یکی از مهم‌ترین چیزهایی که بیشتر ما در سفرهای نوروزی به چشم می‌بینیم و در حافظه تصویری جمعی‌مان حک شده، حجم انبوهی از ظروف یک بار مصرف و کیسه‌های پلاستیکی، قوطی‌های نوشابه و کنسرو است که در دل طبیعت و یا مسیر جاده‌ها رها شده است؛ دشت‌هایی پر از پلاستیک‌های سرگردان که گویی از حمله‌ای فرازمینی باز مانده‌اند. در تمامی مسیرهایی که شهروندان برای سفرهای خود انتخاب می‌کنند تصاویر باورنکردنی از پلاستیک‌های رهاسازی‌شده‌ دیده می‌شوند. 
اگر هر مسافری که در جاده‌های استان های مختلف تردد می‌کند یک تکه زباله در طبیعت رها کند، پس از چندسال محیط‌زیست مملو از زباله‌های انباشته می‌شود. بخش تلخ ماجرا آنجاست که بسیاری از  زباله های پلاستیکی رها شده توسط گردشگران سر از دریا یا جنگل‌ها درمی‌آورند و تغییرات فراوانی را در چرخه محیط‌زیست پدید می‌آورند. کارشناسان می‌گویند زمانی ۱۰۴ گونه آبزی در دریای خزر می‌زیستند اما به‌واسطه ورود پسماند و شیرابه‌های آن به دریا برخی از این گونه‌ها منقرض شده‌اند. از سوی دیگر جنگل‌های مازندران دارای قدمتی طولانی با گونه‌های کمیاب گیاهی و جانوری است؛ اما طی سالیان گذشته به دلیل دپوی پسماند به ویژه پسماندهای پلاستیکی برخی گونه‌ها منقرض‌شده و تنها می‌توان در کتاب‌های تاریخ به جستجوی آن‌ها پرداخت!
گفته می‌شود حیوانات وحشی مختلفی در شمال کشور در خطر انقراض هستند. از طرفی در سال‌های اخیر که سفر به مناطق کویری و کمتر شناخته شده نیز مورد توجه طبیعت گردان قرار گرفته، دایره رهاسازی پسماندهای پلاستیکی از مناطق خوش آب و هوا به دیگر نقاط این سرزمین نیز تسری یافته است. حالا دیگر باید نگران رهاسازی پلاستیک در کویرها و صخره‌ها بود! 
محمدرضا محبوب فر، کارشناس و عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار کشور عنوان کرده است که معمولا در نوروز و یا روز طبیعت بیش از دیگر مواقع سال شاهد تخریب طبیعت و رهاسازی پسماندهای پلاستیکی هستیم. هر چند ۱۳ فروردین ماه به عنوان روز طبیعت شناخته می‌شود اما در این روز بیشترین تخلفات در حوزه محیط‌زیست رخ می دهد، متأسفانه کارکرد و رویکرد نام‌گذاری این روز که همان حفظ طبیعت بوده به کلی فراموش شده است. 
عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار کشور از این موضوع ابراز تأسف کرده است که روزبه‌روز شاهد استقبال مردم از ظروف یک‌بار مصرف و پاکت‌های پلاستیکی هستیم، به همین خاطر حجم زباله پلاستیکی تولیدی و رهاسازی آن در طبیعت روزبه‌روز افزایش می یابد. متأسفانه هنوز نتوانسته ایم
مردم را به این مرحله از اقناع برسانیم که حداقل در ایام سفر به همراه خود ظروف یک‌بار مصرف و پلاستیکی نیاورند و این حساس‌سازی باید توسط رسانه‌ها صورت بگیرد ولی به این مسئله بی توجهی شده و نوروز امسال نیز گردشگران اثری از خود در طبیعت و جاده ها به جا گذاشتند، و حجم انبوهی ظروف و کیسه‌های پلاستیکی در طبیعت رها شد. حال اینکه تجزیه این مواد حتی ممکن است تا ۵۰۰ سال زمان‌ ببرد و طی این مدت این زباله‌ها علاوه بر زشت کردن چهره طبیعت، سبب آلوده شدن خاک می‌شوند و اگر داخل رود ریخته شوند آب را آلوده می‌کنند. 

