محمد فرامرز
خشکسالی یک پدیده طبیعی و تکرارشونده اقلیمی است. وقوع این پدیده در تمام نقاط جهان محتمل است، هرچند که ویژگی‌های آن از نقطه‌ای به نقطه دیگر کاملا متغیر و متمایز است. لذا ارائه یک تعریف واحد برای خشکسالی بسیار مشکل است چراکه بسته به تفاوت‌های اقلیمی، نیازها و نظام‌های موجود و راهبردهای اتخاذشده در نقاط مختلف می‌توان تعاریف متفاوتی از پدیده خشکسالی ارائه نمود. تعاریف مختلفی در خصوص خشکسالی ارائه‌شده و آنچه در تعریف ما ملاک عمل می‌باشد ویژگی‌های اقلیمی هر منطقه است که عامل تعیین‌کننده در تعریف خشکسالی است. همچنین می‌توان بر اساس نیازهای موجود در یک منطقه نیز خشکسالی را تعریف کرد به‌عنوان‌مثال در کشت‌های مختلف دیم میزان آب موردنیاز هر محصول متفاوت از دیگری است و لذا عدم وقوع بارش در دوره یک ماهه ممکن است برای کشت شالی به معنای خشکسالی باشد اما برای کشت جو این تعریف صدق نکند. اما به‌طورکلی خشکسالی به عدم وجود بارش کافی در طی یک دوره زمانی اطلاق می‌گردد و باعث ایجاد کمبود آب برای برخی فعالیت‌ها، برخی گروه‌ها و یا بخش های زیست‌محیطی می‌گردد. برخی از تعاریف به مفاهیم کلی اشاره می‌کند به‌طوری‌که عموم مردم قادر به فهم و درک آن باشند. به‌عنوان‌مثال می‌توان گفت: خشکسالی به دوره‌ای گفته می‌شود که کمبود بارش در آن دوره باعث بروز خسارات شدید به محصولات کشاورزی و کاهش تولیدات می‌گردد. تعریف مفهومی خشکسالی همچنین در تدوین سیاست‌های مقابله با خشکسالی نیز می‌تواند مفید و مؤثر باشد. به‌عنوان‌مثال می‌توان قانونی را تدوین کرد که در صورت کاهش بارندگی تا یک حد معین مردم بتوانند از مزایای بیمه‌های خشکسالی استفاده نمایند. این نقطه را می‌توان نقطه خطر بحرانی نامید. نقاط بالای این نقطه، خطرپذیری نرمال نامیده می‌شود. البته تعیین نقطه بحرانی نیاز به تحقیقات مفصل در زمینه‌های مختلف هواشناسی، هیدرولوژی ، کشاورزی ، گیاه‌پزشکی و … دارد. تدوین این قوانین باعث شفاف‌سازی سیاست‌های حمایتی دولت‌ها درزمینه مقابله با بحران خشکسالی و پیامدهای آن خواهد بود. تعریف دقیق نقطه بحرانی و شناخت درست آن از جانب کشاورزان و سایر گروه‌های ذینفع میزان مشاجرات و کشمکش‌ها را در دوران خشکسالی به حداقل خواهد رساند. شناخت مفهوم خشکسالی در حالت بهره‌برداری این امکان را به ما می‌دهد که بتوانیم زمان آغاز ، پایان و شدت خشکسالی را دریابیم. جهت تعیین آغاز دوره خشکسالی، تعریف بهره‌برداری خشکسالی، زمان کاهش بارش و یا هر فاکتور دیگر اقلیمی را از حد تعیین‌شده در طول دوره زمانی مشخص را نشان می‌دهد. این کار به‌سادگی و با مقایسه اطلاعات روز با آمار سی سال گذشته قابل انجام است . نقطه‌ای که ممکن است به‌عنوان نقطه شروع خشکسالی تعیین گردد نقطه‌ای است که کمتر از فرضا ۷۵ درصد میانگین بارش بلندمدت منطقه باشد. البته همان‌طور که قبلا ذکر شد تعیین این نقطه نیاز به یک کار فشرده جمعی و تحقیقات گسترده‌ای دارد. به‌عنوان‌مثال تعریف بهره‌برداری خشکسالی در بخش کشاورزی می‌تواند با مقایسه مقادیر روزانه بارش و تبخیر و تعرق به‌منظور تعیین کمبود رطوبت خاک و بیان این نسبت‌ها به‌عنوان تأثیرات خشکسالی در رفتار گیاهان در مراحل مختلف رشد موردبررسی قرار گیرد. این‌چنین تعریف کارکردی می‌تواند با ارزیابی دقیق برخی اطلاعت هواشناسی، رطوبت خاک و شرایط گیاهان