طاهر قلی‌زاده محمدی
کارشناس مباحث ارتباطات اجتماعی و خانواده
ارتباطاتی که بین انسان‌ها جریان دارد و می‌تواند رمز خوشبختی آن‌ها در زندگی محسوب شود، به‌واسطه برخی رفتارها که از آن‌ها می‌توان به‌عنوان آفات ارتباطات یادکرد، ممکن است به چالش کشیده شود و بسیاری از پیوندها را با خطر دوری و حتی دشمنی‌ها مواجه کند.  درواقع ارتباطات انسانی، پدیده‌ای است بسیار لطیف و ظریف. به اندک غفلتی آسیب می‌بیند و با اندک آسیبی، چالش‌های بزرگ را پدید می‌آورد. ارتباط را نکاتی ظریف و جزئی به وجود می‌آورد، اما تأثیراتی بزرگ بر جا می‌گذارد. انسان دارای قوای ارتباطی بسیار قدرتمند و تکامل‌یافته‌ای است و می‌تواند کوچک‌ترین پیام‌ها را از دل رفتارهای ارتباطی مخاطب خود دریابد. تغییر لحنی کوچک، می‌تواند ناراحتی به بار بیاورد و اندکی کنترل تن صدا، می‌تواند یک بحث ساده را از جدالی حاد و توهین‌آمیز شدن حفظ کند.
برای دچار نشدن ارتباط به این آفات و یا رفع آن‌ها اولین مرحله، شناخت مواردی است که آسیب‌ها را به وجود می‌آورند زیرا تا وقتی‌که رفتارهای آسیب‌زا شناخته نشوند، نمی‌توان برای محقق نشدن و یا رفع آن‌ها اقدام صحیحی داشت.
از آفات ارتباطی که تعاملات را با خطرات جدی مواجه می‌کند و نمی‌توان به‌سادگی از کنار آن عبور کرد رفتارهایی است که به هر طریق اسباب خشمگین کردن فرد مقابل را فراهم می‌کند. خشم نقطه‌ضعف هر انسانی است و قدرتمندترین نیروی دافعه را پدید می‌آورد. نکته‌ای که امیرالمؤمنین علیه‌السلام به زیبایی از آن به این صورت یادکرده است: «زمانی كه‌ انسان‌دوست‌ خود را ناراحت‌ و خشمگين‌ ساخت‌، زمينه جدايی را فراهم‌ ساخته‌ است.» (نهج‌البلاغه، حکمت ۴۸۰) نمی‌شود انکار کرد که اگر انسان با رفتار خود، فردی را خشمگین کرد با این کار یقینا او را از خود دور کرده است. البته همان‌طور که در روایت نیز به‌صورت مطلق آمده خاصیت خشمگین کردن این است که طرف مقابل از انسان دور خواهد شد خواه خشم و ناراحتی فرد مقابل به ناحق ایجادشده باشد و یا به حق! آنچه در ارتباط طرف مقابل را خشمگین می‌کند، عبور از خط قرمزهایی است که هر فرد دارد. برخی خط قرمزها در انسان‌ها عمومیت دارد. بی‌احترامی و توهین، تجاوز از حقوق، رفتار نفاق‌آلود، عدم درک صحیح، بدگمانی و تهمت و ازاین‌دست رفتارها، تمام انسان‌ها را خشمگین ساخته و وادار به دفاع از خود و هویت خود می‌کند. برخی رفتارها نیز خط قرمزهای منحصر به هر فرد هستند. اصل این است که فارغ از منطقی بودن یا نبودن این خط قرمزها، از تجاوز به آن‌ها خودداری کرده و حتی‌المقدور اسباب خشمگین کردن شریک ارتباطی‌مان را، خواه همکار باشد، خواه عضوی از خانواده و خواه یک دوست، فراهم نکنیم. از آن‌سو به دلیل تأثیر شدیدا مخرب و بعضا غیرقابل جبرانی که عصبانیت در رابطه‌ها می‌گذارد، در دین بسیار به کنترل خشم و کظم غیظ دعوت‌شده است.  
