آمارهایی که در خصوص خرابی دندان‌ها منتشر می‌شود، نگران‌کننده و قابل‌توجه است؛ از وجود ۴۰۰ میلیون دندان پوسیده در دهان ایرانیان گرفته تا بی‌دندانی بیش از ۵۵ درصد افراد بالای ۶۵ سال و پیش رفتن به سوی پدیده  بی دندانی در سنین بالای ۳۵ سال که نشان می‌دهد عدم برنامه‌ریزی در بخش پیشگیری و هزینه‌های گزاف دندانپزشکی، افراد زیادی را به توقف روند درمان و زندگی با دندان‌های پوسیده واداشته است. 

امروزه پوسیدگی دندانی، شایع ترین بیماری در تمام جوامع بشری است که آثار اجتماعی و اقتصادی گسترده ای دارد. خدمات دندانپزشکی همیشه جزء گران ترین درمان ها در میان تمام بیماری های مزمن بوده است و بار اقتصادی زیادی هم بر افراد و هم بر سیستم مراقبت های بهداشتی تحمیل می کند. 

مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی  چالش های ارتقاء سلامت دهان و دندان را در حوزه پیشگیری و درمان واکاوی کرده است. به روایت این مرکز، توزیع نامناسب دندانپزشکان در استان های کشور و همچنین عدم پوشش کافی هزینه های مربوطه توسط بیمه ها بخشی از چالش های مهم حوزه درمان است. موضوع مهمتر پیشگیری است که چندان مورد توجه قرار نمی گیرد، در صورتی که به اذعان صاحب نظران، کشورهای اروپایی و حتی آسیای شرقی با اجرای طرح‌هایی در حوزه پیشگیری توانسته‌اند شاخص سلامت دهان و دندان را بهبود دهند. 

همانطور که اشاره شد، درمان های دندانپزشکی گران است. بیمه‌ها هم جز در موارد محدود زیر بار هزینه‌های سرسام‌آور درمان بیماری‌های دهان و دندان نمی‌روند و آنطور که مسئولان وزارت بهداشت می گویند، حدود ۴۰ درصد مردم امکانی برای دسترسی به خدمات دندانپزشکی ندارند و دریافت خدمات توسط آنها در حد کشیدن دندان است و ۷۰ درصد مردم، از پرداخت هزینه‌های دندانپزشکی ناتوان اند که همه این عوامل، موجب کاهش مراجعات شهروندان به دندانپزشکی شده و آمار سلامت دهان و دندان و سن بی‌دندانی کاهش پیدا کرده است. 

 به این ترتیب اوضاع سلامت دهان در ایران خوب نیست و پوسیدگی زیاد دندان ها در بین مردم به ویژه افراد کم درآمد آن ها را وادار به کشیدن دندان می کند. برمبنای آمارهای موجود هر ایرانی دستکم ۶ دندان پوسیده دارد، به طوری که هر نوجوان از سن ۱۲ سالگی به بعد دارای ۲ تا ۵ دندان پوسیده و از سن ۳۵ تا ۴۵ سالگی این آمار به ۱۲، ۱۳ دندان افزایش می یابد. این درحالی است که میانگین دندان‌های پوسیده، کشیده شده در اثر پوسیدگی و پر شده در جمعیت زیر ۱۲ سال یکی از معیار‌های عدالت در سلامت به شمار می رود. 

براساس نتایج آخرین پیمایش هزینه درآمد خانوار در سال ۱۴۰۰ که از سوی مرکز پژوهش های مجلس مورد استناد قرار گرفته، «سهم خدمات دندانپزشکی از مجموع پرداخت هزینه های سلامت از جیب در سطح کل جمعیت ۲۱.۱۴ درصد است. بدین ترتیب پس از دارو با ۳۱.۸۴ درصد، خدمات دندانپزشکی در رتبه دوم سهم پرداخت از جیب قرار دارد. علاوه بر این در شاخص هزینه های کمرشکن که براساس روش سازمان بهداشت جهانی، به صورت بالاتر رفتن پرداخت های مستقیم از جیب از ۲۵ درصد کل هزینه های مصرفی و ۴۰ درصد از ظرفیت پرداخت خانوار تعریف می شود، در سطح کل جمعیت و خانوارهای شهری، خدمات دندانپزشکی سبب بیشترین مواجهه با هزینه های کمرشکن سلامت بوده اند.
این موارد نشان می دهد، علیرغم گران بودن درمان های دندانپزشکی، حفاظت مالی مردم در برابر هزینه های درمان دندانپزشکی بسیار ناچیز بوده، به گونه ای که افراد نیازمند به درمان را با هزینه های هنگفتی روبه رو می کند.»

