حلقه مفقوده «چه باید کرد» در ایرانِ زلزله‌خیز
گروه اجتماعی
زلزله مهم‌ترین رخداد طبیعی است که تقریباهمه ما، لرزش آن را زیر پای خود حس کرده‌ایم و حالا پس از وقوع دو زمين‌لرزه شديد در هرمزگان که به سه هزار واحد مسکونی آسیب رسانده و میزان خسارت‌ها به منازل مسکونی و زیرساخت‌ها بالغ‌بر ۷۰۰ میلیارد تومان برآورد شده، این سؤال به ذهنمان خطور کرده است که آیا انسجام در امدادرسانی و ارائه خدمات به زلزله‌زدگان و اسکان اضطراری، مهم‌ترین مواردی است که باید پس از وقوع زلزله مدنظر باشد؟ این‌که چقدر در حلقه مدیریت بحران، هماهنگی و وحدت برنامه‌ریزی حکم‌فرماست، به‌تنهایی کافی نیست و این نوع مدیریت، ابعاد دیگری هم دارد که معمولا پس از هر بار لرزش شدید زمین فراموش می‌شود.
البته در جریان زلزله هرمزگان، برخی نقاط قوت در امر مدیریت بحران برجسته و پررنگ است؛ ازجمله تأسیسات زیر بنایی آسیب‌دیده که به‌سرعت در حال وارد شدن به مدار هستند و جریان زندگی در شهر و روستا، حالت عادی به خود گرفته و معاون‌اول رئیس‌جمهور نیز شامگاه یک‌شنبه پس از جلسه هیئت دولت به‌همراه وزرای بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و نیرو از مناطق زلزله‌زده گیشان و آب‌شیرین بازدید کرد و از نزدیک در جریان آسیب‌ها و خسارات واردشده به منازل مسکونی مردم و زیرساخت‌ها قرار گرفت و گفت: «دولت در کنار مردم درصحنه خواهد بود و بنیاد مسکن به‌سرعت، کار بازسازی و ترمیم منازل را به عهده بگیرد تا به مشکل زمستان و بارندگی نرسیم. همچنین از بنیاد برکت می‌خواهم که به‌موازات بازسازی منازل مردم برای اجرای طرح‌های اشتغال‌آفرین در منطقه نیز اقدام کند.» این‌ها در زمره اقداماتی است که باید پس از وقوع زلزله در دستور کار باشد اما تعیین درست مشخصات زلزله و راهنمایی دقیق مسئولین امداد و نجات نیز بسیار درخور توجه است.
حتما شنیده‌اید که زمین‌لرزه‌ها به لحاظ عمق بروز – محلی که امواج از درون زمین منتشر می‌شود – به سه‌طبقه تقسیم‌بندی می‌شود. زلزله‌های عمیق، زلزله‌هایی هستند که عمق کانون آن‌ها بیش از ۳۰۰ کیلومتر است. هرچه عمق زلزله‌ها کمتر باشد خرابی‌های بیشتری دارد. هر چه بزرگی یک زلزله بیشتر و کانون آن به سطح زمین نزدیک‌تر خطرات بیشتری دارد. در زلزله‌های کم‌عمق معمولا شدت تکان‌ها به‌سرعت از مرکز زلزله کاهش می‌یابد. البته در زلزله کرمانشاه که مؤسسه ژئوفیزیک، عمیق آن را ۱۱ کیلومتر عنوان کرده، اگرچه عمق کمی داشته اما آن‌چه باعث شد نیمی از پهنه ایران آن را احساس کنند، بزرگای زلزله بوده است و ازاین‌رو، اساتید پژوهشکده زلزله‌شناسی تأکید می‌کنند که اعلام درست و شفاف مختصات زلزله می‌تواند پس از وقوع هر بار لرزش زمین، به تسریع روند امدادرسانی کمک کند. ناگفته نماند که درج برخی اطلاعات غلط و یا اشتباهات سهوی در اعلام ریشتر و کانون زلزله، اتفاقی طبیعی است که معمولا بزرگ‌ترین مراکز بین‌المللی همچنین اشتباهاتی را مرتکب می‌شوند اما در بازه زمانی کوتاه، خطای خود را اصلاح‌کرده تا تیم‌های ارزیاب و امدادی جهت کمک‌رسانی و آغاز بررسی خسارات احتمالی در اسرع وقت به کانون زلزله اعزام شوند.