در دوران مختلف و نیز بررسی میزان تأثیر این شرایط بر میزان رشد و بازدهی گیاهان مورداستفاده قرار گیرد. خشکسالی بهره‌برداری همچنین می‌تواند به‌عنوان ابزاری مناسب جهت تحلیل شدت، مدت وتناوب خشکسالی در یک محدوده زمانی خاص مورداستفاده قرار گیرد. درهرحال ارائه هر تعریفی نیاز به داشتن اطلاعات و آمار هواشناسی در مقیاس‌های مختلف زمانی و نیز اطلاعات مربوط به میزان تأثیرات خشکسالی بر روی بازدهی گیاهان با توجه به طبیعت تعریف ارائه‌شده دارد. اقلیم‌شناسی خشکسالی در یک منطقه خاص ، می‌تواند کمک مؤثری در جهت شناخت بهتر و دقیق‌تر مشخصات خشکسالی و نیز میزان تأثیرات آن در مقیاس‌های مختلف باشد. وجود اطلاعات کافی و دقیق در برنامه‌ریزی‌های مقابله با خشکسالی و اتخاذ سیاست‌های مناسب بسیار ارزشمند و حیاتی است. سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های مقابله با خشکسالی می‌تواند با رویکردها ، جنبه‌ها و دیدگاه‌های مختلفی اتخاذ گردد. 
 ابعاد و جنبه‌های خشکسالی 
همان‌طور که ذکر گردید خشکسالی از دیدگاه‌ها و جنبه‌های متفاوتی می‌تواند موردبررسی و مطالعه قرار گیرد. در هر یک از این محدوده‌ها و عرصه‌ها مشخصات و ویژگی‌های خاصی مدنظر قرار می‌گیرد. اصولا در منابع مختلف خشکسالی را از چهار منظر زیر موردبررسی و تحلیل قرار می‌دهند:
  اقلیمی خشکسالی 
خشکسالی هواشناسی معمولا بر پایه میزان و درجه خشکی و طول دوره تداوم خشکی ( در مقایسه با میزان طبیعی و نرمال بارش ) بیان می‌گردد. در این جنبه از خشکسالی آنچه که باید مدنظر قرار گیرد ویژگی‌های و تفاوت‌های اقلیمی است که باعث تفاوت بسیار در میزان بارش در نواحی مختلف می‌گردد. به‌عنوان‌مثال در برخی ازمناطق جهان که معمولا در تمام مدت سال بارندگی در آنجا رخ می‌دهد ( مناطق مرطوب حاره‌ای و نیمه حاره‌ای ) خشکسالی را به مفهوم بارشی کمتر از حد تعیین‌شده در طی چند روز متوالی در نظر گرفته‌اند. درحالی‌که این تعریف در مناطق کم بارش به‌هیچ‌عنوان نمی‌تواند قابل‌اعتنا و اتکا باشد و باید میزان بارندگی متوسط سالانه ، فصلی و یا ماهیانه به‌عنوان ملاک موردتوجه قرار گیرد. 
  خشکسالی کشاورزی
خشکسالی کشاورزی جنبه‌های مختلف خشکسالی اقلیمی و یا خشکسالی هیدرولوژیکی را به تأثیرات کشاورزی پیوند می‌دهد. در این تعریف بیشتر توجه و تمرکز بر کمبود بارندگی ، تفاوت تبخیر و تعرق، واقعی با تبخیر و تعرق پتانسیل کمبود رطوبت خاک ، میزان افت سطح آب‌های زیرزمینی و یا مخازن است. آب موردنیاز گیاهان بستگی تام به شرایط غالب اقلیمی منطقه ، خصوصیات بیولوژیکی گیاه موردنظر ،
 مرحله رشد و خصوصیات فیزیکی و بیولوژیکی خاک دارد. آستانه خشکسالی کشاورزی باید بگونه ای تعریف و تعیین گردد که در مقدار معین آستانه میزان آب موردنیاز گیاهان مختلف در دوره‌های مختلف رشد از حالت بذر تا بلوغ کامل بتواند تأمین گردد. کمبود رطوبت خاک سطحی در هنگام کاشت ممکن است مانع از جوانه‌زنی و یا حداقل باعث به تاخیر افتادن رویش و جوانه‌زنی گیاه گشته و نهایتا به کاهش تراکم گیاه در واحد سطح و کاهش تولید منجر گردد. اما اگر رطوبت خاک سطحی در هنگام رویش زودرس به‌اندازه کافی بوده و رطوبت خاک زیرسطحی کم باشد تأثیری در بازدهی نهایی گیاه نخواهد داشت، به شرطی که این کاهش رطوبت خاک زیرسطحی در طی دوره رشد گیاه با آبیاری و یا با وقوع بارش جبران گردد.
