سیلاب، سیستان‌و‌بلوچستان را به سرخط خبرها آورده است. سیلابی که به تخریب راه‌ها و آسیب به زیرساخت‌های روستایی و شهری، زمین‌های کشاورزی و باغ‌های نخل منجر شده است. حجم خسارت ها بسیار گسترده تر از سیلاب اول، در نخستین هفته اسفند۱۴۰۲ است و مردم جنوب شرق کشور بر اثر آب‌گرفتگی معابر، از ادامه زندگی طبیعی خود بازمانده‌اند. برخلاف سیل دو ماه قبل که محدود به نیکشهر و دشتیاری و قصرقند بود، اما سیل اخیر از این محدوده فراتر رفته و تمامی شهرهای بلوچستان را فراگرفته است. 
بارندگی بی‌سابقه، این استان را دستخوش مشکلات بسیاری کرده و باعث خسارات گسترده ای به شهروندان شده است. سیل اسفندماه گذشته دو هزار میلیارد تومان و سیلاب اخیر براساس برآورد اولیه ۱۱۰ هزار میلیارد ريال  خسارت به جای گذاشته که با توجه به حجم بارندگی ها در حال افزایش است. مطابق گزارش‌های رسمی، در سیلاب نخست به دلیل«نبود زیرساخت‌های لازم» و «عدم مدیریت مناسب» بالغ بر۳۸۰ روستا و بیش از صد هزار تن در محاصره آب قرار گرفتند و زیرساخت های اصلی همچون آب، برق و گاز در اغلب روستاها قطع شد. 

این روزها نیز مردم جنوب سیستان‌و‌بلوچستان در شرایط مشابهی به سر می برند و باتوجه به اینکه اغلب خانه‌های روستایی این استان، خشتی و گلی است، بارش سنگین باران، باعث نابودی خانه و کاشانه روستائیان شده و همچنان ۱۰۱ راه روستایی در جنوب این استان براثر بارندگی اخیر و طغیان رودخانه‌های محلی مسدود است. سیستان‌وبلوچستان هنوز با آسیب‌های سیل گذشته دست به گریبان بود که سیل دیگری آمد و آنچه از زندگی مردم باقی مانده بود را با خود برد. این حجم از خسارت تکان دهنده است، آن هم در شرایطی که طی روزهای قبل سازمان هواشناسی اعلام خطر کرده بود. البته چنین سیلاب‌هایی در سایر کشورهای جهان نیز رخ می دهد و مطابق اظهارات سحر تاج‌بخش، رئیس سازمان هواشناسی کشور «میزان بارش‌های روزانه در برخی مناطق حتی از رکوردهای به جامانده از طوفان گونو در سال ۱۳۸۶ نیز بیشتر بوده است. در کنارک ظرف ۲۴ ساعت حدود ۲۴۷ میلی‌متر باران بارید که ۱۴۰میلی‌متر بیشتر از رکورد روزانه قبلی حاصل از فعالیت طوفان حاره‌ای گونو در سال ۱۳۸۶ بوده است. در زرآباد در ۲۴ ساعت ۲۷۰ میلی‌متر باران باریده که این مقدار ۲۰۰ میلی‌متر بیشتر از رکورد قبلی در سال ۱۳۷۶ این شهر است. این مقدار بارش در یک شبانه‌روز از زمان تأسیس نخستین ایستگاه هواشناسی در سواحل جنوب سیستان و بلوچستان یعنی حدود نیم‌قرن پیش تاکنون بی‌سابقه است.»

به هر روی ایران از نظر حادثه‌خیزی پس از چین، هندوستان و بنگلادش در رتبه چهارم کشورهای آسیایی قرار دارد و اساسا به لحاظ جغرافیایی در پهنه‌ای قرار دارد که دائما آبستن بلایای طبیعی است. سیل، زلزله، خشکسالی، ریزگردها و آلودگی محیط زیستی مسائلی است که در کشور ما همیشه بوده و خواهد بود و علیرغم قابل پیش‌بینی بودن وقوع سیل در استان سیستان و بلوچستان و دیگر مناطق سیل‌خیز، حجم و دامنه آسیب‌پذیری‌ این استان در مقابل مخاطرات طبیعی حیرت آور است! البته باید در نظر گرفت که این استان به لحاظ زیرساخت نسبت به سایر استان های کشور عقب‌مانده‌تر است و علیرغم هشدارهای سالانه درباره خسارت‌های سیل این منطقه، موضوع تا سال بعد و سیل بعدی، به فراموشی سپرده می شود و برای حل ریشه‌ای مشکلات ناشی از آن اقدامی صورت نمی گیرد. 