آدرس غلط زلزله!
از این منظر، مهدی زارع – عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله به «رسالت» می‌گوید: «مهم‌ترین عاملی که بعد از لرزش زمین اهمیت دارد، تعیین درست و ارائه گزارش صحیح از مشخصات زلزله و راهنمایی دقیق مسئولین امدادی است اما در زلزله بندرعباس، مختصات زلزله به‌درستی اطلاع‌رسانی نشد و مرکز لرزه‌نگاری کشوری، بزرگای ۶/۴ و ۶/۳ را اعلام و حتی محل زلزله را جزیره قشم عنوان کرد، درحالی‌که اعلام آدرس اشتباه در امر مدیریت بحران موجب می‌شود که زمان طلایی را از دست بدهیم. این اتفاق قبلا هم رخ‌داده و در جریان زلزله منجیل، مؤسسه ژئوفیزیک ابتدا محل لرزش را دریای مازندران و سپس کوه‌های دیلمان اعلام کرد، اما این زلزله مربوط به ۳۱ سال پیش بوده و یا در هنگام وقوع زلزله بم گفتند، کانون زلزله در جازموریان- ۱۴۰ کیلومتر جنوب بم است که این لرزش هم مربوط به ۱۸ سال پیش است. اما در زلزله بندرعباس، ظرف ۶ دقیقه مشخص بود، زلزله کجا اتفاق افتاده و کانون آن را می‌توانستند با تمام مراکز بین‌المللی و داخلی چک کرده و اشتباه را تصحیح کنند که هیچ ایرادی ندارد، چون برخی مراکز اشتباه می‌کنند و خطاهای این‌چنینی در همه جای جهان ممکن است رخ بدهد، بنابراین به‌محض آنکه متوجه شدند اطلاعات اولیه‌ای که ارائه کرده‌اند اشتباه بوده، باید بلافاصله تصحیح می‌کردند و حتی در طول ساعت‌های اولیه زلزله، باید اشتباهات خود را با به‌دست آوردن اطلاعات به‌روزتر و دقیق‌تر، چند بار تصحیح کنند و این اتفاقی مرسوم است. زلزله اول بندرعباس باقدرت ۶ بوده و لرزش دوم، ۶/۳ بوده است و میزان ریشتر لرزش اول باید اصلاح می‌شد اما همان ریشتر ۶/۴را اعلام کردند، درحالی‌که رئیس مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران، مرتب با شبکه خبر صحبت می‌کرد و این امکان را داشت که مشخصات زلزله را تصحیح کند. خوشبختانه کانون این زلزله تا شعاع ۲۰ کیلومتری خالی از سکنه بوده و درواقع، شهر فین ۲۰ کیلومتر با کانون زلزله فاصله داشته است و این مسئله باعث شد تعداد جان‌باختگان، یک نفر باشد اما در خبرها از سوی مسئولین مدیریت بحران این‌گونه مطرح شد که با توجه به آنکه شرایط بسیار بهتر از زلزله بم شده، در هنگام لرزش بم، ۳۰ هزار تلفات داشتیم اما در زلزله بندرعباس، فقط یک نفر جانش را ازدست‌داده است. ماهم امیدواریم شرایط بعد از زلزله بم بهتر شده باشد، ولی این آدرس غلطی است که سبب گمراهی می‌شود. چون زلزله بندرعباس، وسط کوه‌ها اتفاق افتاده و همان‌طور که گفتم، ۲۰ کیلومتری کانون آن، خالی از سکنه بوده است و باعث شد تا میزان تلفاتمان یک نفر باشد.»
