زخم عمیق کم‌آبی
گروه اجتماعی- مریم رمضانی
مردم برخی از روستاهای سیستان وبلوچستان از نبود آب لوله کشی رنج می برند. درصورتی‌که می‌توان با استفاده از طرح شیرین سازی آب دریا و انتقال آن به روستاها مشکلات آب آشامیدنی، کشاورزی و صنعت را مرتفع کرد تا اهالی بومی، آب مورد نیاز خود را از برکه گاندوها تامین نکنند. این استان دارای ویژگی‌های اقلیمی خاص ازجمله دارا بودن بیشترین میزان تبخیر سالانه کشور، بارندگی اندک، پراکنش نامناسب زمانی و مکانی بارندگی‌ها، دامنه زیاد تغییرات دما در شبانه‌روز، وزش بادهای موسمی و فصلی با شدت و تداوم زیاد ازجمله بادهای ۱۲۰ روزه سیستان است که در بخش‌های وسیعی دچار کم‌آبی بوده و تداوم کم‌آبی‌ها به‌صورت دوره‌ای منجر به وقوع خشک‌سالی‌های سهمگین شده به‌طوری‌که علاوه بر تخریب زیرساخت‌های بخش کشاورزی منجر به نابودی اکوسیستم طبیعی و نیز محیط‌زیست انسانی منطقه شده است.
۶۳ درصد، شاخص بهره‌مندی از آب آشامیدنی سالم در جمعیت روستایی
اگرچه وقوع بارش منجر به سیلابی شدن برخی معابر و رودخانه‌های شهرستان‌های سیستان و بلوچستان شد، اما با توجه به کسری بارش و وضعیت منابع آبی استان، بارندگی‌ها تا حدودی به تقویت سفره‌های آب زیرزمینی و مخازن سدهای استان کمک می‌کند هرچند نمی‌تواند خشک‌سالی‌های گذشته را جبران کند. بااین‌وجود نمی‌توان انتظار داشت تمام خشک‌سالی‌های اخیر با فعالیت این سامانه‌های بارشی خاتمه یابد و درمجموع این استان همچنان با درجات مختلفی درگیر خشک‌سالی است.
مطابق برآوردهای آماری «خبرگزاری تسنیم» یک‌میلیون و ۴۱۶ هزار و ۷۳۳ نفر در این استان در روستاها زندگی می‌کنند. درواقع تنها استان کشور است که بیش از نیمی از جمعیت آن (۵۱ درصد) در روستاها ساکن هستند. تعداد روستاهای استان ۵ هزار و ۵۹۴ روستا است که از این تعداد، ۲۸۶۸ روستا دارای تأسیسات آب آشامیدنی هستند، از این تعداد، ۲۴۴۲ روستا بالای ۲۰ خانوار جمعیت دارند و ۴۲۶ روستای بهره‌مند از تأسیسات آبی زیر ۲۰ خانوار جمعیت دارند.
همچنین از ۵ هزار و ۵۹۴ روستای استان، ۲۷۲۶ روستا فاقد تأسیسات آب آشامیدنی هستند که از این تعداد به ۱۲۶۱ روستا با تانکر آب‌رسانی می‌شود. بقیه روستاهای فاقد تأسیسات آب آشامیدنی که با تانکر به آن‌ها آب‌رسانی نمی‌شود، عمدتاً منابع محلی برای تأمین آب (چاه‌ها و چشمه‌ها) دارند.
ازنظر جمعیتی، از مجموع یک‌میلیون و ۴۱۶ هزار و ۷۳۳ نفر جمعیت روستائیان سیستان و بلوچستان، یک‌میلیون و ۱۱۵ هزار و ۷۲۰ نفر جمعیت روستایی دارای تأسیسات آب آشامیدنی و ۳۰۱ هزار و ۱۳ نفر فاقد تأسیسات آب آشامیدنی هستند.
