شهرهای مرزی همواره جایگاه خاصی در جغرافیای اقتصادی کشورها داشته‌اند. این شهرها، اگرچه به‌ظاهر از مرکز دور هستند، اما در عمل دروازه‌هایی حیاتی برای ورود به بازارهای منطقه‌ای و جهانی محسوب می‌شوند. در حقیقت امروزه دیگر مرز تنها خطی روی نقشه نیست؛ بلکه می‌تواند پلی میان تولید داخلی و بازارهای خارجی باشد یا بستری متصل‌کننده میان فرصت‌های سرمایه‌گذاری و نیازهای اقتصادی تلقی‌ گردد. در شرایطی که بسیاری از کشورها در حال بازتعریف روابط تجاری خود و حرکت به سمت اقتصادهای منطقه‌ای هستند، ظرفیت شهرهای مرزی برای ایفای نقش در توسعه صادرات غیرنفتی بیش از گذشته اهمیت یافته است. این شهرها می‌توانند به بستری مؤثر برای توسعه تجارت، رشد کسب‌وکارهای محلی و ایجاد پیوندهای اقتصادی بین‌المللی تبدیل شوند، به‌ویژه اگر زیرساخت‌های موردنیاز در آن‌ها به‌درستی تقویت شود.
فرصت‌هایی همچون دسترسی به بازارهای همسایه، تبادل فرهنگی و اقتصادی، نزدیکی به مبادی ورودی و خروجی کالا و امکان گسترش فعالیت‌های تولیدی، تنها بخشی از مزایای نهفته در این مناطق است. اما از سوی دیگر، کم‌توجهی به این ظرفیت‌ها، فقدان زیرساخت مناسب، پیچیدگی‌های اداری و ضعف برنامه‌ریزی یکپارچه، موجب شده که بسیاری از این فرصت‌ها به بهره‌برداری کامل نرسند. امروز بیش از هر زمان دیگر نیاز است که نگاه به شهرهای مرزی از نگاهی حاشیه‌ای به نگاهی راهبردی و آینده‌نگر تغییر یابد چراکه این شهرها می‌توانند موتور محرک صادرات، اشتغال، توسعه پایدار و چه‌بسا ثبات اجتماعی و اقتصادی باشند. البته تحقق این هدف، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، سرمایه‌گذاری هدفمند، اصلاح برخی فرآیندها و تعامل مؤثر با بخش خصوصی و فعالان بومی است. درنهایت، اگر بخواهیم از ظرفیت‌های سرزمینی خود به شکلی مطلوب بهره‌مند شویم و جایگاه منطقه‌ای اقتصادمان را ارتقاء دهیم، بی‌شک باید نگاه جدی‌تری به توسعه متوازن شهرهای مرزی داشته باشیم؛ نگاهی که بر مبنای فرصت‌سازی استوار باشد، نه تنها رفع چالش‌ها را دنبال کند. 
 ظرفیت‌های راهبردی شهرهای مرزی
شهرهای مرزی در کشورمان، چه در غرب وهم‌مرز با عراق و ترکیه و چه در شرق هم‌مرز با افغانستان و پاکستان و چه در شمال و جنوب هم‌مرز با آسیای میانه و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس دارای ظرفیت‌هایی ارزشمند هستند که در ادامه به برخی‌شان اشاره خواهیم داشت. به‌عنوان‌مثال نخستین ظرفیت مهم، دسترسی به بازارهای منطقه‌ای است. جمهوری اسلامی ایران با ۱۵ کشور مرز خاکی و آبی دارد و این موقعیت ژئوپلیتیکی، فرصت مناسبی برای توسعه صادرات کالا و خدمات فراهم کرده است. از طرفی دیگر اشتراکات فرهنگی و قومی از دیگر ظرفیت‌های ارزشمند موجود است. باید عنوان داشت که در بسیاری از مناطق مرزی، اقوام‌مان ازنظر زبانی، فرهنگی و دینی اشتراکاتی با آن‌سوی مرز دارند. بنابراین این اشتراکات به تسهیل تجارت و ارتباط مؤثر کمک می‌کند. یکی دیگر از ظرفیت‌های منحصربه‌فرد شهرهای مرزی منابع انسانی بومی است. در توضیح این روند باید عنوان داشت که ساکنان شهرهای مرزی اغلب با ساختار تجاری منطقه آشنا بوده و می‌توانند نقش تسهیل‌گر تجارت را ایفا کنند. 