لزوم ارزیابی درست محلی و منطقه‌ای
زارعی بابیان این‌که، مدیریت بحران مسئله‌ای تعاملی با سازمان‌های مختلف است، عنوان می‌کند: «اورژانس و هلال‌احمر عملکرد خوبی داشتند و از امکانات خود استفاده کردند اما سازمان مدیریت بحران کشور، مثل همه مواقع دیگر در یک حرکت انفعالی به سر برد؛ کوچک کردن ابعاد این اتفاق به حادثه‌ای محلی درست نیست، بالاخره در جریان این زلزله، چندین استان ما لرزیده و حتی برخی از شهرهای نواحی شرقی عربستان نيز لرزه‌های خفيفی احساس كرده‌اند. سازمان مدیریت بحران کشور، باید آن نقش ملی در مرکز و محلی در بندرعباس را به‌درستی ایفا کرده و اطلاعات را مدام دریافت و به‌روزرسانی کند اما این سازمان در همان حدودی که قانون مشخص کرده، اطلاعات را از مرکز لرزه‌نگاری ژئوفیزیک دریافت نموده است. ولی چنانچه اطلاعات این مرکز لرزه‌نگاری درست نباشد، باید به سراغ سایر مراکز بین‌المللی و داخلی هم رفت و نباید صرفا در حد رفع تکلیف مواردی را که مؤسسه ژئوفیزیک اعلام کرده، رسانه‌ای کنیم. درست است که ما باید طبق قانون عمل کنیم اما باید پویا و به‌روز هم باشیم و ارزیابی محلی و منطقه‌ای به‌درستی انجام شود. هیچ مرکزی هم جز مؤسسه ژئوفیزیک اعلام نکرد که زلزله اول ۶/۴ بوده است و لازم بود این میزان ریشتر در گزارش‌های بعدی اصلاح شود، اما با توجه به این مسئله، همچنان رسانه‌ها میزان قدرت این زلزله را ۶/۴ اعلام می‌کنند.» این عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی تأکید می‌کند، «نکته دیگری که بعد از زلزله اهمیت دارد، اطلاع‌رسانی لحظه‌ای و سازنده از طریق صداوسیماست که از این نظر، رسانه ملی ما بسیار خوب عمل کرد. مدیرعامل صداوسیما به رادیو بندرعباس دستور داد که تا صبح روز بعد، پخش زنده داشته باشند و این برخوردی حرفه‌ای است. بااین‌حال درزمینه اعلام کانون محل زلزله و میزان ریشتر نیز باید حرفه‌ای عمل می‌کردیم.»
ایستگاه‌های لرزه‌نگاری توسعه یابد
علی بیت‌اللهی- دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی نیز در پاسخ به «چه باید کردهای» پس از وقوع زلزله و این‌که تعیین دقیق مختصات لرزش زمین چقدر می‌تواند در میزان خدمات‌دهی و عملکرد ما مؤثر باشد، مباحثی را مطرح می‌کند و ابتدا برای شفاف‌تر شدن ابعاد این موضوع به «رسالت» توضیح می‌دهد: « همان دقایق اولیه، موقعیت زلزله بندرعباس، جزیره قشم اعلام شد، اما بعد اعلام کردند شمال بندرعباس و حوالی فین است. بزرگی زلزله را هم ۶/۴ و ۶/۳ عنوان کردند که با ایستگاه‌های بین‌المللی متفاوت است،
در بسیاری از زلزله‌ها این تفاوت‌ها مشهود است. حتی ایستگاه‌های لرزه‌نگاری اروپا و آمریکا نیز برآوردهایی که انجام می‌دهند، با یکدیگر متفاوت است. این را توجه داشته باشید که اعلام زلزله و اختلاف عددی که بین بزرگا و حتی مختصات موقعیت رومرکز زلزله‌ها ممکن است در داخل کشور بوجود بیاید، امری طبیعی است و حتی مراجع جهانی هم، باتوجه به اطلاعات تکمیلی، بزرگی و رومرکزی که ابتدا اعلام کرده‌اند را تغییر می‌دهند.
در این هم تردیدی نیست که ایستگاه‌های لرزه‌نگاری ما، حداقل باید چهار برابر تعداد کنونی افزایش یابد، تا به‌دقت مناسبی برسیم، اما با همین دستگاه‌های موجود، کاری که در مرکز لرزه‌نگاری انجام می‌شود، قابل‌تحسین و حمایت است و نباید مسئله را به این سمت سوق دهیم که اشتباهات این‌چنینی همیشگی است، درحالی‌که این‌گونه نیست، در برخی زلزله‌ها، مرکز لرزه‌نگاری، رقمی را اعلام می‌کند که مراجع جهانی هم به‌تبع آن، داده‌های خود را اصلاح می‌کنند. البته با توسعه ایستگاه‌های لرزه‌نگاری، میزان ثبت داده‌های زلزله بیشتر می‌شود و دقت جانمایی و برآورد بزرگی زلزله بسیار بالا می‌رود. این مسئله طبیعی است و در همه موارد هم به همین صورت است. به‌عنوان‌مثال، اگر در یک محله، نظرسنجی انجام شود، نتیجه درستی به‌دست نمی‌آید و باید در سطح وسیع‌تری باشد تا بتوانیم برآورد درست‌تری داشته باشیم. در رابطه با ثبت زلزله نیز به همین طریق است، ما اگر ایران را با کشورهایی که رخداد زلزله را فراوان تجربه کرده و اصطلاحا لرزه‌خیز هستند، مقایسه کنیم، می‌بینیم که نسبت ما حداقل یک‌چهارم و یک‌پنجم ایستگاه‌های لرزه‌نگاری است و تعداد ایستگاه‌هایمان به‌مراتب کم است.»