 هنوز کار جدی‌ای برای مقابله با مصرف بیش از اندازه پلاستیک ‌ صورت نگرفته است
سالانه چهار ميليون تن انواع پسماند پلاستيكی در کشور توليد می‌شود كه سهم هر ايرانی از اين ميزان برابر ۱۴۰ گرم در روز است. تنها كمتر از ۱۳ درصد اين پسماندها بازيافت می‌شوند و باقی به محل‌های دفن زباله يا بدتر از آن در محیط‌های طبیعی مانند رودخانه‌ها و درياها وارد می‌شوند. فعالان محیط زیست معتقدند که در کنار تمام کمی و کاستی‌ها در حوزه محیط زیست، حذف کیسه‌های پلاستیکی و محصولات یک بار مصرف، کمک بزرگی به طبیعت ایران خواهد کرد و تأثیر بسیار مهمی در کاهش تولید پسماند‌های ناشی از مصرف کیسه‌های پلاستیکی خواهد گذاشت اما هنوز برای مقابله با مصرف بیش از اندازه پلاستیک ‌کار جدی‌ای صورت نگرفته است.

سال گذشته مدیرکل دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد که در راستای ماده ۳ آیین‌نامه ممنوعیت توزیع رایگان کیسه‌های پلاستیکی به منظور حفظ محیط زیست، قانون محدودیت توزیع کیسه‌های پلاستیکی از هفته زمین پاک شروع می‌شود و فروشگاه‌های زنجیره‌ای کیسه رایگان توزیع نخواهند کرد، این خبر خیلی زود باعث خوشحالی فعالان محیط زیست شد. دغدغه‌مندان در این‌باره اظهارنظر کردند که می‌توان در این موضوع حداقل از کشورهای پیشرفته الگو گرفت و در فروشگاه‌های بزرگ، با دریافت مبلغی در ازای کیسه‌های پلاستیکی، مردم را تشویق کرد که از سبد خرید یا کیسه‌های پارچه‌ای استفاده کنند. اما این طرح فقط به مدت یک هفته در دستور کار قرار گرفت و پس از آن، دوباره در فروشگاه‌های زنجیره‌ای کیسه‌های پلاستیکی به شکل رایگان توزیع شد. 

 اولویت‌هایی مهم‌تر از حذف کیسه‌های پلاستیکی؟
برخی از کارشناسان محیط‌زیست معتقدند اجرای چنین طرح‌هایی در دراز مدت امکان‌پذیر نیست؛ چراکه بسیاری از شهروندان تمایلی به خرید کیسه زباله ندارند و برای همین از کیسه‌های خرید به‌عنوان کیسه زباله استفاده می‌کنند، در نتیجه وقتی که ببینند در فروشگاه‌های بزرگ همانند گذشته کیسه پلاستیکی ارائه نمی‌شود، طبیعتا به سمت خرید از فروشگاه‌های محلی خواهند رفت. این کارشناسان تأکید می‌کنند که فرهنگ‌سازی در رابطه با عدم مصرف کیسه‌های پلاستیکی در ایران و در شرایط کنونی دشوار است، به این دلیل که جامعه درگیر مشکلات متعددی است و  بسیاری از شهروندان اولویت برای تغییر را در مسائل دیگر می‌دانند و بعید به نظر می‌رسد که بخواهند از آن در ‌واقعیت استقبال کنند. 

