که ادعا می‌شود در بازار ناصرخسرو وجود دارد، حتی اگر تقلبی هم نباشد، با شرایطی که قاچاقچیان آن را جابه‌جا می‌کنند، قطعا بی‌اثر و غیرقابل‌مصرف است.
 سامانه تیتک؛ توزیع عادلانه و بدون تبعیض
بر همین اساس، مدیرکل پیشگیری از قاچاق کالا  بر اهمیت جلوگیری از قاچاق معکوس واکسن کرونا تأکید کرده و گفته: با استفاده از سامانه‌های الکترونیکی وزارت بهداشت مانند تیتک می‌توان از توزیع قانونی واکسن اطمینان یافت. 
نگرانی از چگونگی توزیع واکسن کرونا، باتوجه به ایرادات در نحوه توزیع واکسن آنفلوآنزا و انسولین که مسبوق به سابقه بوده، کاملا بجاست، چراکه احتمال دارد، به شکل غیرقانونی در بازار سیاه عرضه شود. هرچند سید حیدر محمدی، مدیرکل دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو، معتقد است از هنگامی که عرضه انسولین با ثبت کد ملی بیمار در سامانه تیتک صورت گرفته، از نشت دارو به بازار آزاد و قاچاق معکوس آن جلوگیری شده و تقاضای انسولین حدودا ۹۰ درصد کاهش پیداکرده است. ازاین‌رو، برخی از کارشناسان نظام سلامت تأکید می‌کنند که سامانه تیتک می‌‎تواند به توزیع عادلانه و بدون تبعیض واکسن بینجامد و در بستری شفاف این اتفاق رخ دهد. 
در همین رابطه، پدرام اصلانی‌فر، کارشناس حوزه سیاست‌گذاری سلامت بابیان این‌که سامانه تیتک به عنوان جامع‌ترین سامانه هوشمند حوزه سلامت در کشور، ۲۷۰ واردکننده، ۵۰ شرکت پخش و ۱۲ هزار داروخانه را تحت کنترل و نظارت خود دارد تا هرگونه انحراف، تقلب و احتکار در توزیع دارو را به حداقل ممکن برساند، گفته: واکسن کرونا و توزیع آن شاید یک تجربه بی‌سابقه و خطیر در تاریخ سلامت کشور باشد، اما در این برهه حساس زیرساخت‌های لازم در معاونت بهداشت وزارت بهداشت موجود نیست.
امیرمحمد پرهام‌فر، مدیرکل دفتر پیشگیری ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز هم بر این مسئله صحه می‌گذارد که تمامی داروها ازجمله واکسن کرونا می‌بایست به صورت اتوماتیک در سامانه‌های نظارتی ثبت شوند.
پرهام‌فر در گفت‌وگو با خبرنگار مهر عنوان کرده، این مسئله مشمول ضوابط اجرایی تبصره ۴ ماده ۱۸ قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز قرارگرفته است. فرآیند رصد زنجیره تأمین و توزیع دارو نیز در حال انجام است و در حال حاضر روند جابه‌جایی و حمل‌ونقل دارو تا قبل از حلقه نهایی برای عرضه به مصرف‌کننده در داخل سامانه وجود دارد.
مدیرکل دفتر پیشگیری ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز با تأکید بر اهمیت توزیع شفاف واکسن کرونا گفته: ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز از سال ۹۷ در مسئله قاچاق و عرضه خارج از شبکه دارو واردشده است. از نظر ستاد، تنها راه مناسب برای جلوگیری از قاچاق دارو و واکسن به خارج از کشور، شفاف شدن زنجیره توزیع این گروه کالایی است.
واکسن روسی در مرحله اول حدود چند ۱۰ هزار دز واردشده و آن طور که کیانوش جهانپور، سخنگوی سازمان غذا و دارو مطرح کرده، بخشی از آن برای نمونه‌برداری و تأیید نهایی و انطباق با اسناد فنی، به آزمایشگاه مرجع سازمان غذا و دارو خواهد رفت و واکسیناسیون با روزانه ۱۰۰۰ نفر آغاز خواهد شد و سپس با توجه به ارزیابی مجدد سیستم، روزانه ۵ هزار، ۱۰ هزار و به صورت تصاعدی افزایش می‌یابد. البته واکسن در مرحله اول به کسانی تزریق می‌شود که تست مثبت PCR نداشته باشند، اما به‌طورکلی در پروسه واکسیناسیون منعی برای تزریق به افرادی که قبلا مبتلا شده‌اند، نداریم.
 احتمال نشتی واکسن در بخش توزیع صفر است
سیامک افاضلی به عنوان استراتژیست دارویی، در رابطه با نحوه توزیع و شناسایی گروه‌های پرخطر توضیحاتی را به «رسالت» ارائه کرده است. اولین نکته‌ای که افاضلی به آن اشاره دارد، این است که فعلا حجم واردات واکسن کرونا به کشور بسیار محدود بوده و این حجم حتی کفاف کادر درمان را هم در بخش آی سی یو نمی‌دهد و قاعدتا احتمال نشتی واکسن در بخش توزیع، صفر است. اما این واقعیت را باید در نظر گرفت که روزانه ۴ میلیون و ۵۰۰ هزار دز واکسن در دنیا تزریق می‌شود و اگر با این سرعت پیش برویم، بیش از ۷ سال طول خواهد کشید تا ۷۵ درصد مردم دنیا واکسینه شوند. بنابراین می‌بایست تولید واکسن به‌شدت افزایش پیدا کند. در کشور ما هم بسیار مهم است که گروه‌های در معرض خطر شناسایی شوند. ما در حال حاضر، بانک اطلاعاتی کاملی داریم در رابطه باکسانی که براثر کرونا فوت‌شده‌اند و این بانک اطلاعاتی را باید وزارت بهداشت به صورت دقیق بررسی کند تا مشخص شود چه گروه‌هایی بیشتر حساس‌اند. ما نمی‌توانیم صرفا به اطلاعاتی که سایر کشورهای جهان برای در خطر بودن افراد مسن ارائه داده‌اند، تکیه کنیم. بنابراین باید خودمان هم بررسی‌های لازم را انجام دهیم تا مشخص شود کدام گروه‌ها بیشتر در معرض خطر هستند و فرآیند واکسیناسیون با آن‌ها آغاز شود. 
