چندی است که تولید مازاد لیموترش و گوجه فرنگی زمینه قیمت شکنی برای این محصولات و نگرانی کشاورزان را فراهم کرده است. کشاورزانی که نگرانند افزایش عرضه، قیمت‌ها را به قدری سقوط دهد که درآمدشان به حداقل برسد، چشم به کمک‌های دولت دوخته‌اند. اگر به موقع به آنها کمک نشود، بیم آن می‌رود که سال دیگر یا به کشت محصول دیگری روی بیاورند و یا به فکر تغییر اراضی کشاورزی برای تامین معاش خود بیفتند.

در شرایطی که بازارهای جهانی غذا به دلیل تبعات ناشی از تغییر اقلیم و جنگ روسیه و اوکراین به‌عنوان قطب تولید غلات دنیا متلاطم شده و بسیاری از کشورها سیاست‌های محافظه کارانه در صادرات محصولات کشاورزی را در پیش گرفته‌اند، کوچکترین دلسردی در کشاورزان و ایجاد تنش در بازارهای داخلی محصولات کشاورزی به راحتی می‌تواند ارکان و بنیان‌های امنیت غذایی کشور را به لرزه در بیاورد.

در چنین شرایطی وزارت جهاد کشاورزی به‌عنوان اصلی‌ترین حامی کشاورزان، راهی ندارد جز اینکه محصولات مازاد را از بازار جمع کند تا علاوه بر کنترل قیمت شکنی، در زمان کمبود عرضه، محصول با قیمت مناسب را وارد بازار کند. این وزارتخانه چندی است با ابلاغیه شورای قیمت‌گذاری اقدام به خرید حمایتی لیموترش جنوب کشور کرده و با کمک تعاونی‌های وابسته به سازمان مرکزی تعاون روستایی، گوجه فرنگی مازاد را از  بازار جمع‌آوری می‌کند. شرکت بازرگانی دولتی ایران نیز وارد عمل شده و برنج مازاد کشاورزان را خریداری می‌کند تا از طریق ایجاد تعادل در بازار، امنیت غذایی کشور را در شرایط آشفته بازارهای جهانی تضمین کند.

سال زراعی که آغاز می‌شود یک چشم کشاورزان به آسمان است و چشم دیگرشان به زمان برداشت محصول. آسمان که خوب ببارد و بخت یارشان باشد، در فصل برداشت، محصول خوبی عایدشان می‌شود. اما آیا آنها به نسبت برداشت خوبی که دارند، درآمد خوبی هم خواهند داشت؟ ماجرای بازار محصولات کشاورزی کاملا به میزان تولید گره خورده است. کشاورزان وقتی درآمدشان بیشتر می‌شود که علاوه بر برداشت حجم مناسب محصول، بتوانند کالای خود را به قیمت بفروشند. اما حکایت بازار محصولات کشاورزی آن‌قدر پیچیده است که گاهی همه محاسبات را به هم می‌ریزد.

بازار محصولات کشاورزی مانند قطعات پازلی است که باید همه اجزایش با هم جور باشند. اگر یک قطعه در جای درست قرار نگیرد، کل پازل به هم می‌ریزد. در این میان، جور همه خطاها را باید دستگاهی به دوش بکشد که وظیفه هدایت کشاورزان را به عهده دارد تا این قشر دلسرد نشوند و سال بعد به کشت خود ادامه دهند و توصیه‌ها را بیشتر جدی بگیرند.

 اشکال در بازار ناشی از نظام خرده مالکی
وزارت جهاد کشاورزی که چندی است برنامه الگوی کشت را به کشاورزان ارائه کرده است، هنوز هم هرازگاهی درگیر تک روی‌های برخی کشاورزان می‌شود. نظام  خرده مالکی در ایران، اجرای سیاست‌های کلان و یکپارچه در اراضی کشاورزی را با مشکلات ریز و درشت مواجه کرده است. کوچک بودن زمین‌های کشاورزی باعث شده که هر کشاورز به دنبال بیشترین منفعت از زمین کوچک خود باشد چرا که کشاورز با آن درآمدی که از یک تکه زمین خود به دست می‌آورد، باید کل نیازهای زندگی یک سالش را تامین کند.