علی عمرانی، استاد دانشگاه و دکترای محیط زیست در‌این‌باره می‌گوید: «بهتر است در فروشگاه‌ها فعلا به شهروندان پاکت کاغذی داده شود و بعد به‌مرور آن‌ها را به سمت استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای سوق داد. بسیاری از شهروندان برای دریافت تخفیف و یا استفاده از محصولات غذایی با قیمت مناسب‌تر به فروشگاه‌های زنجیره‌ای یا تره‌بار می‌روند و در شرایط اقتصادی و اجتماعی کنونی، اینکه به آن‌ها گفته شود برای کیسه پلاستیکی باید به طور جداگانه پول بدهید، باعث خشم و نارضایتی بیشتر آن‌ها خواهد شد. خیلی از شهروندان با چنین طرح‌هایی همراه نمی‌شوند و آن را در شرایط کنونی کشور جدی نمی‌گیرند، چرا که می‌بینند مشکلات متعددی حتی در زمینه محیط‌زیست وجود دارد و حالا دولت از حذف کیسه پلاستیکی شروع کرده است. اغلب دریاچه‌ها و تالاب‌ها خشک و یا در معرض خشک شدن قرار‌گرفته‌اند، آلودگی هوا به یک امر عادی در تمامی فصول سال بدل شده است، بحران ریزگرد‌ها در استان‌های زیادی وجود دارد و اینکه مسئولان صرفا از مخرب بودن کیسه‌های پلاستیکی و حذف آن سخن بگویند برای جامعه قابل‌قبول نیست. البته تلاش برای حذف کیسه‌های پلاستیکی تقریبا در بسیاری از کشور‌های پیشرفته دنیا اجرایی شده است و ایران جزء معدود کشور‌هایی است که بعد از خرید، کیسه رایگان به مردم داده می‌شود اما این اقدام نه‌تنها نیاز به فرهنگ‌سازی دارد بلکه نیاز به اعتماد‌سازی و توجه دولت به دیگر مسائل زیست‌محیطی هم دارد.» 

این استاد دانشگاه در ادامه درباره زیان‌هایی که پلاستیک به طبیعت وارد می‌کند، معتقد است: «پلاستیک بلای جان محیط‌زیست و به طور کلی حیات است. زمانی که در گذشته چوب و تخته و سایر مواد طبیعی برای تهیه ظروف کم شد، پلاستیک جانشین همه اینها شد. پلاستیک عنصر قابل تجزیه‌ای نیست. ارقامی که برای زمان تجزیه پلاستیک می‌گویند، مثل۱۰۰ یا ۵۰۰ سال، هیچ کدام مستند نیستند. مسلما زمان بسیار طولانی برای تجزیه پلاستیک لازم است. برخی از انواع پلاستیک هم اصلا قابل تجزیه نیستند و می‌توانند اثر مخرب و سوء برای زمان طولانی در طبیعت ایجاد کنند. به طور مثال اگر پلاستیک در خاک فرو رود، فرآیند رسیدن اکسیژن به ریشه گیاهان را مختل می‌کند یا اگر پلاستیک در دریا ریخته شود، می‌تواند اثرات مخربی در تغذیه جانوران آبزی داشته باشد. حتی گفته می‌شود بطری‌های پلاستیکی که در آن‌ها آب آشامیدنی ریخته می‌شوند، پس از مدتی مواد شیمیایی را به آب وارد می‌کنند که در درازمدت برای سلامت بدن زیان‌آور است. امروزه متأسفانه در هر شهر و منطقه طبیعی از ایران که می‌رویم، شاهد از میان رفتن زیبایی مناظر طبیعی به خاطر وجود زباله‌ها و پلاستیک‌های موجود در طبیعت هستیم. درباره خطرات پلاستیک در طبیعت می‌توان صدها مقاله و کتاب نوشت زیرا مسئله بسیار پراهمیتی است.»

 نمی‌توان آنچه در اروپا قابل اجراست، در ایران هم اجرایی کرد
برخی کشور‌ها طی مصوبه‌ای برای چند دهه مصرف پلاستیک را ممنوع اعلام کرده‌اند. عمرانی درباره اینکه آیا این نوع قوانین در کشور ما هم قابلیت اجرایی دارد یا خیر، می‌گوید: «هم قوانین و هم مردم ایران با سایر کشورها متفاوت هستند. مدیریت پسماند در کشور  نیاز به کار دارد. ما در حال حاضر نمی‌توانیم آنچه در اروپا قابل اجرا هست را در ایران هم اجرا کنیم. کسی که با موضوع مدیریت زباله و پسماند سروکار دارد، باید درس این موضوع را خوانده باشد. متأسفانه در برخی موارد، مدیران ما درس این حوزه را نخوانده‌اند اما عهده‌دار مسائل اجرایی مدیریت پسماندها هستند. مسئله مدیریت و قانون پسماند و اینکه ما بتوانیم مصرف پلاستیک را در ایران محدود کنیم، به سادگی امکان‌پذیر نیست.» 