بااین‌حال در یک رابطه، گاهی باید کار درست و ضروری را به‌رغم آگاهی از خشمگین شدن شخص مقابل انجام داد. از باب نمونه فرض شود که انسان به‌درستی و با شیوه‌ای صحیح نکاتی را برای مخاطب خود که کاری ناصحیح را انجام داده بازگو کرده است اما شخص مقابل به‌غلط عصبانی و ناراحت شده که این را نمی‌توان اتفاق بدی دانست چراکه در این‌گونه موارد نیت شخص تذکردهنده، مانع‌شدن از تحقق یک اشتباه بزرگ بوده و فرض نیز چنین است که مراحل تذکر را به‌درستی و از روی وظیفه طی کرده است اما فرد مقابل از روی ناآگاهی و یا عناد خشمگین می‌شود و به قدم گذاشتن در بیراهه خود اصرار می‌ورزد که عاقبت این مخالفت و ناراحتی را امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام این‌گونه می‌فرماید: «مخالفت كردن با مشاورِ دلسوز و فهميده و کارآزموده، حسرت به بار می‌آورد و پشيمانى در پى دارد.» (نهج‌البلاغه؛ خطبه ۳۵)اما آنجا که انسان به نادرستی فرد مقابل را آزرده‌خاطر و خشمگین کرده است از دو حالت خارج نیست و هردوی این حالت‌ها نیز شایع‌اند. گاهی انسان آگاهانه دست به چنین رفتارهایی می‌زند و در طول زندگی به‌دفعات متعدد افراد پیرامون خود را به‌ناحق خشمگین و آن‌ها را از خود دور می‌کند. این خصلت که از آن به‌عنوان آتشین‌مزاجی و خلق‌وخوی عصبی یاد می‌شود دلایل روانی، روحی و حتی جسمی فراوانی دارد. مثلا ترشح برخی هورمون‌ها در بدن می‌توان موجب غلیان خشم و عصبانیت باشد. از جهت روانی، کم‌حوصلگی، نگرانی یا بیماری‌های گوناگون ذهن و روان، می‌تواند منجر به افزایش بیش‌ازاندازه عصبانیت شود. ازلحاظ روحی نیز منیت، نفس‌پرستی و غالبه شیطان این آسیب را افزایش می‌دهد که راه آن پناه بردن به معنویات و افزایش عزم است. در کل اگر عصبانیت ناشی از برخی اختلالات روحی، روانی و جسمی است که به‌صورت وراثتی و یا اکتسابی و یا محیطی ایجادشده  می‌بایست از طریق بررسی‌های کارشناسانه و درنهایت تغییر سبک زندگی و حتی دارودرمانی به دنبال برطرف کردن آن بود. اما حالت دوم که بازهم کاملا شایع است و اکنون آن را موردبررسی قرار خواهیم داد این است که بسیاری از اوقات انسان‌ها ناآگاهانه و بدون قصد، کاری می‌کنند که دوستان حقیقی خود را خشمگین کرده و آن‌ها را از خود دور کرده و یا حتی برای همیشه آن‌ها را از دست می‌دهند.
چنان‌که آمد این مورد از شایع‌ترین موارد محسوب می‌شود و معمولا انسان‌ها دوست ندارند اطرافیان و عزیزانشان را از روی عمد و به‌غلط ناراحت کرده و از خود دور کنند اما تحت تأثیر برخی عوامل، کاری را انجام می‌دهند و یا مطلبی را بر زبان جاری می‌کنند که اسباب دور شدن فرد مقابل را فراهم می‌آورد و نه‌تنها با این کار دوست خود را رنجانده و اسباب مشکلات دنیایی را برای خود فراهم می‌آورند بلکه یقینا آثار سوء این برخورد می‌تواند سختی‌هایی را برای زندگی پس از مرگ آن‌ها هم فراهم آورد. پس یقینا بهترین کار این است که ببینیم چگونه می‌توان از بروز این‌گونه رفتارها جلوگیری کرد.
شاید بتوان یکی از عوامل اصلی در تحقق این‌گونه رفتارها را عدم آگاهی دانست. متأسفانه شاهد این هستیم که در بسیاری از موارد انسان‌ها حتی به نیت خیرخواهانه اقدام به کارهایی می‌کنند، اما باتوجه به آگاهی نداشتن به زوایای مختلف آن کار، آنچه انجام می‌شود نتیجه‌ای نخواهد داشت مگر ایجاد ناراحتی و بروز مشکلاتی که ممکن است به‌راحتی قابل جبران نباشد.
پس شاید بتوان گفت بهترین عاملی که می‌تواند مانع بسیاری از مشکلات محسوب شود و از تحقق اختلافات زیادی جلوگیری کند بالابردن سطح آگاهی‌ها می‌باشد؛ لذا می‌بینیم در روایات، حضرات معصومین بالابردن سطح بینش و عقل را از امور مهم معرفی می‌کنند که دوری از آن، انسان را دچار هلاکت خواهد کرد چنان‌که از امام سجاد علیه‌السلام چنین روایت‌شده که حضرت می‌فرماید: «كسى كه بينش و عقل خود را به كمال نرساند (و در ركود فكرى به سر برد) به‌سادگی در هلاكت و گمراهى و سقوط قرار خواهد گرفت.» (مستدرك الوسائل ج‏۱۱، ص: ۲۰۷۹)