همین مسئله به ظاهر ساده، گاهی سبب می‌شود کشاورزان به توصیه‌های سازمان‌های جهاد کشاورزی استان‌ها گوش ندهند و با تکیه بر اطلاعات سال زراعی گذشته، از کشت محصولی استقبال کنند که با قیمت بالاتری در بازار به فروش رفته و عایدی بیشتری برای کشاورزان داشته است. یا اینکه با بررسی کشت محصول در زمین‌های مجاور، به جای عمل به توصیه‌های دستگاه متولی تولید محصولات کشاورزی، خود راسا درباره کشت محصولشان تصمیم بگیرند و حاصل این رفتار، چیزی جز ایجاد مازاد تولید بر نیاز یک محصول زراعی یا باغی نخواهد بود.

البته این مشکل بیشتر در محصولات زراعی رخ می‌دهد و گهگداری هم که بارش‌ها مناسب است، کمی محصول باغی اضافه می‌آوریم. در این میان وزارت جهاد کشاورزی باید با اجرای سیاست‌های حمایتی تعادل را به بازار محصولات کشاورزی باز گرداند تا حلقه‌های زنجیره تولید از هم نپاشد و کشاورز به فکر تغییر کاربری زمین با ارزش کشاورزی برای رفع مایحتاج اولیه زندگی خود نیفتد. این وزارتخانه راهی ندارد جز اینکه محصول مازاد کشاورزان را برای جلوگیری از ضرر بیشتر این قشر خریداری کرده و با ایجاد تعادل در بازار، مانع سقوط جدی قیمت محصولات کشاورزی با هدف حفظ امنیت غذایی کشور شود.

  سیاست‌های حمایتی، امری رایج
با توجه به ابعاد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بخش کشاورزی، کشورهای دنیا برای حمایت از این بخش سیاست‌های خاص و ویژه‌ای را اعمال می‌کنند. به‌عنوان مثال دولت کانادا در قالب برنامه جامع مشارکت کشاورزی که از ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۸ اجرایی می‌شود، دو طرح بزرگ در حمایت از کشاورزان ایالت اونتاریو را در دستور کار خود قرار داده است. ایجاد سامانه‌های تولید محصولات کشاورزی و دسترسی سریع‌تر، آسان‌تر و ایمن‌تر به بازارهای داخلی و خارجی، دو اقدام مهم دولت کانادا برای حمایت از کشاورزان پرجمعیت‌ترین ایالت این کشور، در قالب برنامه جامع مشارکت کشاورزی به حساب می‌آید.

این کشور با در نظر گرفتن اعتبار ۳٫۵ میلیارد دلاری برای کمک به کشاورزان، خود را موظف به بازاریابی و فروش محصولات تولیدی کشاورزان می‌داند. برنامه دسترسی راحت‌تر به بازار مواد غذایی داخل و خارج این کشور یکی از اقدامات مهم دولت کانادا برای کاهش زیان کشاورزان کانادایی است. طبق اعلام مسئول تولید غلات ایالت اونتاریو نوسانات قیمتی بازارهای جهانی و محلی، تاثیرات منفی بر تولیدات محصولات کشاورزی دارد که با اجرای چنین برنامه‌ای، مشکلات مربوط به بازاریابی و فروش محصولات کاهش می‌یابد.

ایران نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست. متولیان وزارت جهاد کشاورزی هم مانند دیگر نقاط جهان، سیاست‌های حمایتی برای کشاورزان دارد و سالانه در ردیف‌های بودجه، منابعی را برای خریدهای حمایتی در نظر می‌گیرد.
آن طور که غلامرضا هادربادی، سرپرست سازمان مرکزی تعاون روستایی می‌گوید: بابت خرید توافقی محصولات کشاورزی از طریق سازمان برنامه و بودجه حدود ۶۹۰ میلیارد تومان اعتبار در نظر گرفته شده است تا با منابع بانکی تلفیق شده و رقمی چند برابری برای ایجاد تعادل در بازار محصولات کشاورزی فراهم شود.