 جهان در حال کاهش مصرف پلاستیک 
منیره مجلسی، استاد رشته بهداشت و محیط زیست دانشگاه شهید بهشتی، درباره دلیل افزایش مصرف پلاستیک در ایران و جهان به رسانه‌ها توضیح می‌دهد: «بسیاری از کشورهای دنیا مصرف پلاستیک را کاهش داده‌اند. مثلا در فروشگاه‌ها دیگر اجازه نمی‌دهند که خرید با کیسه پلاستیکی صورت بگیرد و کیسه‌های پارچه‌ای را جایگزین کرده‌اند یا اصلا خودشان به مشتری‌ها کیسه پلاستیکی ارائه نمی‌دهند. البته در ایران هم نسبت به گذشته برای این موضوع تلاش‌هایی شده است. ولی هنوز ما نتوانسته‌ایم چندان مصرف پلاستیک را کاهش دهیم. جمعیت رو به افزایش است و به همین دلیل تقاضا هم بیشتر شده و همچنین دیگر مثل گذشته نیست که افراد اجناس را فله‌ای خریداری کنند بلکه اجناس در بسته‌بندی‌های پلاستیکی و پلیمری ارائه می‌شود. اگر ما بخواهیم مصرف پلاستیک را کاهش دهیم، باید وضعیت بسته‌بندی کالاها را تغییر دهیم. باید تبلیغ و تشویق کنیم که تولیدکننده‌ها، پلاستیک‌های دوستدار محیط زیست و فسادپذیر بسازند. یا باید برنامه‌های کشورها و شهرها به گونه‌ای باشد که انگیزه برای بازیافت در مردم ایجاد شود. در خیلی از کشورهای اروپایی فرهنگ جداسازی پلاستیک‌ها از سایر زباله‌های فسادپذیر خانگی، کاملا در میان مردم جا افتاده است. نه‌تنها در خانه‌ها بلکه در مراکز تجاری و رستوران‌ها هم این موضوع اتفاق می‌افتد. بنابراین نیاز به آموزش مردم در نحوه استفاده از پلاستیک و آگاه کردن آن‌ها از مضرات پلاستیک برای محیط زیست است. البته از طرفی هم نیاز است پلاستیک‌های تجزیه‌پذیر مقاوم‌تری تولید شود تا مشتری‌ها بیشتر برای استفاده از این نوع پلاستیک‌ها ترغیب شوند. اگر پلاستیک‌های دوستدار محیط زیست، مقاومت لازم را نداشته باشند و به راحتی پاره شوند، مشتری‌ها تمایل زیادی برای استفاده از این نوع پلاستیک نخواهند داشت.»

مجلسی به اهمیت نقش مردم در کاهش استفاده از کیسه‌های پلاستیکی اشاره کرده و می‌گوید: «زمانی که فروشندگان کیسه پلاستیکی به مشتری‌ها ارائه نکنند، مشتری‌ها مجبور هستند که از کیف و زنبیل خرید خودشان برای حمل اجناس استفاده کنند و به همین دلیل دیگر این همه ریخت و پاش در مصرف پلاستیک صورت نمی‌گیرد. اما ما شاهد هستیم که در فروشگاه‌ها هرکدام از اجناس را در یک پلاستیک جداگانه به مشتری‌ها ارائه می‌کنند. در گذشته، شیر و نوشابه را در بطری‌های شیشه‌ای که قابلیت مصرف چندباره داشت در اختیار مشتری قرار می‌دادند. اما امروزه این محصولات همگی در بطری‌های پلاستیکی عرضه می‌شوند. در برخی کشورها برنامه‌های تشویقی برای کاهش مصرف پلاستیک ترتیب می‌دهند. مثلا به مردم می‌گویند اگر فرضا پنج شیشه نوشابه خالی را به مراکز بازیافت تحویل بدهند، یک شیشه نوشابه پر مجانی هدیه  می‌گیرند. امروزه در ایران مشتری‌ها پول زیادتری بابت هزینه بسته‌بندی پلاستیکی کالاها خرج می‌کنند. یعنی به نوعی مردم از هر نظر به خاطر این بسته‌بندی‌های پلاستیکی متضرر می‌شوند. هرچقدر هم که بسته‌بندی‌های اجناس شکیل‌تر باشد، مردم پول بیشتری برای آن‌ها هزینه می‌کنند. در خیلی از مواقع بسته‌بندی‌ محصولات را برای جلب توجه مشتری رنگ‌آمیزی می‌کنند که خود این رنگ‌هایی که روی پلاستیک‌ها به کار می‌برند هم برای محیط زیست مضر است.» 