 تقویت خدمات بیمه ای بهترین گزینه کمک به مردم 
حسن سمیاری، نایب رئیس انجمن پریودونتولوژی و رئیس دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران با بیان اینکه هزینه دندانپزشکی با درآمد مردم انطباق ندارد، می گوید: «شیوع بی دندانی در سنین جوانی افزایش یافته و به دلیل ناتوانی در تأمین هزینه درمان های دندانپزشکی مجبور به کشیدن دندان های خود می شوند. امروزه درمان های دندانپزشکی شاید اولویت اصلی هزینه های مردم نباشد. اگر چه دردهای شدید دندانی که یک فوریت محسوب می شود نیازمند مداخلات درمانی سریع و پرهزینه است ولی مردم برای درمان مشکلات دندانی خود اولویت قائل نمی شوند و شاید در اغلب موارد نسبت به درمان بی تفاوتی می کنند. البته تعرفه های دندانپزشکی حتی در مراکز دولتی افزایش یافته و مواردی مانند جرمگیری که نقش پیشگیری در برخی بیماری‌های لثه و پوسیدگی ها دارد بیشتر شده است، همین مبالغ که بخش قابل توجهی از درآمد خانواده است، باعث اجتناب مردم از جرمگیری های ضروری دندان در صورت لزوم خواهد شد.»

درمان در مراحل اولیه بسیار ساده تر و ارزان‌تر خواهد بود ولی گاهی اوقات نگرانی از هزینه های بالای دندانپزشکی مردم را در شرایطی قرار می دهد که به دنبال درمان نروند تا اینکه زمانی به فکر درمان بیفتند که دیگر خیلی دیر یا پیچیده و پرهزینه تر شده است.
با این وجود سیامک شایان، پزشک مدیر مسئول ماهنامه نگین دندانپزشکی چنین دیدگاهی ندارد. او می گوید: «خدمات دندانپزشکی گران نیست بلکه استطاعت مردم ما برای مراجعه به دندانپزشک کمتر شده و به خاطر مشکلات اقتصادی بهره‌مندی از خدمات درمانی و خاصه دندانپزشکی اولویت خود را از دست داده و دسترس مردم ما به این خدمات دورتر شده است.»  

شایان، دو سال قبل برای تحلیل بهتر این موضوع به گزارش سازمان نظام پزشکی استناد کرده بود که نشان می داد، مردم ایران خدمات سلامت را سه برابر ارزان‌تر از مردم جهان دریافت می‌کنند، بنابراین خدمات دندانپزشکی در کشور ما بسیار ارزان‌تر از منطقه و جهان است. 

پزشک مدیرمسئول ماهنامه نگین دندانپزشکی، سال ۱۴۰۰ عنوان کرده بود: تعرفه خدمات دندانپزشکی در دو سال اخیر حدود ۲۰ درصد، اما قیمت پراید از سال ۹۸ تاکنون حدود ۵۰۰ درصد افزایش یافته و این نشان می‌دهد رشد هزینه خدمات دندانپزشکی قابل مقایسه با نرخ تورم نیست در حالی که خرید دستگاه‌ها، موادمصرفی دندانپزشکی و حتی اجاره مطب چندین برابر شده و عملا جامعه پزشکی ما با توجه به نرخ تورم و رشد قیمت‌ها به مردم یارانه می‌دهند اما این ذهنیت از قدیم در بین مردم وجود داشته که خدمات دندانپزشکی گران است.