 نقش تنظیم‌گری وزارت جهاد کشاورزی
اما وزارت جهاد کشاورزی چگونه و با چه روشی بازار محصولات کشاورزی را به وضعیت متعادل باز می‌گرداند و آیا سیاست‌های این وزارتخانه زمینه ضرر و زیان برای دولت را فراهم می‌کند؟ مرتضی معتمد، معاون امور فنی و بازرگانی سازمان مرکزی تعاون روستایی به خبرنگار ما در این رابطه می‌گوید: درباره نحوه تنظیم بازار با ذکر یک مثال توضیح می‌دهد. به‌عنوان مثال کل نیاز کشور به پیاز چهار میلیون تن است اما کشاورزان به دلایلی، چهار میلیون و ۱۰۰ هزار تن محصول تولید کرده‌اند. 

او ادامه می‎دهد: ۱۰۰ هزار تن پیاز مازاد، قیمت چهار میلیون تن محصول را در بازار تحت تاثیر قرار می‌دهد. ما برنامه‌ریزی می‌کنیم و ۱۰۰ هزار تن محصول مازاد را از روی بازار بر می‌داریم و مانع ورود این محصول مازاد به چرخه بازار می‌شویم. این اقدام خود به‌خود قیمت چهار میلیون تن پیاز را نجات می‌دهد.
معتمد می‌گوید: به این شکل عرضه و تقاضا را مدیریت و متعادل می‌کنیم و کار بازار محصولات را بهبود می‌بخشیم. 

 چه محصولاتی خرید حمایتی دارد؟
معاون امور فنی و بازرگانی سازمان مرکزی تعاون روستایی درباره نحوه سیاست گذاری برای خرید حمایتی بیان می‌کند: محصولاتی که جزء محصولات اساسی باشند و مازاد تولید داشته باشند، اگر قیمتشان در بازار پایین بیاید و بیم آن برود که کشاورز ضرر می‌کند، با هماهنگی شورای قیمت‌گذاری به بازار وارد می‌شویم و بخش مازاد محصول را خریداری می‌کنیم.

او اضافه می‌کند: در حال حاضر ما برای لیمو ابلاغیه خرید داریم و مازاد محصول را جمع می‌کنیم. برای گوجه‌فرنگی فعلا از طریق تشکل‌ها وارد عمل شده‌ایم و به آنها گفته‌ایم که با تسهیلات ترجیحی که در اختیارشان قرار می‌گیرد، هر کیلوگرم گوجه ربی را ۳۷۰۰ تومان از کشاورزان خریداری کنند. در حال حاضر گوجه تازه خوری هم با قیمت نسبتا مطلوب در بازار عرضه می‌شود.

به گفته معتمد، برای خرید برنج مازاد کشاورزان شرکت بازرگانی دولتی به‌عنوان متصدی وارد عمل شده و قرار است که برنج‌های موجود در انبارها را خریداری کند.
او درباره شائبه‌های مطرح شده درباره زیان دولت ناشی از امحای محصولات مازاد خریداری شده، می‌گوید: کالایی که خریداری می‌شود به فرآورده تبدیل می‌شود. این فرآورده نگهداری می‌شود و وقتی از فصل برداشت عبور کردیم و تقاضای بازار از عرضه پیشی گرفت آن محصول را به بازار عرضه می‌کنیم تا هم بازار را در زمان خارج از برداشت متعادل کنیم و هم در زمان‌های برداشت شرایط بازار کنترل شود. مثلا  گوجه فرنگی را رب گوجه می‌کنیم و نگه می‌داریم تا محصول وارد بازار نشود.

او تاکید می‌کند: در این چرخه دولت اگر ضرر هم بکند، ضرر حاکمیتی و تنظیم‌گری است و ارتباطی به امحای محصول ندارد.
حفظ امنیت غذایی در هر کشوری، یکی از اولویت‌های مهم و تاثیرگذار بر روی سیاست‌های کلان است. در شرایطی که این روزها، کشاورزان با مازاد محصول مواجه هستند، وزارت جهاد کشاورزی هیچ راهی جز انجام خریدهای حمایتی ندارد زیرا عدم حمایت از کشاورزان، ضربه‌های جبران ناپذیری به امنیت غذایی ایران در بازار آشفته این روزهای جهان وارد می‌کند.