نفیسه امامی 
پتانسیل تجارت و صادرات کالا از ایران با کشورهای همسایه بر اساس آمار رسمی و غیررسمی بسیار فراتر از میزانی است که تابه‌حال در جریان بوده است. ایران درمجموع با ۱۵ کشور دارای مرزهای خاکی و آبی است. هفت‌کشور پاکستان، افغانستان، ترکیه، عراق، ارمنستان، آذربایجان و ترکمنستان با جمهوری اسلامی ایران مرز خاکی دارند و کویت، قطر، امارات متحده عربی، بحرین، عمان، عربستان، روسیه و قزاقستان هشت کشوری هستند که از طریق خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای خزر با کشورمان همسایه به شمار می‌روند.
این تعداد کشورهای همسایه درمجموع دارای بازار هدف ۵۰۰ میلیون نفری هستند که با استفاده از دیپلماسی اقتصادی و فعالیت پررنگ رایزنان اقتصادی می‌تواند به حضور ایران در بازار این کشورها منجر گردد.
بر اساس آمار رسمی ارزش کل تجارت کشور در سال گذشته ۷۳ میلیارد دلار بود که ۳۴ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار ارزش صادرات بوده است. مهم‌ترین اقلام صادراتی کشور به ترتیب بنزین، گاز طبیعی، پلی‌اتیلن، پروپان و محصول پسته و بازار‌های عمده صادراتی هم به پنج کشور چین، عراق، امارات، ترکیه و افغانستان بوده است.
ایران علاوه بر منابع طبیعی، از موقعیت جغرافیایی ویژه‌ای به علت وجود کریدورهای شمال – جنوب و شرق – غرب برخوردار است که دسترسی به کشورهای همسایه را سهولت می‌بخشد و در کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و توسعه ارتباطی بسیار اثرگذار است.  
تحریم، عامل مؤثر در کاهش صادرات
علی‌رغم وجود پتانسیل‌های جغرافیایی و صادراتی، مشکل تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران در مبادلات تجاری و بازرگانی این کشور با همسایگانش تأثیر جدی داشته است. فشار حداکثری از سال ۲۰۱۸ میلادی موجب شد تا بسیاری از ظرفیت‌های اقتصادی و تجاری تهران در حوزه خارجی تحت تأثیر قرار بگیرد. 
محدودشدن میزان فروش نفت خام، سخت شدن دسترسی به سیستم مالی بین‌المللی، محدودیت‌ در نقل‌وانتقال ارز و هراس برخی شرکای تجاری کشور باعث شد تعامل اقتصادی بین ایران و دیگر کشورها به کمترین میزان تنزل یابد. اما در همین شرایط هم بسیاری معتقدند با استفاده از ظرفیت‌های جغرافیایی و برقراری ارتباط با همسایگان می‌توان بسیاری از چالش‌ها در زمینه تأمین منابع ارزی یا دریافت کالاهای موردنیاز را رفع کرد. 
تعامل اقتصادی با همسایگان مزیت کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، سهولت در انتقال کالا و استفاده از پول ملی کشورها به‌جای دلار را به همراه دارد و باعث درهم تنیدگی اقتصادی میان کشورها می‌گردد. این در حالی است که ایران باوجود همه ظرفیت‌های موجود نتوانسته نقش مؤثر و فعال خود در بازارهای کشورهای همسایه را ایجاد و یا حفظ کند و بارها در اخبار خبر از دست رفتن بازار عراق یا دیگر کشورها و در اختیار گرفتن آن توسط ترکیه یا قطر به گوش رسیده است. 
بازار بین‌المللی عرصه رقابت‌هاست و چنانچه قدرت رقابت‌پذیری در عرصه تجارت و صادرات در کشوری وجود نداشته باشد، فرصت‌ها به‌سرعت در اختیار دیگر رقبای بین‌المللی قرار می‌گیرد. 
 ارزشمندی پول ملی با توسعه تجاری منطقه‌ای
کمیل طیبی، اقتصاددان در گفت‌وگو با «رسالت» عدم استفاده از ظرفیت کشور در گسترش تبادلات تجاری با کشورهای همسایه را به علت مشکلات ساختاری عنوان کرد و گفت: ما استراتژی روابط تجاری میان منطقه‌ای را با همسایگان خود نداشتیم و نگاه به این کشورها به‌عنوان بازار گسترش‌یافته نیست و علی‌رغم اینکه در سازمان همکاری‌های اقتصادی اکو و اوراسیا عضویت داشتیم، اما در چارچوب همکاری با این سازمان‌ها فرصت‌های زیادی ازدست‌رفته است.
وی افزود: در تجارت بین‌الملل سیاسی باید مجموعه‌ای از پیمان‌نامه‌ها، قراردادهای همکاری و تعرفه ترجیحی منعقد می‌شد تا مسائل و مشکلات گمرکی حذف شوند ولی هرگز کشور حضور فعالی در این موضوعات نداشت، چون استراتژی توسعه تجارت در اولویت‌های کشور وجود نداشت و هرگز پا را از شعار دادن در این موضوعات فراتر نگذاشتیم درحالی‌که پتانسیل چنین اقداماتی در کشور ما بسیار زیاد است. 
طیبی با اشاره به اینکه در کنار ایران اتحادیه‌های متعددی حضور دارند که از طریق آن‌ها می‌توان روابط چندجانبه ایجاد کرد، گفت: به نظر می‌رسد فاکتورهای غیراقتصادی و نظامی در کشور بیشتر موردتوجه قرارگرفته است و یا ناخودآگاه به آن سمت حرکت کرده اما درمجموع از همکاری‌های اقتصادی غفلت به‌عمل‌آمده است. 