  خشکسالی هیدرولوژیکی 
خشکسالی هیدرولوژیکی را باید به همراه تأثیرات کاهش دوره بارش ( شامل بارش برف ) بررسی کرد. 
خشکسالی های هیدرولوژیکی معمولا همزمان با خشکسالی های اقلیمی و کشاورزی نبوده و با تأخیری نسبت به آن‌ها روی می‌دهد چراکه زمان طولانی‌تری موردنیاز است تا اینکه این کاهش بارش بتواند خود را در اجزای سیستم هیدرولوژیکی از قبیل کاهش رطوبت خاک ، جریان آب رودخانه‌ها و یا سطح آب دریاچه‌ها و مخازن نشان دهد. بنابراین نقش و تأثیر خشکسالی هیدرولوژیکی در بخش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی کاملا متمایز از یکدیگر است. به‌عنوان‌مثال کاهش بارندگی می‌تواند باعث نقصان و کاهش سریع رطوبت خاک گردد که این امر در وهله اول توسط متخصصین و مسئولین کشاورزی قابل‌مشاهده و فهم خواهد بود و مسئولین نیروگاه‌های برقابی و یا محیط‌زیست با تأخیر چندماهه‌ای ممکن است اثرات آن را دریابند. از طرف دیگر آب جاری و یا آب ذخیره‌شده در سیستم‌های هیدرولوژیکی از قبیل رودخانه‌ها و مخازن، بهره‌برداران متعددی داشته و استفاده‌های چندمنظوره همانند کنترل سیلاب، آبیاری ، کشتیرانی ، بهداشت و شرب ، ماهیگیری و حیات‌وحش از آن‌ها به عمل می‌آید و لذا پیامدها و شدت اثرات خشکسالی هیدرولوژیکی را افزون‌تر و پیچیده‌تر می‌سازد و در هنگام وقوع خشکسالی رقابت بر سر استفاده از منابع آبی باعث بروز کشمکش‌هایی بین استفاده‌کنندگان از آب می‌گردد. 
  نقش عوامل غیر اقلیمی در خشکسالی هیدرولوژیکی
سیستم‌های هیدرولوژیکی حلقه اتصال مناطق مختلف به یکدیگر هستند و کمبود بارش در یک منطقه ممکن است مناطقی خارج از محدوده خود را نیز تحت تأثیر قرار دهد. به‌عنوان‌مثال کمبود بارش درمناطق بالادستی حوزه آبخیز ، تمام حوزه را با خطر خشکسالی مواجه خواهد ساخت . خشکسالی چندساله اخیر شرق کشور به‌تبع از خشکسالی مناطق بالادستی حوزه آبخیز هیرمند در کشور افغانستان که منجر به قطع آب و خشک شدن رودخانه هیرمند گردیده بود نمونه بارزی از این تأثیرات است . علاوه بر این تغییرات کاربری اراضی در بالادست حوزه آبخیز مشخصه‌های هیدرولوژیکی حوزه از قبیل نفوذپذیری و میزان تولید رواناب را تحت تأثیر قرار داده و ابتدا موجب وقوع سیل و نهایتا خشکسالی در پایین‌دست خواهد شد. 
بنابراین تغییرات کاربری از عواملی است که علیرغم عدم وجود تغییرات محسوس درپارامترهای مؤثر در خشکسالی اقلیمی ممکن است شدت کمبود آب و خشکسالی هیدرولوژیکی را در منطقه تشدید نماید. از دیگر عوامل مؤثر در تشدید خشکسالی بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی می‌باشد. تشدید استفاده از آب‌های زیرزمینی برای بالا بردن سطح زیر کشت فشار مضاعفی را بر منابع آب زیرزمینی وارد ساخته و این فشار فزاینده باعث افت فاحش سفره‌های آب زیرزمینی می‌گردد. در سال‌های خشکسالی که استفاده از این منابع دوچندان می‌گردد افت سطح سفره‌های آب زیرزمینی به حالت بحرانی می‌رسد. تخریب اراضی ناشی از چرای مفرط و روش‌های نامناسب کشاورزی و آبیاری و متعاقب آن‌ها فرسایش آبی و بادی اثرات خشکسالی را تشدید می‌نمایند. 