 اقدامات پیشگیرانه کم‌هزینه‌تر از مدیریت بحران 
یک محقق ارشد در حوزه حوادث غیرمترقبه معتقد است: «این مسئله جزئی از سرشت رفتاری ما شده است تا خطری به‌وقوع نپیوسته، هشدارها را جدی نمی‌گیریم و به علت ساده انگاری مسئولان تصمیم‌گیر، هشدارهای کارشناسان معمولا دچار استحاله شده و کم کم به بوته فراموشی سپرده می‌شوند تا رخداد فاجعه‌باری رخ دهد و آن موقع به صرافت می‌افتیم ‌که ای کاش چنین می‌کردیم و چنان، حتی همین ای کاش‌ها هم بعد از گذشت چند روز از رخداد بحران، دوباره کمرنگ‌تر و کم‌اثرتر می‌شود. این امر ناشی از نگرش گسسته ما به امر توسعه پایدار یا عدم نگرش صحیح پایدار به اقدامات کاهش ریسک و اقدامات پیشگیرانه است. تصور اینکه در ماجرای سیل اخیر، چه میزان خسارت به کشور آن‌هم در این شرایط مالی، تحمیل شد، دردآور است. در حالی‌که اقدامات پیشگیرانه به‌مراتب اقدامات کم‌هزینه‌تری هستند.»
این محقق تأکید می کند: «باید از همین الان اقدامات پیشگیرانه را به جزئی از برنامه‌های جاری و جدی همه دستگاه‌های مرتبط تبدیل کرد. باید در تفکر خود، حتما وقوع حوادث مشابه را قطعی فرض کنیم. آن هم در شرایطی که تکرار متوالی سیل در سیستان و بلوچستان، اصلاح زیرساخت ها را به ما گوشزد می‌کند. اگرچه جمع‌آوری کمک‌های مردمی و توزیع اقلام موردنیاز میان سیل‌زدگان و امدادرسانی‌ها باعث دلگرمی مردم منطقه است اما مسئولان توجهی به این مسئله ندارند که باید اقدامات زیربنایی در دستور کار قرار گیرد. معمولا همه دنبال رفع نیازهای اولیه آسیب‌دیدگان هستند، درحالی که آسیب‌های سیل تازه از روزهای بعد از فروکش کردن سیل شروع می‌شود، سیستان‌وبلوچستان هنوز از آسیب‌های سیل گذشته سروپا نشده و باید توجه‌ دولت و مسئولان به رفع مشکلات اساسی و زیرساختی جلب ‌شود. در این صورت بسیاری از این خسارت‌ها و آسیب‌ها کمتر می‌شود. آیا وقت آن نرسیده که فکر کنیم حتما حوادث تکرار خواهند شد؟ ما به حرکت‌های ساده می‌بازیم. کار ساده‌ای که به راحتی می‌توانیم انجام دهیم، انجام نمی‌دهیم تا اوضاع و شرایط بغرنج‌ و پیچیده‌ شود.» 
لایروبی رودخانه‌ها از جمله اقدامات پیشگیرانه است که همواره مورد غفلت واقع شده و به همین علت بستر پر از گِل‌ولای رودخانه‌ها قادر به انتقال جریان آب نیست و سیل را به محیط‌های مسکونی می کشاند. این محقق ارشد در حوزه حوادث غیرمترقبه تأکید می کند: «لایروبی رودخانه‌ها، کاملا در همان قالب اقدامات پیشگیرانه معنی مهمی پیدا می‌کند که اغلب مورد توجه نیست و واضح است که باید یک مدیریت بسیار جدی و سختگیر در رأس مدیریت بحران کشور باشد که تحقق این مسائل را مورد تأکید قرار دهد. رخداد طبیعی، از آن نظر که خصوصیات طبیعت سرزمین ما رخداد تعدادی از پدیده‌ها را محتمل کرده امر مجزایی است، اما این حجم و دامنه آسیب‌پذیری‌ در مقابل مخاطرات طبیعی، به هیچ‌وجه قابل توجیه نیست و نسبت دادن ۱۰۰ درصد سناریوهای رخداده به رخداد طبیعی، نوعی فرافکنی است.»