اما سمیاری، رئیس دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران با چنین تحلیلی موافق نیست. او اذعان می کند براینکه: «نرخ بالای درمان های دندانپزشکی می تواند موجب از دست رفتن فرصت طلایی درمان شود، هزینه این درمان در تمام نقاط دنیا و حتی ایران بالاست؛ در این شرایط است که باید حاکمیت مداخله حمایتی کند تا مردم بتوانند از بهترین درمان ها بهره مند شوند.

مهمترین دغدغه مردم درمان است و در سبد هزینه زندگی، بخش عمده ای را به خود اختصاص می دهد، بنابراین تقویت بیمه  خدمات دندانپزشکی موجب آرامش خاطر و کاهش آلام هموطنان می گردد و شاید بتوان گفت که پوشش خدمات بیمه ای در دندانپزشکی  بهترین گزینه کمک به عموم مردم است. از این رو انتظار داریم دولت، مجلس و تمامی برنامه ریزان و دست اندرکاران خدمات بیمه ای را در این بخش تقویت کنند.» 

علی تاجرنیا، رئیس هیئت مدیره جامعه دندانپزشکی ایران نیز معتقد است: «آنچه مشکل ایجاد کرده، کاهش قدرت خرید مردم است و با آنکه بسیاری از مواد مصرفی و تجهیزات دندانپزشکی که بخش عمده‌ای از خدمات را تشکیل می‌دهند وارداتی هستند و با ارز خریداری می‌شوند، اما تعرفه خدمات دندانپزشکی در هیچ سالی تناسبی با این موضوع نداشته است.» این اظهارات درحالی مطرح می شود که برخی از دندانپزشکان راضی به دریافت حق ویزیت اعلامی و قانونی خود نشده و حق ویزیتی بالاتر از نرخ مصوب را دریافت می کنند. 

تاجرنیا در سخنانش، بر افزایش پوشش بیمه خدمات دندانپزشکی تأکید کرده و می گوید: «بسیاری از کشورها با تقویت بیمه‌های پایه و تکمیلی شرایط دریافت خدمات دندانپزشکی را فراهم کرده‌اند و ما نیز چاره‌ای جز اینکه با استفاده از بیمه‌های تکمیلی این خدمات را دریافت کنیم نداریم، ضمن آنکه بیمه‌های پایه می‌توانند با الگوبرداری از بیمه‌های نیروهای مسلح این خدمات را به بیمه‌شدگان زیرپوشش خود ارائه کنند تا بخش بیشتری از مردم بتوانند از خدمات دندانپزشکی بهنگام بهره‌مند شوند.» 

 افزایش تعداد دندانپزشکان برای کاهش نرخ خدمات
مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی نیز افزایش پوشش بیمه ای خدمات ضروری دندانپزشکی را به عنوان راهکاری مهم برای رفع چالش ها در حوزه دهان و دندان مطرح نموده است. در عین حال، موضوع دیگری که این مرکز به آن اشاره کرده، توزیع نامناسب دندانپزشکان است. به گفته این مرکز، توزیع ناعادلانه در کنار کاهش دسترسی مالی مردم به خدمت دندانپزشکی، سلامت دهان و دندان کودکان و بزرگسالان را تحت تأثیر قرار می دهد. 

براساس آخرین آمار منتشر شده توسط سازمان نظام پزشکی ایران، تعداد کل دندانپزشکان عضو این سازمان، ۴۴۵۴۳ نفر است که ۸۷ درصد (۳۸۷۳۵ نفر) دندانپزشک عمومی و ۱۳ درصد (۵۸۰۸ نفر) دندانپزشک متخصص هستند. ۵۱.۳ درصد (۲۲۸۴۸ نفر) از کل دندانپزشکان را مردان و ۴۸.۷ درصد (۲۱۶۹۵ نفر) از آنها را زنان تشکیل داده اند.