در حال حاضر شاخص بهره‌مندی از آب آشامیدنی سالم و بهداشتی در جمعیت روستایی سیستان و بلوچستان ۶۳ درصد است؛ درحالی‌که این شاخص به‌طور متوسط در کشور به ۷۵ درصد رسیده و نکته حائز اهمیت در این مسئله نهفته است که مردم روستای کشاری در شهرستان سرباز آب‌لوله‌کشی ندارند و مجبورند؛ آب موردنیازشان را از برکه محل زندگی گاندوها (تمساح‌ها) تهیه کنند، این درحالی‌که است که هم گاندوها و هم مردم از مشکل کم‌آبی در این مناطق به‌شدت رنج می‌برند. همین اتفاق باعث شده که توجه همه به روستای کشاری جلب شود و شاید تا سالیان قبل برای میلیون‌ها پایتخت‌نشین و ساکنان کلان‌شهرها این خبر عجیب به نظر می‌رسید که اهالی این روستا، آب آشامیدنی‌شان را از برکه‌هایی برمی‌دارند که محل زندگی تمساح‌ها است، اما نباید انگشت اتهام را به‌سوی گاندوها نشانه رفت، چراکه این‌گونه‌ها و مردم کشاری سال‌هاست در کنار هم زندگی مسالمت‌آمیزی دارند، گاندوها و مردم در سیستان و بلوچستان آب را باهم قسمت می‌کنند، آبی که امروز نبودش هم در سیستان و بلوچستان، امان هر دوی‌شان را بریده است.
گاندو یا همان تمساح پوزه‌کوتاه در کشور ما تنها در سیستان و بلوچستان زیست می‌کند و باوجوداینکه گوشت‌خوار است، اما معمولاً آدم‌خوار نیست و بیشتر از پرندگان، خزندگان و ماهی‌ها تغذیه می‌کند.
گاندوها امروز به‌شدت در معرض تهدید کم‌آبی قرارگرفته‌اند؛ چراکه کمبود آب در زیستگاهشان زندگی و تغذیه آن‌ها را با مشکل مواجه کرده است و شاید بتوان گفت که آب نقطه مشترک این تمساح با مردمی است که در نزدیکی او زندگی می‌کنند.
برخی فعالان شبکه‌های اجتماعی پس از وقوع حادثه حمله تمساح یا گاندو به کودکان نوشته‌اند: وقتی آب و شبکه آب‌رسانی شبانه‌روزی در همه روستاهای جنوب سیستان و بلوچستان وجود داشته باشد، کودکان و نوجوانان برای برداشت آب به هوتگ‌ها و گودال‌ها مراجعه نمی‌کنند و همراه آرزوهایشان در گور دفن نمی‌شوند.
البته چند سالی است که به‌مدد شبکه‌های اجتماعی، این مسئله در معرض دید افکار عمومی قرارگرفته است و هشتم خردادماه سال گذشته سه دانش‌آموز روستای کموبازار از توابع بخش پلان شهرستان چابهار در هوتگ غرق شدند. این سه دختر تنها قربانیان دسترسی‌نداشتن به آب سالم در سیستان و بلوچستان نبودند و حوا رئیسی، دختربچه ۱۰ساله ساکن یکی از روستاهای کشاری هم در جریان برداشت آب از محل زندگی گاندو، دچار سانحه شد و سال قبل‌تر هم گاندو به یک پسربچه حمله کرد. امسال، ۲۱ مردادماه دست یک کودک هشت‌ساله در پی حمله یک تمساح پوزه‌کوتاه (گاندو) قطع‌شده است. ۲۳ مردادماه هم زینب پورغلامی هشت‌ساله ساکن دهستان جکیگور شهرستان راسک، که برای آوردن آب و شست‌وشوی لباس کنار رودخانه رفته بود، جان خود را از دست داد. مولوی محمدامین آسکانی، از مدیران مدرسه انوارالحرمین بشامگ در واکنش به مرگ این دختر
۸ ساله و با اشاره به قطع آب در جکیگور گفته که مشکل آب این منطقه بیش از یک هفته است که هنوز برطرف نشده. وی خواستار توجه مسئولین (فرماندار، بخشدار) این منطقه به این مسئله شده است.