خسارت‌های اقتصادی سیل طبق آمارهای سازمان‌های بین‌المللی، به نسبت دیگر مخاطرات طبیعی بالاتر و در ابعاد وسیع‌تری است. بنابراین باید این موضوع بر احساس مسئولیت نهادهای مختلف در انجام اقدامات پیشگیرانه مؤثر باشد. چراکه کشور ما توان مالی لازم در پرداخت یا تأمین فوری خسارت‌های عمیق و ریشه دار ناشی از رخداد سیل‌های وسیع و گسترده با درآمدها و هزینه‌های موجود خود را ندارد. اما اقدامات پیشگیرانه نظیر علم پزشکی که می‌گویند «پیشگیری راحت‌تر از درمان است» در مدیریت بحران حوادث طبیعی نیز واقعا، کم‌هزینه‌تر و اجرایی‌تر است. از طرفی اثرات روحی و روانی رخداد مخاطرات به حدی است که تلفات جانی آنها را واقعا نمی‌توان با پرداخت خسارت جبران کرد بنابراین و چه بهتر که با نهادینه کردن اقدامات پیشگیرانه، از بروز بحران جلوگیری کنیم و این مسئولیت سنگین و مستمری است که باید بالاترین مقامات و تمام کارشناسان و مهندسان و عوامل ذی‌ربط آن را جدی بگیرند. 

این محقق ارشد در حوزه حوادث غیرمترقبه خاطرنشان می کند: «ما از بحران کم‌توجهی و اهمیت قائل نشدن برای اقدامات پیشگیرانه در مدیریت کشور، به‌عنوان یکی از رکن‌های اساسی توسعه پایدار و تاب‌آوری جامعه خود در رنج هستیم. چون اولویت اول ما در زمان‌هایی که خطری رخ نداده و اوضاع امن و امان است، چیز دیگری است، در تخصیص اعتبار به این قبیل اقدامات پیشگیرانه، غفلت می‌کنیم و چه خوب است که سازمان برنامه و بودجه، تصمیم بگیرد درصدی از اعتبارات دستگاه‌ها را برای اقدامات پیشگیرانه در مقابل سیل و زلزله و فرونشست زمین و… تخصیص دهد. هرچند نهادینه کردن تفکر مدیریت ریسک، اقدامات پیشگیرانه و ارتقای تاب‌آوری در کشور از دیرباز امر سخت و مشکلی بوده و نیاز به همت والایی دارد.» 

 خلأ مدیریت بحران در سیستان و بلوچستان 
یکی از مواردی که در جریان سیلاب‌های اخیر سیستان‌و‌بلوچستان مورد انتقاد قرار گرفته، عملکرد ستاد مدیریت بحران است، چراکه علیرغم پیش‌بینی وقوع سیل از سوی سازمان هواشناسی، اقدامات لازم برای کمتر شدن خسارت صورت نگرفته است. آنطور که فعالان اجتماعی سیستان و بلوچستان می گویند: «ما در این استان مقوله ای به نام مدیریت بحران نداریم و یا چنین مدیریتی در این منطقه، اساسا کارایی لازم را ندارد. در قالب مدیریت بحران باید بتوان درباره رخدادها  به شکل دقیق اطلاع‌رسانی و ابعاد آن را واکاوی و اقدامات لازم را به منظور کاهش خسارت انجام داد، در حین رخداد نیز باید امداد‌رسانی کرد و پس از آن برآورد درستی از خسارت‌ها داشت و زمینه لازم برای جبران خسارت را فراهم کرد. بر‌اساس این ویژگی‌ها، در واقع خلأ یک مدیریت بحران در سیستان‌و بلوچستان مشهود است.»  