استان تهران با سرانه ۱۱۶ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت، در رتبه نخست از نظر توزیع دندانپزشک در کشور قرار دارد. پس از آن استان های یزد، اصفهان و فارس به ترتیب در رتبه های دوم تا چهارم قرار دارند. میانگین سرانه کل کشور نیز ۴۴ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است. از بین ۳۱ استان کشور، ۱۱ استان سرانه ای بالاتر از میانگین سرانه دندانپزشک در کشور دارند. استان سیستان و بلوچستان با سرانه ۱۸ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت، محروم ترین استان از نظر تعداد دندانپزشک است که اختلاف سرانه دندانپزشک در آن، با برخوردارترین استان یعنی تهران، ۹۸ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است. 

سرانه دندانپزشک کشور به تفکیک  دندانپزشکان عمومی و متخصص، به ترتیب ۳۸ و ۶ در هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است. براین اساس استان‌های تهران و سیستان و بلوچستان به ترتیب با سرانه ۱۰۱ و ۱۵ دندانپزشک عمومی، ۱۶ و ۳ دندانپزشک متخصص به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت، به عنوان برخوردارترین و  محروم ترین استان‌ها از نظر سرانه دندانپزشکان عمومی و متخصص در کشور قرار دارند. اختلاف سرانه دندانپزشک عمومی و متخصص بین برخوردارترین استان (تهران) و محروم ترین استان (سیستان و بلوچستان) به ترتیب ۸۵ و ۱۲ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است. این آمارها نشان دهنده توزیع نامتعادل و نامتوازن دندانپزشکان در هر دو مقطع عمومی و تخصصی است. این توزیع ناعادلانه در نهایت منجر به کاهش دسترسی و در مواقع حادتر، عدم دسترسی به خدمت دندانپزشکی در مناطق محروم تر می شود. این مورد در کنار کاهش دسترسی مالی مردم به خدمت دندانپزشکی، می تواند سلامت دهان و دندان کودکان و بزرگسالان را تحت تأثیر قرار داده و بر افراد هزینه زیادی تحمیل کند و در مواردی منجر به عدم بهره‌مندی آنها از خدمات ضروری دندانپزشکی شود. 

پوسیدگی و به طورکلی مشکلات دندان صرفا یک درد نیست، بلکه دروازه جدیدی برای بروز انواع بیماری‌ها است. اولین عارضه این است که دندان تخریب می‌شود، پس از آن بافت فک آسیب می‌بیند و در مورد بعدی آبسه ایجاد می‌شود و در نتیجه منبعی از بیماری‌های عمومی به وجود می‌آید و در صورت اهمیت ندادن به این عوارض، به مشکلات قلبی، مغزی و عفونت‌های مختلف دیگر در بدن منجر می‌شود. به همین دلیل در گزارش مرکز پژوهش ها بر اصل مهم پیشگیری تأکید شده است. وجود ۴۰۰ میلیون دندان پوسیده در دهان ایرانیان، بی‌دندانی بیش از ۵۵ درصد افراد بالای ۶۵ سال و پیش رفتن به سوی پدیده بی دندانی در سنین بالای ۳۵ سال نشان دهنده عدم برنامه‌ریزی در بخش پیشگیری است.

بی تردید مهمترین و نخستین توصیه به مردم، پیشگیری از ابتلا به پوسیدگی های دندانی و بیماری‌های لثه با مراقبت های بهداشتی، ویزیت مکرر و منظم دندانپزشکی، استفاده از مسواک و نخ دندان به عنوان نخستین گام پیشگیری و راهکاری ارزان است که باید در جامعه و بین خانواده‌ها نهادینه شود.  مطابق اظهارات محسن دالبند، عضو هیئت‌علمی دانشکده علوم پزشکی دانشگاه شهید بهشتی،۸۰ درصد بیماری‌های دهان و دندان قابل‌پیشگیری‌اند اما برخی که از پزشکی تنها به فکر کسب درآمد هستند، هیچ‌وقت به پیشگیری فکر نمی‌کنند و فقط شعار می‌دهند.