وی با اشاره به اعمال تحریم‌ها و امکان تبادلات تجاری بیشتر با کشورهای همسایه که امکان دور زدن تحریم‌ها را فراهم می‌کند، گفت: از طریق تبادل تجاری منطقه‌ای مناسبات مالی وپولی که مشمول تحریم می‌شوند، کاهش پیدا می‌کند زیرا با روش مبادلات تهاتری امکان کم اثر شدن تحریم‌ها وجود دارد اما به آن توجهی نشده است. 
طیبی شناسایی بازارهای هدف در کشورهای همسایه را مهم ارزیابی کرد و ادامه داد: اگر برای صادرات به عراق یا پاکستان متوجه پیشتازی ترکیه درصادرات به این کشورها می‌شویم، نشان‌دهنده وجود رقابت در میان کشورهای منطقه است و این نکته مهمی محسوب می‌شود، زیرا باعث معرفی پتانسیل‌های تجاری کشور و به دست آوردن بازارهای هدف می‌شود. 
این کارشناس اقتصادی تصریح کرد: باید کشور بر کیفیت کالاهای صادراتی متمرکز شود تا قابلیت رقابت‌پذیری داشته باشد. لازمه انجام همه این امور، استراتژی توسعه صنعتی است که اگر اجرا شود و از آن حمایت صورت بگیرد می‌تواند به توسعه صادرات به کشورهای منطقه کمک کند. 
وی با انتقاد از وجود بوروکراسی و نظام اداری دست و پاگیر در تجارت خارجی گفت: در ایران ترخیص کالاهای گمرکی در حدود ۲۷ یا ۲۸ روز به طول می‌انجامد اما در امارات و در همسایگی ایران این پروسه ۲۴ ساعت بیشتر طول نمی‌کشد. بوروکراسی اداری تجارت خارجی کشور در اکثر مواقع کار را برای تجار با سختی همراه می‌کند و اقدام درستی هم برای آن انجام نگرفته است. 
طیبی با اشاره به مهم‌ترین ویژگی همکاری
 اقتصادی و تجاری میان کشورهای همسایه گفت: دسترسی آسان به بازار گسترده چند صدمیلیونی را می‌توان مهم‌ترین مؤلفه این روابط اقتصادی عنوان کرد. با دسترسی آسان به بازارهای هدف هم می‌توان عرضه‌کننده قوی بود و هم از پتانسیل‌های وارداتی که قابل‌رقابت و ارزان‌تر است، بهره برد که اشتغال‌زایی هم برای کشور به همراه بیاورد.  
وی اضافه کرد: اگر ایران در سازمان اکو نقش فعالی داشته باشد به بازار ۵۰۰ میلیون نفری هم دسترسی پیدا می‌کند. قراردادهای همکاری، پیمان‌نامه‌های تجاری، معرفی کالاهای داخلی و برگزاری بازارچه‌های مرزی می‌تواند به حضور در بازار دیگر کشورها کمک زیادی بکند. 
طیبی با اشاره به استفاده از پول ملی به‌جای دلار در مبادلات تجاری منطقه‌ای گفت: از طریق بازارچه‌های مرزی تنوع در انواع پرداخت هم ایجاد می‌شود و معامله صرفا بر اساس دلار شکل نمی‌گیرد. از این طریق پول ملی هم ارزشمند می‌شود چراکه باوجود مبادله دوجانبه، واردکننده هندی نیاز به ریال ایرانی دارد و کشور هم برای واردات از هند نیاز به روپیه پیدا می‌کند. روپیه از طریق صادرکننده هندی به ما می‌رسد و ریال ایرانی هم از طریق صادرکنندگان کشور در اختیار هند قرار می‌گیرد و از این طریق جریان مبادله پولی هم‌شکل می‌گیرد. 
این اقتصاددان در پایان سخنانش با اشاره به تأکید رئیس‌جمهور برافزایش مبادلات و همکاری‌ها میان ایران و دیگر کشورها گفت: رئیسی در سخنان مراسم تحلیف خود به همکاری‌های ایران با کشورهای همسایه اشاره کرد، اما این اقدام نیازمند داشتن تیم قوی است. برای توسعه این مناسبات باید دیپلماسی اقتصادی شکل بگیرد و رایزنان بازرگانی هم در این زمینه نقش مهمی ایفا کنند.  
باید خاطرنشان کرد که فعال بودن چرخ‌های صنعت از طریق صادرات کشور موجب ایجاد اشتغال و درآمد برای کشور نیز می‌شود. در همین راستا هم ابراهیم رئیسی بر تعامل و بهبود روابط تجاری با همسایگان تأکید کرده و تعامل گسترده با کشورهای همسایه را از اصول سیاست خارجی ایران عنوان کرده است.بااین‌حال حمید زادبوم، رئیس سازمان توسعه تجارت، چندی پیش‌گفته بود که میزان واردات کشورهای همسایه و منطقه ایران در طول یک سال بیش از هزار میلیارد دلار تخمین زده می‌شود و این در حالی است که کل عدد صادرات غیرنفتی ایران در سالی که گذشت، کمتر از ۴۰ میلیارد دلار بوده که بیش از یک‌چهارم آن به چین صادرشده است.بررسی این آمار گواه آن است که باوجودآنکه ایران بخش مهمی از تجارت خارجی خود را بر شرکای منطقه‌ای استوار کرده، اما درعین‌حال نتوانسته از این بازار بزرگ، سهمی مطلوب از آن خود کند. 
اکنون با آغاز به کار دولت جدید این امیدواری ایجادشده است که از طریق فعال‌سازی دیپلماسی اقتصادی و با همکاری وزارت امورخارجه، شرایطی برای سهولت در فرآیند صادرات و تجارت با دیگر کشورها فراهم آید و فرصت‌های ازدست‌رفته قبلی تا حدودی جبران گردد.