به توصیه کارشناسان باید در حلقه مدیریت بحران و ریسک، نهادی تحت عنوان پایش و کنترل وجود داشته باشد. هرچند ما تصمیمات خوبی می‌گیریم، بخشنامه‌ها و آیین‌نامه‌های خوب و دستورات مناسبی صادر می‌کنیم. اما در عمل، اجرایی نمی‌شوند، حتی مقام صادر‌کننده دستور نیز خیلی زود فراموش می‌کند چه تکالیفی برای انجام در چه بازه زمانی و برای کدام نهاد یا سازمان مسئول صادر کرده است. تجربه کشورهای پیشرفته در امر مدیریت بحران، داشتن هسته پایش و پیگیر در امر اجرای اقداماتی است که منجر به کاهش ریسک می‌شود و ما این مورد را در کشورمان کمتر می‌بینیم.

با توجه به قابل پیش‌بینی بودن وقوع سیل در استان سیستان و بلوچستان و مناطق سیل‌خیز باید دستگاه‌ها، ماشین‌آلات و ابزار لازم از قبل در منطقه و گلوگاه‌ها و جاهای حساس مستقر شود؛ اما متأسفانه این اتفاق نمی‌افتد و باعث می‌شود که خسارات بیشتری به مردم تحمیل شود. ایران اساسا به لحاظ جغرافیایی در پهنه‌ای قرار دارد که دائما آبستن بلایای طبیعی است. بنابراین ایجاد ساختاری حرفه‌ای با استفاده از متخصصان، برای چنین کشوری امری بدیهی است. اما با نگاه به بودجه محیط زیست و سازمان مدیریت بحران به وضوح در می‌یابیم که هیچ اراده جدی ای برای مواجه شدن با واقعیت و برنامه ریزی در برابر حوادث طبیعی وجود ندارد. 

به گواه اظهارات کارشناسان و مسئولان ذیربط، دامنه‌های سیل اخیر بسیار بیشتر و خسارات ناشی از آن بی‌سابقه است. معین‌الدین سعیدی، نماینده چابهار در مجلس، با بحرانی خواندن شرایط  اعلام کرده، «تاکنون در استان سیستان و بلوچستان به ویژه در بخش دشتیاری این حجم از خسارت ناشی از سیل نداشتیم. در دشتیاری پروژه مهار فرسایش خندقی گرگروک شروع شده اما متأسفانه وزارت جهاد کشاورزی اقدام به تکمیل آن نکرده است. در حال حاضر گرگروک‌ها تا مسیر اصلی رودخانه‌ و حتی خانه‌های مردم پیش‌روی کرده‌اند و در صورتی که به شکل اورژانسی به آن رسیدگی نشود و از پیشروی گرگروک‌ها پیشگیری نشود، تمام زندگی مردم دشتیاری از بین می‌رود. باید در حوزه تصمیم‌گیران کلان کشور جهت جبران فوری خسارت به زیرساخت‌ها اراده‌ای جدی به وجود آید. پس از سیل اسفند ۱۴۰۲ تا کنون هیچ تغییری رخ نداده و با سیل جدید نیز مشکلات مضاعف شده است. حقیقتا و بدون هیچ بزرگنمایی اين اتفاق یک فاجعه انسانی است که سیل به وجود آورده است.» 
سعیدی با تقدیر از حضور وزیر کشور، رئیس ستاد بحران و  رئیس سازمان راهداری کشور در لحظات اولیه به مناطق سیل زده تأکید کرده است، «همزمان با این حضور، باید ماشین آلات  مورد نیاز تأمین و زیرساخت‌های تخریب شده، بازسازی می شد. از سیل اسفند ۱۴۰۲ تاکنون این اتفاق نیفتاده است. ابنیه فنی تخریب شده و باید اراده ای جدی برای بازسازی وجود داشته باشد.»
ریختن میلیاردها مترمکعب آب به دریا
شاید در نگاه اول این طور به نظر برسد که بارندگی   آن هم در استانی که سال‌ها با خشکسالی دست و پنجه نرم کرده، یک موهبت است. اما اگر بدانیم که به‌رغم پیش‌بینی‌های دولت و سازمان مدیریت بحران هیچ‌گونه تدبیری برای استفاده و مدیریت این بارندگی انجام نداده‌اند، یقین خواهیم کرد که رخدادی این‌چنین چطور می‌تواند برای مردم استان خطرناک و مشکل آفرین باشد. 
کارشناسان می گویند: «باتوجه به سیلاب هرساله، برای هدایت آب‌های سطحی اقدامی صورت نگرفته و این سیلاب هر‌ساله دام و زمین کشاورزی و دارایی‌های مردم را از بین می‌برد. به‌طور کلی، برنامه‌ای برای مدیریت آب‌های سطحی چه در مهار سیل و چه در ذخیره سازی و برای استفاده از آب، وجود ندارد. اگر می‌خواهیم آثار زیانبار رخداد سیل را کاهش دهیم، باید قبل از وقوع حادثه باشد. اگر بی‌آبی در کشور منجر به بروز فرونشست زمین و خشکسالی می‌شود و طلب باران می‌کنیم، باید بارش باران آن هم در این حجم، نعمت باشد، پس چرا بارش باران هم برای ما مشکل‌ساز می‌شود؟ پاسخ در مدیریت و نوع مدیریتی است که باید در همه ارکان کشور در زمینه ریسک‌ها و تاب‌آوری انجام شود.»
در جریان سیلاب سال گذشته بود که سیروس قنبری، عضو هیئت علمی دانشگاه سیستان و بلوچستان مطرح کرد که نزدیک به ۲ میلیارد متر مکعب آب در بارش های اخیر جنوب استان سیستان و بلوچستان به دریا سرازیر شده و هدر رفته است. درحالی که با این مقدار آب می توان ۲۰ سال آب آشامیدنی منطقه سیستان با ۵ شهرستان و ۷۹۶ روستا و شهرستان زاهدان را تأمین کرد.