 عادت به استفاده از ظروف پلاستیکی در طبیعت باید مطرود شود
مجلسی درباره تأثیر قوانین بر کاهش مصرف پلاستیک هم عنوان می‌کند: «اگر قوانین فقط بر روی کاغذ باشد، خاصیت بازدارندگی ندارند. اما اگر قوانین را اجرا کنند مثلاجرایمی برای ریختن زباله پلاستیکی در طبیعت برای مردم در نظر بگیرند که البته نوعی فرهنگ‌سازی هم به دنبال خودش داشته باشد، مؤثر خواهد بود. الان در مناطق مختلف شهری و خارج شهر شاهد ریخته شدن مقدار زیادی زباله پلاستیکی هستیم. سواحل شمال ایران یا جنگل‌ها آکنده از زباله‌های پلاستیکی هستند که به وسیله گردشگرها در آنجا ریخته شده‌اند. متأسفانه خیلی از مردم استفاده از ظروف یک‌بارمصرف را برای خودشان یک ارزش تلقی می‌کنند و حتی در مهمانی‌ها، پیک‌نیک‌ها و…، از سفره‌ها، بشقاب‌ها و قاشق و چنگال‌های یک‌بارمصرف استفاده می‌کنند. این‌جور عادت‌ها باید مطرود شوند و اجازه ندهند که به صورت یک ارزش در بیاید. البته برخی مواقع استفاده از ظروف یک‌بار مصرف اجتناب‌ناپذیر است و به همین جهت باید جنس این ظروف تغییر کند. مثلا در مراسم های مختلف که غذاهای نذری در ظروف یک‌بارمصرف عرضه می‌شوند، بهتر است جنس این ظروف یک‌بارمصرف به پلاستیک‌های تجزیه‌پذیر تغییر کند. یا در کنار این موضوع باید فرهنگ‌سازی بشود که مردم بعد از استفاده از این ظروف یک‌بارمصرف، آن‌ها را به مراکز بازیافت تحویل بدهند. راهکارها برای کاهش مصرف پلاستیک بسیار زیاد است اما نیاز به عزم همگانی برای اجرایی شدن دارد.»

این استاد دانشگاه خاطرنشان می‌کند: «متأسفانه برای مدیریت پسماندها و زباله‌های تجزیه‌پذیر هم فکر چندانی نشده است. یا این زباله‌ها را در جنگل‌ها دفن می‌کنند یا در دریا ریخته می‌شود و بدون دفع بهداشتی، زباله‌های تجزیه‌پذیر را هم وارد محیط زیست می‌کنند. بدون تردید قوانین سایر کشورها برای ممنوعیت مصرف پلاستیک در ایران هم قابلیت اجرایی شدن دارد، شاید ما در خیلی از مواقع فرهنگ غنی‌تری نسبت به اروپایی‌ها داشته باشیم. اما قوانین ما باید اجرایی بشوند. قوانین روی کاغذ به خودی خود تأثیری ندارند. ما قوانین محکمی برای تولیدکنندگان مواد زائد یا تفکیک زباله‌ها از مبدأ داریم؛ اما این قوانین اجرا نمی‌شوند، بنابراین چه سودی می‌توانند داشته باشند؟! اگر تمام اقشار مردم متحد بشوند و مخصوصا برای کودکان فرهنگ‌سازی شود، شاید بتوان جلوی مصرف و ریخت و پاش بی‌رویه پلاستیک را گرفت. به هر حال ما مجبوریم این کار را بکنیم و تا دیرتر نشده و صدمات جدی‌تری به محیط زیست وارد نشده، باید کاری کرد.»