اما در مقابل، فرماندار این منطقه بدون اشاره به قطعی چندروزه آب، «عدم رعایت نکات ایمنی و احتیاطی» را در بروز این حادثه دخیل دانسته و از «دستگاه‌های امدادی، دهیاران و شوراهای محلی خواسته تا در مورد بارش‌های موسمی اطلاع‌رسانی کنند تا شهروندان در صورت حضور در مناطق مجاور رودخانه‌ها جوانب دقت و هوشیاری را رعایت کنند.»
یکی از اهالی جکیگور به خبرگزاری ایلنا گفته: «اعتراض‌ها به نبود آب و سیستم لوله‌کشی این منطقه تاکنون بی‌ثمر بوده است.»
شمار زیادی از کودکان سیستان و بلوچستان هنگام برداشتن آب یا بازی کنار هوتگ‌ها غرق می‌شوند و شماری هم قربانی حمله تمساح‌های بومی استان معروف به گاندو می‌شوند. گاندوها در رودخانه سرباز، سد پیشین، سد زیردان و رودخانه قصرقند زندگی می‌کنند. این تمساح‌های پوزه‌کوتاه که نزد بومیان جنوب سیستان و بلوچستان به «گاندو» شهرت دارند بر اساس باور قدیمی وجودش در برکه‌ها باعث برکت و وسعت روزی مردم منطقه شده و به همین دلیل به‌هیچ‌وجه شکار نمی‌شوند.
گاندوها برای بقا می‌جنگند
رودخانه سرباز مهم‌ترین ناحیه زیست این‌گونه در ایران است و برخی از گاندوها نیز در رودخانه باهوکلات و کاجو قصرقند زیست می‌کنند. گاندو جانوری بسیار خجالتی، محتاط و ترسو است. مردم مناطق جنوبی این دیار که به حفاظت از محیط‌زیست خود بسیار اهمیت می‌دهند گاندو را نماد برکت و آبادانی می‌دانند و معتقدند که با هجرت و مرگ این حیوان خشک‌سالی و قحطی بر زندگی آن‌ها سایه می‌اندازد بر اساس همین باور تمامی تلاش خود را برای مراقبت و بقای حیات آن به کار می‌گیرند.
در همین حال وحید پورمردان، مدیرکل محیط‌زیست سیستان و بلوچستان، در مصاحبه با خبرگزاری تسنیم گفته است: «تیرماه معمولاً فصل تخم‌ریزی گاندوهاست و چون این حیوانات به خاطر خشک‌سالی درخطر انقراض هستند به حالت تهاجمی درمی‌آیند تا با هرچه دارند از محدوده تخم‌های خود محافظت کنند.»
به گفته پورمردان، به‌دلیل خشک‌سالی‌ها که اوج آن دو سه سال اخیر است، «گاندوها برای بقا می‌جنگند». براساس گزارش‌ها، کودکان در سیستان و بلوچستان برای برداشتن آب یا شنا کردن به برکه‌ها و کنار رودخانه می‌روند. مردم برای تأمین آب مجبور هستند به گودال‌های آبی مراجعه کنند و درنهایت موردحمله این حیوان قرار می‌گیرند.
مدیرکل محیط‌زیست سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با «رسالت» به‌منظور تبیین این مسئله، از دلایلی نام می‌برد که طی دو سال اخیر، سبب شده با حوادث بیشتری در این زمینه روبه‌رو باشیم. اول اینکه بعد از دو دهه خشک‌سالی، با توجه به نزولات جوی خوب، زیستگاه تمساح‌ها وسیع‌تر و اضطراب و نگرانی هم به این‌گونه‌ها تحمیل‌شده و دوم اینکه از اردیبهشت‌ماه هرسال تا مهرماه فصل زادآوری تمساح است و این‌ها در چنین فصولی حساس هستند و از زیستگاه و نوزادان خود دفاع می‌کنند. دلیل منحصربه‌فرد دیگر این است که تمساح مادر، نوزادان خودش را باید در برابر نرهای جوان تمساح هم حفاظت کند، چون هم
نوع خوار هستند. از طرفی سازمان محیط‌زیست برای اینکه هیچ تعارضی بین منافع گونه‌های حیات‌وحش و جوامع محلی وجود نداشته باشد، موظف است یک سری اقدامات آموزشی را انجام بدهد که طی دو سال گذشته، این اقدامات صورت پذیرفته است و ۳۰ نفر از محیط‌بانان کل استان در منطقه حضور دارند و به‌صورت چهره به چهره این آموزش‌ها را ارائه می‌کنند و تابلوهای هشداردهنده‌ای نصب‌شده که ساده و قابل‌فهم است و کلیپ‌هایی به زبان بلوچی طراحی‌شده تا کمتر شاهد اتفاقات ناگوار باشیم.