وی بیان کرد: با این میزان آب می توان ۲ بار چاه نیمه های منطقه سیستان را پر آب کرد در صورتی که بیشتر از چند سال است که حق آبه این منطقه که از افغانستان باید دریافت کنیم را نگرفته ایم. همه این میزان آب در کمتر از یک هفته بارندگی در منطقه جنوبی استان صورت پذیرفته است. این یک نعمت الهی است که در اختیار ما قرار می گیرد که از آن استفاده بهینه نگردیده و به فرصت تبدیل نشده است.
قنبری با بیان این مطلب که شناسایی نقاط سیل خیز استان، شناخت مسیرهای حرکت روان آب ها، شناسایی روستاهای در مسیر سیلاب و تعداد جمعیت آن ها، جابه‌جایی روستاها با حفظ محدوده های مرز سیاسی شهرستان ها و برآورد میزان بارش در کانون‌های سیل خیز می تواند بخشی از مدیریت حوادث غیرمترقبه استان باشد، گفت: ایجاد عملیات آبخیزداری در کانون های سیل خیز، احداث بندها و سدهای خاکی با ارتفاع مناسب، ایجاد گور آب‌ها درمسیر سیلاب، حفر ترانشه برای هدایت آب به مناطق غیرمسکونی، ایجاد دریاچه های مصنوعی با عمق کافی و ذخیره سازی روان آب‌ها نیز از اقدامات عملیاتی قبل از وقوع سیل است. 

اخیرا نمایندگان مجلس هم تأکید کرده اند که برای ایجاد سیل‌بندها، لایروبی رودخانه‌ها و همچنین ایجاد سازه‌های نظیر چاه‌نیمه ها به منظور جمع‌آوری آب‌ها باید اقدامات لازم صورت گیرد تا میلیاردها مترمکعب آب به دریا نریزد. بندهای زودبازده در مسیر رودخانه‌ها نیز کمک شایانی به این موضوع خواهد کرد که در حیطه وظایف وزارت نیرو است. وزارت نیرو برخی از اقدامات را آغاز کرده اما متأسفانه تأمین منابع آن به سختی انجام می‌شود.