 نقش زیرساخت‌ها در رونق تجارت مرزی
یکی از مؤلفه‌های کلیدی در توانمندسازی شهرهای مرزی، توسعه زیرساخت‌هاست. بدون وجود مسیرهای حمل‌ونقل مناسب، گمرک‌های مجهز، زیرساخت‌های انرژی، ارتباطات دیجیتال و بازارچه‌های مرزی سامان‌یافته، چه‌بسا بهترین ظرفیت‌ها نیز به بهره‌برداری نمی‌رسند. در ادامه گزارش به برخی اقدامات ضروری در این حوزه اشاره خواهیم داشت که می‌خوانید. نخستین اقدام ضروری توسعه بازارچه‌های مرزی است. درحقیقت بازارچه‌های مرزی باید تبدیل به مراکز تجاری مدرن شوند، نه آنکه تنها محل عبور کالا باشند. همچنین تقویت و توسعه زیرساخت‌های لجستیکی، خدمات بانکی، انبارداری و بسته‌بندی کالاها می‌تواند در این زمینه اثرگذار باشد و براین أساس می‌بایست دردستورکار قرارگیرد. افزون براین توسعه حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای به معنای اتصال ریلی و جاده‌ای مناسب میان شهرهای مرزی و مراکز تولیدی کشور، شرط اصلی پیوستگی زنجیره تأمین و کاهش هزینه‌های تجارت است. علاوه بر اقدامات مذکور ایجاد شهرک‌های صنعتی مشترک با کشورهای همسایه نیز گامی حائزاهمیت است چراکه این شهرک‌ها می‌توانند به پایگاه صادرات کالاهای تولید مشترک تبدیل شوند و ارزش افزوده بالایی برای طرفین ایجاد کنند. در پایان نیز افزایش ظرفیت‌های گمرکی و تسهیل رویه‌ها می‌تواند گامی کمک‌کننده باشد. به‌بیان‌دیگر روان‌سازی مقررات صادراتی، استفاده از فناوری برای هوشمندسازی گمرک‌ها و کاهش زمان ترخیص کالا نقش مهمی در افزایش تجارت دارد. 
  چالش‌هایی که نیازمند تدبیرند
باوجود ظرفیت‌های چشم‌گیر، شهرهای مرزی با چالش‌هایی نیز مواجه‌اند که باید به شکل راهبردی و سازنده برطرف شوند. به‌عنوان‌مثال بسیاری از شهرهای مرزی ازلحاظ زیرساختی و خدمات رفاهی نسبت به دیگر مناطق کشور در سطح پایین‌تری قرار دارند که مانع جذب سرمایه‌گذاری و تثبیت جمعیت می‌شود. همچنین فرآیندهای اداری سنگین و ناهماهنگ میان دستگاه‌های مختلف، مانعی جدی بر سر راه صادرات و واردات در مناطق مرزی است. ضعف در جذب سرمایه‌گذاری خارجی از دیگر موارد مطرح است. درحقیقت نبود مشوق‌های کافی و تضمین‌های لازم باعث شده سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی کمتر به شهرهای مرزی توجه کنند.
 راهکارهای تقویت نقش شهرهای مرزی در صادرات
برای بهره‌برداری کامل از ظرفیت شهرهای مرزی، مجموعه‌ای از راهکارهای اجرایی و سیاست‌گذاری همچون ایجاد مناطق آزاد و ویژه اقتصادی مرزی، راه‌اندازی پنجره واحد تجارت مرزی، دیپلماسی اقتصادی فعال، توانمندسازی نیروی انسانی محلی و برندسازی محصولات مرزی پیشنهاد می‌شود که در ادامه می‌خوانید. 