این متخصص عنوان می کند: «۲۳ درصد سبد هزینه هر خانواده برای درمان دهان و دندان صرف می‌شود در حالی‌ که با پیشگیری می‌توان این هزینه‌ها را کاهش داد. کشورهای اروپایی و حتی آسیای شرقی با اجرای طرح‌هایی در حوزه پیشگیری توانسته‌اند شاخص سلامت دهان و دندان را بهبود دهند. درحالی که تنها راه‌ ارتقای سلامت دهان و دندان پیشگیری است اما در وزارت بهداشت کسی به حرف ما گوش نمی‌دهد. به همین دلیل مصرف بالای مواد قندی و شیرین، اطلاعات بهداشتی پایین، مسائل ژنتیکی و تبلیغات صداوسیما که برای سلامت دهان و دندان سم‌اند، باعث می‌شوند دندان‌هایی که می‌توانند سال‌های سال کار کنند، خیلی زود از بین بروند و برنامه‌های وزارت بهداشت هم مغایر با پیشگیری است.» 

دالبند در ادامه عنوان می کند: «کسی که مسئولیتی به عهده می‌گیرد، باید دستش در جیب خودش باشد و از راه درمان درآمدی کسب نکند ولی تا زمانی که کار دست دندانپزشکان است، وضعیت بر همین منوال خواهد بود. بدون تردید پوسیدگی و بیماری‌های لثه‌ای، هر دو بیماری‌های عفونی قابل‌پیشگیری‌اند و اگر بتوانیم در پیشگیری موفق باشیم، آن‌وقت می‌توان از هزاران میلیارد بودجه‌ای که برای درمان بیماری‌های ناشی از دهان و دندان صرف می‌شود، جلوگیری کرد.» 

 به صفر رسیدن شاخص پوسیدگی دندان‌ها در کشورهای اسکاندیناوی 
خدمات دندانپزشکی نه تنها در کشور ما بلکه در همه کشورهای دنیا جزء خدمات گران محسوب می‌شود، علی کاظمیان، رئیس هیئت مدیره انجمن سلامت دهان و دندانپزشکی اجتماعی ایران با بیان این عبارت تصریحمی کند: «براساس پژوهشی که از سوی اتحادیه اروپا انجام شده خدمات دندانپزشکی در بین مجموعه خدمات پزشکی گرانی که ارائه می‌شود رتبه سوم را دارد به‌طوری که حتی از مجموع هزینه خدمات مربوط به درمان سرطان هم گران‌تر تخمین زده شده و در واقع در کشورهای مختلف دنیا ۲۵درصد هزینه خدمات سرپایی مربوط به خدمات دندانپزشکی است، بنابراین ما در حوزه دندانپزشکی در همه کشورهای جهان با خدمتی گران مواجه هستیم. زیرا قیمت مواد اولیه و اقلام مورد نیاز دندانپزشکی بالاست، بیشتر اقلام دندانپزشکی از حدود یک سال پیش تاکنون بیش از ۶۰ درصد رشد داشته که خود عامل اصلی گرانی هزینه‌های دندانپزشکی است و تنها راه نجات و کنترل قیمت‌های افسارگسیخته دندانپزشکی کنترل بر عرضه مواد اولیه توسط دولت و عرضه مواد باکیفیت است.» 

این کارشناس سلامت دهان و دندانپزشکی اجتماعی نیز بر اصل پیشگیری تأکید و ادامه می‌دهد: «با آنکه قیمت تمام شده خدمات دندانپزشکی در همه کشورها گران است، بسیاری از بیماری‌های دهان و دندان قابل پیشگیری است. برای مثال با دو کلید اصلی دوبار مسواک زدن در روز با استفاده از خمیردندان حاوی فلوراید و کاهش مصرف مواد قندی و نوشیدنی‌های گازدار می‌توان از پوسیدگی دندان‌ها تا حد قابل توجهی پیشگیری کرد. بنابراین مسیر سلامت دهان و دندان شهروندان پیشگیری و بهداشت است و اگر ما به دنبال تقویت درمان هستیم باید توزیع دندانپزشک نرمال شده و بیمه‌ها نقش مثبتی ایفا ‌کنند. در کشورهای اسکاندیناوی شاخص پوسیدگی دندان‌ها به صفر رسیده است، چون به سمت مدیریت بهداشت دهان و دندان رفته است.»