راندمان آبیاری نیز می‌تواند از دیگر عوامل موثربر خشکسالی باشد. در ایران راندمان آبیاری حداکثر ۳۵ درصد است یعنی اینکه حدود دو برابر آبی که مورداستفاده قرار می‌گیرد به هدر می‌رود. الگوی مصرف آب شرب نیز اثرات خشکسالی را تشدید می‌نماید. به‌عنوان‌مثال سرانه آب مصرفی شهروندان تهرانی حدود ۲۳۹ لیتر است، درحالی‌که این رقم در کشورهای اروپای غربی حدود ۱۲۰ لیتر است . در هر دو حالت، فشار فزآینده‌ای بر منابع آبی وارد گشته و عوارض خشکسالی در بخش‌های دیگر تشدید می‌شوند. 
 توالی و ترتیب پیامدها و اثرات خشکسالی 
ترتیب و توالی تأثیرات خشکسالی های مختلف بیشتر می‌تواند به متمایز ساختن و تشخیص هر یک از انواع خشکسالی کمک نماید. معمولا وقتی خشکسالی بروز می‌کند بخش کشاورزی به دلیل وابستگی عمیق به میزان رطوبت خاک اولین بخشی خواهد بود که اثرات خشکسالی را حس خواهد کرد. میزان آب موجود در خاک به‌سرعت و تحت تأثیر دوره خشکسالی کاهش خواهد یافت. در صورت ادامه روند خشکسالی سایر مردمی که منابع مختلف آبی استفاده می‌کنند نیز تحت تأثیر قرار خواهند گرفت . گروه‌هایی از مردم هم که از منابع آب سطحی و زیرزمینی استفاده می‌کنند آخرین گروهی خواهند بود که این مسئله را لمس می‌کنند. البته میزان این تأثیرات بستگی مستقیم به طول دوره خشکسالی دارد ، مطمئنا دوره‌های طولانی‌تر خشکسالی اثرات مخرب‌تری را به بار خواهند آورد. هنگامی‌که خشکسالی اقلیمی به اتمام می‌رسد و بارش به شرایط طبیعی بازمی‌گردد، نوبت به ترمیم شرایط آب‌های سطحی و زیرسطحی می‌رسد که تحت شرایط خشکسالی به شدت افت نموده‌اند. 
  خشکسالی اقتصادی اجتماعی 
تعاریف خشکسالی اقتصادی اجتماعی در ارتباط با برخی کالاهایی اقتصادی است که عناصر اقلیمی ، هیدرولوژیکی و کشاورزی خشکسالی را به همراه خوددارند. این نوع خشکسالی کاملا متفاوت از انواع پیشین خشکسالی می‌باشد. چراکه این نوع خشکسالی وابسته به زمان و مکان فرآیند عرضه و تقاضا است . کالاهای اقتصادی از قبیل آب ، حبوبات ، علوفه ، ماهی و حیوانات آبزی ، نیروی الکتریسیته برقابی بستگی به شرایط آب و هوایی دارند. به دلیل تغییرات طبیعی اقلیمی تأمین آب موردنیاز مردم در سال‌های مختلف در نوسان خواهد بود .
 لذا خشکسالی اقتصادی اجتماعی هنگامی رخ می‌دهد که میزان تقاضا برای یک کالای اقتصادی وابسته به آب از میزان عرضه آن‌که تحت تأثیر کاهش بارندگی کاسته شده پیشی گیرد. 
  برنامه‌ریزی مقابله با خشکسالی 
این پدیده از سایر بلایای طبیعی پیچیده‌تر و بخش‌های بیشتری از جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به‌اندازه سیل و طوفان خسارت به بار می‌آورد. میزان آسیب‌پذیری جوامع انسانی در قبال پدیده خشکسالی به شدت تحت تأثیر عواملی چون: رشد جمعیت، تغییرات جمعیتی، مشخصه‌های آماری ، میزان توسعه‌یافتگی و سطح تکنولوژی ، روند و الگوی مصرف آب ، سیاست‌های دولت ، رفتارهای اجتماعی و سطح آگاهی‌های زیست‌محیطی قرار دارد. این عوامل همیشه دستخوش تغییر و تحول هستند و لذا به‌تبع این تغییرات میزان آسیب‌پذیری نیز ممکن است کم یا زیاد گردد.