ایجاد مناطق آزاد و ویژه اقتصادی مرزی: این مناطق می‌توانند با اعطای مشوق‌های مالیاتی و مقررات ویژه، فعالیت اقتصادی را تسریع کنند.
راه‌اندازی پنجره واحد تجارت مرزی: حذف فرآیندهای اضافی و تجمیع خدمات در یک بستر دیجیتال، سبب تسهیل أمور تجاری و کاهش پیچیدگی‌های اداری می‌شود.
دیپلماسی اقتصادی فعال: گسترش روابط اقتصادی با کشورهای همسایه، تسهیل صدور مجوزها، توافق‌نامه‌های تجارت ترجیحی و کاهش تعرفه‌ها باید در اولویت قرار گیرد.
توانمندسازی نیروی انسانی محلی: با آموزش‌های تخصصی، ارتقای مهارت‌های تجاری، بازاریابی و زبان خارجی می‌توان نیروی کار محلی را به بازیگران فعال تجارت منطقه‌ای تبدیل کرد.
برندسازی محصولات مرزی: شناسایی محصولات خاص هر منطقه مرزی، استانداردسازی، بسته‌بندی حرفه‌ای و معرفی به بازارهای منطقه‌ای از اهمیت بالایی برخوردار است.
 سخن پایانی
شهرهای مرزی در دل خود ظرفیت‌هایی نهفته دارند که می‌تواند آن‌ها را به برترین ایستگاه‌های رشد اقتصادی و تعامل منطقه‌ای تبدیل کند. نگاهی راهبردی و آینده‌نگر به این مناطق نشان می‌دهد که می‌توان با برنامه‌ریزی دقیق و توسعه زیرساخت‌های ارتباطی، ترانزیتی، تولیدی و خدماتی، آن‌ها را از حاشیه‌نشینی اقتصادی خارج و به محورهایی برای رونق صادرات غیرنفتی و رشد پایدار بدل کرد. برای رسیدن به این هدف، نخست باید بهبود زیرساخت‌ها به‌ویژه در حوزه حمل‌ونقل، گمرکات، بازارچه‌های مرزی و شهرک‌های صنعتی را در اولویت قرارداد و عملیاتی ساخت و سپس باید موانع اداری و بوروکراسی پیچیده را کاهش داد تا سرمایه‌گذاری در این مناطق برای بخش خصوصی جذاب‌تر شود. همچنین ضرورت دارد تا آموزش نیروی انسانی و توانمندسازی‌شان در بستر تجارت به‌منظور بهره‌برداری بهتر از ظرفیت‌ها موردتوجه قرارگیرد. گفتنی ا‌ست که ایجاد پیوندهای پایدار تجاری با کشورهای همجوار از طریق توافق‌نامه‌ها و دیپلماسی اقتصادی، راه را برای گسترش تجارت منطقه‌ای هموار می‌کند. بدون تردید، نقش شهرهای مرزی در توسعه اقتصادی کشور، نقشی استراتژیک و اثرگذار است. اگر به این مناطق به چشم فرصت‌هایی برای تنوع‌بخشی به اقتصاد، کاهش وابستگی به نفت، افزایش تاب‌آوری اقتصادی و توسعه عدالت‌محور نگاه شود، می‌توان از دل مرزها، مسیرهای تازه‌ای برای رشد گشود. اکنون زمان آن فرارسیده که از ظرفیت‌های نهفته در مرزها بهره گرفته شود و با ایجاد تعامل هوشمندانه میان مرکز و پیرامون، شهرهای مرزی به بازیگران اصلی توسعه اقتصادی در سطح ملی و منطقه‌ای تبدیل شوند.