حصارکشی میان مردم و زیستگاه، تعارض ایجاد می‌کند
وحید پورمردان تأکید می‌کند: این سازمان در بحث کم‌آبی تا جایی که وظیفه داشته، مکاتبات و پیگیری‌هایی انجام داده و حتی خیرین و انجمن‌هایی که دوستدار محیط‌زیست هستند در این زمینه کمک‌های شایان توجهی داشته‌اند و طی دو سال گذشته بیش از ۱۰ مخزن بزرگِ
۱۰ هزار و پنج هزار لیتری آب را در روستاها مستقر کرده‌اند و در کنار این مسائل، محیط‌زیست بعد از اطلاع یافتن از حضور تمساح‌ها در هوتگ‌ها و رودخانه‌ها، این‌گونه‌ها را زنده گیری کرده و به زیستگاه امن آن‌ها که در پشت سد پیشین هست، منتقل می‌کند و در این راستا بیش از ۳۰ سر تمساح هم در سال گذشته منتقل‌شده است.
مدیرکل محیط‌زیست سیستان و بلوچستان بازیگوشی‌های کودکان و نوجوانان را هم در حمله گاندوها مؤثر دانسته و توضیح می‌دهد: شنا کردن در رودخانه‌ها در فصول گرم سال یکی از سرگرمی‌های بچه‌هاست و بومیان ترس چندانی از گاندو ندارند و در اکثر مواقع به‌غیراز فاصله زمانی اردیبهشت تا مهرماه، گاندو موجودی بسیار منزوی و گوشه‌گیر است، به همین علت مردم بومی مراقبت‌های لازم را ندارند. به همین علت برخی از حصارکشی به‌عنوان راهکاری مؤثر سخن می‌گویند، درحالی‌که به دلایل متعددی این مسئله امکان‌پذیر نیست، اول اینکه مساحت منطقه حفاظت‌شده گاندو نزدیک به ۶۰۰ هزار هکتار است و از این میزان ۳۸۰ هزار هکتار، زیستگاه اصلی گاندو است، از سوی دیگر طول رودخانه باهوکلات هم ۳۴۰ کیلومتر است و اگر این وسعت را کنار بگذاریم، دو چالش دیگر وجود دارد، اولین چالش این است که میان مردم و زیستگاه تعارض ایجاد می‌شود و دومین چالش این است که ساختار رفتاری گاندو این‌گونه است که در طول رودخانه نقب و تخم‌گذاری می‌کند و گاهی برای اینکه زیستگاه و مکان امنی را برای خود ایجاد کند تا ۱۵ متر این اتفاق می‌افتد، به همین دلیل است که بومیان اعتقاددارند، هرکجا که تمساح باشد، آب فراوان است و به دلیل نقب‌هایی که گاندو می‌زند، تبخیر کم است و این ذهنیت بومیان، علمی است. بر همین اساس حصارکشی مؤثر نیست و تمساح از این حصارها عبور خواهد کرد و ما با این چالش در مرکزی به نام ریکوکش مواجه‌ایم و تمساح‌هایی که قرنطینه یا تیمار نیاز دارند به این منطقه منتقل می‌شوند اما مطابق سرشماری‌ها، روزانه یکی یا دو تمساح از زیر حصار خارج می‌شوند بنابراین بهترین روش بحث آموزش و اطلاع‌رسانی است. برای کمبود آب هم بهتر است متولیان پاسخگو باشند، البته مسئولان حوزه آب هم حتماً با چالش‌های خاصی روبه‌رو هستند اما ماهم به‌عنوان متولیان محیط‌زیست تا جایی که امکان داشته پیگیری کرده‌ایم و حتی به انجمن نذر طبیعت پناه آورده‌ایم و تانکر ۱۰ هزار لیتری را با کمک محیط‌بانان به مرکزیت روستا آورده‌ایم درحالی‌که این مسائل در حیطه کاری ما نیست. البته متولیان حوزه آب و شرکت آب منطقه‌ای استان پاسخگو هستند و حتماً اقداماتی انجام داده‌اند. پورمردان سپس بر این مسئله تأکید می‌کند که گاندوها از ساکنان قدیمی کره زمین هستند و مردم هم به‌واسطه نیازهای آبی خود در کنار زیستگاه آنان مستقرشده‌اند بنابراین پیشنهاد می‌دهم که مکانی برای سرگرمی و بازی بچه‌ها در مرکزیت روستاها ایجاد شود تا کودکان و نوجوانان در آب رودخانه شنا نکنند. البته در برخی مواقع گفته می‌شود که طرح این مسائل به ما ربطی ندارد اما این مسئله یک زنجیره به‌هم‌پیوسته است و در کنار آموزش و تأمین آب باید مکان‌های تفریحی ایجاد کرد تا بچه‌ها در رودخانه‌ها و هوتگ‌ها دچار حادثه نشوند.