ترس و فرار نشانه عدم آموزش است
بیت‌اللهی در ادامه به دیگر «چه باید کردهای» پس از زلزله اشاره‌کرده و می‌گوید: « این موضوع، بسته به گروه‌های مرجع و هدف باید تعریف شود. مردم، اولین گروهی هستند که لازم است این «چه باید کردها» را بدانند. مردمی که در معرض زلزله هستند و یا در حین رخداد، در معرض زلزله قرار دارند. دراین‌بین، رسانه‌ها نیز نقش کلیدی و مؤثری دارند و باید افزایش دانش رفتاری مردم را در حین وقوع زلزله و پس‌ازآن ارتقاء دهند. اگر به آمار مصدومان سازمان اورژانس کشور دقت کنید، می‌بینید که ۹۹ درصد مصدومان زلزله بندرعباس به علت ترس و فرار دچار سانحه شده‌اند که ترس و فرار نشانه عدم آموزش است. اگر موارد آموزشی به‌طور مستمر ادامه داشته باشد، مردم حین زلزله و بعدازآن رفتار صحیحی خواهند داشت و دچار مشکل و آسیب نمی‌شوند.»
مدیریت شایعات
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی بیان می‌کند: «موضوع بعدی که در سازمان مدیریت بحران باید موردتوجه باشد، مدیریت شایعات است. تجربه نشان داده که بعد از رخداد زلزله، شایعات مختلفی دال بر تشدید حادثه مطرح می‌شود و چون این‌گونه اخبار، بیشتر مورد استقبال قرار می‌گیرد، گفته می‌شود سونامی خواهد آمد و یا زلزله بزرگ‌تری درراه است که در جریان زلزله اخیر هم، ما این شایعات را شنیدیم، درحالی‌که مدیریت این‌گونه مسائل بسیار مهم است، چراکه امنیت روحی- روانی جامعه به‌ویژه کودکان و افراد مسن و کسانی که بعد کارشناسی موضوع برای آن‌ها مبهم است، به مخاطره می‌افتد. یکی از بهترین اقداماتی که می‌توان انجام داد، انتقال نظرات کارشناسی در رسانه است و این امر، آلام مردم را تسکین می‌دهد، اما متأسفانه در این زمینه، نقصان و کاستی را به‌وضوح مشاهده می‌کنیم.»
بیت‌اللهی در ادامه مبحث «چه باید کردهای» پس از زلزله، اسکان موقت را هم بسیار مهم دانسته و تأکید می‌کند: «همان‌طور که در جریان زلزله بندرعباس مشاهده کردیم، مردم به خیابان‌ها پناه بردند. درحالی‌که کارشناسان می‌دانستند پس از وقوع زلزله دوگانه، لرزش بزرگ‌تری اتفاق نمی‌افتد اما جو روانی زلزله و پس‌لرزه‌های پس‌ازآن، باعث می‌شود که مردم به خیابان بیایند و ترجیح بدهند در محیط‌های باز حضورداشته باشند و این ترس هم به خاطر عدم اطمینان به ساختمان‌هایی است که در آن زندگی می‌کنند. در بندرعباس در طول این چند روز پیش‌بینی می‌شود که هوا بین ۷ تا بیست‌وچند درجه در نوسان باشد و اگر چنین رخدادی در مکان‌های سردسیر و پربارش رخ می‌داد، عملا امکان اسکان موقت و توزیع چادر فراهم نبود. بنابراین ضرورت دارد، محیط‌هایی که برای اسکان موقت تدارک دیده‌شده، دارای زیرساخت‌های مناسب و از پیش آماده باشد، این مسئله، باعث می‌شود که اولا محیط شهری آسیب نبیند و در ثانی مردمی که ترجیح می‌دهند بیرون از منزل باشند، اذیت نشوند. لذا تجهیز مکان‌های اسکان موقت هم بسیار اهمیت دارد.»