 ردپای مافیای واردات دارو در توزیع واکسن
این استراتژیست دارویی در ادامه یادآوری می‌کند: «‌همیشه در کشور ما، اگرچه غیرواقعی اما بازارسیاهی در رابطه با همه کالاها تشکیل‌شده است، حتی همین مدتی قبل، پیش از این‌که وارداتی در کار باشد، واکسن کرونا را با قیمت‌های بسیار غیرمنطقی در بازار سیاه عرضه می‌کردند. بی‌تردید بعد از وارداتی که در حال حاضر صورت گرفته و ادامه خواهد داشت، حاشیه‌ها و صحبت‌هایی در رابطه با بازار سیاه مطرح می‌شود که قاعدتا نمی‌تواند به واسطه درج نشتی باشد، بلکه به احتمال بسیار زیاد به واسطه فعالیت همان گروه‌های مافیایی واردات دارو به صورت غیرقانونی خواهد بود و مردم هم نباید فریب بخورند و در این راه بهایی بپردازند. از طرفی وظیفه دولت است که تمام مردم را واکسینه کنند و ماهم امیدواریم که این پتانسیل ایجاد شود و وزارت بهداشت به شکل جدی، بر روی شرکت‌هایی که تولید فرآورده‌های تزریقی دارند، مدیریت جامعی داشته باشد تا بتوان دو الی سه خط تزریقی را خالی کرد و این خطوط، محلی برای ساخت واکسن باشند و شرکت‌ها در هر صورت بتوانند خطوط دیگر را تعطیل کرده و فقط واکسن تولید کنند. باتوجه به این‌که بخش زیادی از شرکت‌های دارویی ما دولتی هستند، این امکان وجود دارد و می‌توانند تولیدات غیرتزریقی را در سایت دیگری انجام بدهند و سایت تزریقی‌شان را به تولید واکسن اختصاص بدهند.»
 وزارت بهداشت از شرکت‌های پخش دارویی کمک بگیرد
افاضلی در پاسخ به این‌که آیا در وزارت بهداشت زیرساخت‌های لازم برای توزیع واکسن وجود دارد، عنوان می‌کند: «وزارت بهداشت زیرساخت توزیع ندارد ولی نباید همان نگاهی را به واکسن کرونا داشته باشیم که به سایر داروها داریم، بعد هم وضعیت فعلی خاص است و واکسن اسپوتنیک روسی در دمای منهای ۱۸ درجه به پایین باید نگهداری شود و قطعا وزارت بهداشت این امکانات را برای نگهداری و توزیع ندارد ولی برخی شرکت‌های پخش دارویی این امکانات را دارند و وزارت بهداشت باید قاطعانه این شرکت‌ها را نسبت به همکاری ملزم کند.»
فرامرز اختراعی، رئیس سندیکای تولیدکنندگان مواد اولیه دارویی هم از دیگر صاحب‌نظرانی است که در گفت‌وگو با «رسالت» بیان می‌کند: «واکسن کرونا مثل انسولین و واکسن آنفلوآنزا نیست و اساسا ضرورتی برای مصرف همگانی واکسن آنفلوآنزا وجود ندارد اما واکسن کرونا طبق روالی که در کشور حاکم است از طریق مراکز بهداشتی- درمانی ویژه توزیع و به دست مصرف‌کننده می‌رسد، بنابراین اگر اشتباهی رخ ندهد، هیچ راهی برای نفوذ به بازار آزاد یا بازار سیاه وجود ندارد. ما برای توزیع اصولی بسیاری از داروها تجارب مشابهی داریم و تاکنون هیچ مشکلی پیش نیامده و تنها نکته درباره واکسن کرونا این است که به‌موقع و به‌اندازه کافی در اختیار وزارت بهداشت قرار بگیرد تا این وزارتخانه بتواند طبق آن سیاست‌های عمومی‌ای که داشته، واکسن را به دست مصرف‌کننده برساند.»
اختراعی با اشاره به توزیع از طریق سامانه تیتک می‌گوید: «این سامانه صرفا برای عدد و رقم است و به طورکلی تصور نمی‌کنیم که مشکلی در مسیر توزیع ایجاد شود. حتی درگذشته هم که سامانه تیتکی در کار نبود، با مانعی روبه‌رو نبودیم و یک دز واکسن هم نشتی نداشت. بنابراین هیچ نگرانی از بابت توزیع و رسیدن به دست مردم نداریم و مطمئنیم که وزارت بهداشت به نحو شایسته و اصولی از عهده این مسئولیت برمی‌آید. بعد هم حساب‌وکتاب دارد و به هر بیمار با شناسه ملی واکسن تزریق می‌شود و اصلا امکان‌پذیر نیست که سر از بازار سیاه در بیاورد، چون تزریق واکسن یک الزام عمومی و ملی است.»