بی‌تردید این رشته سردراز دارد و آنچه روایت کردیم تنها گوشه‌ای از مرارت‌های این منطقه است. سال‌هاست که در هزاران روستای جنوب سیستان و بلوچستان آب بهداشتی برای خوردن وجود ندارد و مردم و حیوانات همگی از یک گودال آب می‌نوشند. بسیاری از روستاها توسط آب و فاضلاب روستایی چابهار با تانکر سیار آب‌رسانی می‌شود که به هر خانوار ۱۵ لیتر آب بیشتر در روز اختصاص نمی‌یابد.پیش‌تر، معین‌الدین سعیدی- نماینده چابهار، گفته بود که
۸۱ درصد مردم سیستان و بلوچستان به آب شرب بهداشتی و سالم دسترسی ندارند. گویا برخی اهالی روستا با هزینه خودشان مخزن ذخیره‌ای ساخته‌اند و از رودخانه سرباز آبی را برای ذخیره و مصارف شرب، شست‌وشو و نظافت به روستا می‌آورندالبته آب تصفیه‌شده نیست و اگر کسی مریض شود به دکتر مراجعه می‌کند. فارغ از آلودگی، ظرفیت تانکرها از هفت هزار لیتر آغاز می‌شود و تا ۳۰ هزار لیتر گنجایش دارد و مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب روستایی استان سیستان و بلوچستان تأکید کرده است که اگر بخواهیم ۱۵ تا ۲۰ لیتر سهم هر نفر را ۵ یا ۱۰ لیتر اضافه کنیم، باید تعداد تانکرها به ۲۰۰ دستگاه برسد.
اگر مردم به آب نیاز نداشته باشند به سمت گودال‌ها نمی‌روند
یکی از ساکنان بومی سیستان و بلوچستان در این زمینه به «رسالت» می‌گوید: دو سد زیردان و پیشین در استان سیستان و بلوچستان پر آب هستند و اصلاً موضوع بحران آب و بی‌آبی مطرح نیست، بااین‌حال اغلب مردم روستا از هوتگ استفاده می‌کنند و برخی روستاها هم با تانکر آب‌رسانی می‌شود. گاهی سهم یک روستا ۱۵-۲۰ تانکر است اما فقط در حد چند تانکر آب‌رسانی می‌کنند و با رشوه امضا می‌گیرند که ۲۰ تانکر به روستا آمده است. اگر مردم به آب نیاز نداشته باشند به سمت گودال‌ها و رودخانه‌ها نخواهند رفت، مردم تشنه‌اند چه‌کار کنند؟ گاهی هم بچه‌ها چون سرگرمی ندارند در این آب شنا می‌کنند و طعمه گاندو می‌شوند، بعدازاین همه خشک‌سالی دیدن، آب بچه‌ها را ذوق‌زده می‌کند و برای آب‌تنی به داخل هوتگ می‌روند.
سیستان و بلوچستان , کم آبی , مریم رمضانی
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط رسالت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.