عدم اغراق در اعلام تخریب‌ها
موضوع بعدی که دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی به آن اشاره دارد، رسیدگی به نقاط ضعف سازه‌ای است و در این رابطه تشریح می‌کند: «باید دید چه ساختمان‌هایی، در چه نقطه‌ای آسیب‌دیده‌اند و نقاط ضعف‌ها کجا بوده است، آیا نظارت برساخت و سازها دارای اشکال بوده و وضعیت ساخت‌وسازهای روستایی به چه صورت است. این موارد باعث اولویت‌بندی شده و ساختمان‌هایی باکیفیت نازل به‌ویژه در سکونتگاه‌های روستایی که تخریب‌ها در این موارد بیشتر مشاهده می‌شود، باید ترمیم‌شده و در راستای مقاوم‌سازی آن‌ها اقدام کرد. البته در اعلام تخریب‌ها نباید اغراق کرد. در بعضی از مناطق، مسئولان عددی را به‌عنوان میزان تخریب اعلام می‌کنند که ممکن است آن عدد به واقعیت نزدیک نباشد، درحالی‌که اگر این اعداد و ارقام درست اعلام شود، باعث خواهد شد که درک درست‌تری از حادثه داشته باشیم. این اغراق از سوی دستگاه‌های ذی‌ربط به دودسته تقسیم‌بندی می‌شود، بعضی از دستگاه‌ها برای آنکه امتیازی را در این رابطه کسب کنند، می‌گویند خسارت‌ها کم بود یا خسارتی نداشته‌ایم؛ به این معنا که کیفیت نظارت و رسیدگی‌هایمان خوب بوده است، درحالی‌که در همین زلزله بندرعباس، شتاب زلزله بسیار کم بوده و به هر ترتیب خیلی مخرب نبوده است. در نقطه مقابل، بعضی از دستگاه‌ها برای آنکه اعتبار بیشتری را درخواست کنند تا حداقل نیمی از این اعتبار اخذ شود، اغلب غلو می‌کنند و این مسئله بیشتر از جهت جذب اعتبار و کمک به مردم است. در هر حالت، آن واقع‌بینی پس از وقوع زلزله بسیار حائز اهمیت است.»
تدوین اقدامات پسا زلزله در قالب ضابطه و دستورالعمل
بیت‌اللهی در جمع‌بندی سخنانش تأکید می‌کند: « تمامی اقدامات و رفتارهایی که بعد از زلزله انجام می‌دهیم باید در قالب ضابطه و مقررات تدوین شود تا اثرات اصلاحی آن استمرار داشته باشد. متأسفانه بعدازآنکه خبرهای مربوط به زلزله فروکش می‌کند و آب‌ها از آسیاب می‌افتد و جو هیجانی خاموش می‌شود و همه‌چیز به حالت نرمال برمی‌گردد، کل موضوع فراموش می‌شود. درحالی‌که باید این موضوع از سوی دستگاه‌ها و نهادها پیگیری شود و مهم‌ترین کار هم، ظرفیت‌سازی و نهادسازی است. لازم است درس آموخته‌ها از زلزله را مدنظر داشت و نقاط ضعف را برطرف کرده و نقاط قوت را تقویت نمود و نسبت به اطلاع‌رسانی به‌موقع و مدیریت شایعات،حفظ امنیت روحی و روانی مردم، نظارت برساخت و سازها و سرعت در نحوه امداد و نجات اقدام کرد. به‌عنوان نمونه در زلزله مخرب سرپل‌ذهاب برآورد شد که بیش از سه برابر نیاز مردم، چادر توزیع‌شده و این‌ها سرمایه‌های کشور است و اگر به‌درستی نیازسنجی نشود و درس آموخته‌های ما به انتشار دستورالعمل و شیوه‌نامه منجر نشود، ممکن است همچنان شاهد هدر رفت سرمایه‌ها باشیم.»
حوادث طبیعی , زلزله , زلزله بندرعباس
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط رسالت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.