گروه اجتماعی
سرانجام آیین‌نامه اعطای تابعیت ایرانی به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی اوایل خردادماه به تصویب هیئت دولت رسید و اکنون متقاضیان می‌توانند پس از ثبت‌نام در سامانه اعلامی از سوی وزارت کشور و طی فرآیند لازم به ادارات ثبت‌احوال برای دریافت شناسنامه مراجعه کنند. پیش‌ازاین، عدم تصویب قانون تابعیت و نداشتن شناسنامه برای فرزندان اتباع خارجی با مادر ایرانی دردسرهای متعددی را ازنظر موانع حقوقی و هویتی تا امنیتی برای این خانواده‌ها به وجود آورده بود. 
در حال حاضر چهار دسته افراد در ایران،  زندگی می‌کنند که فاقد شناسنامه هستند. دسته اول مشکوک‌التابعه‌ها، کسانی که پیشینه ایرانی‌شان موردتردید است؛ مثل برخی شرق‌نشینان. دسته دوم کسانی که با شناسنامه فرد دیگری زندگی می‌کنند، دسته سوم فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی که این موضوع در شرایط فعلی حل‌شده است و دسته چهارم کسانی که تولدشان ثبت‌نشده است. سیستان و بلوچستان، درگیرترین استان کشور با مسئله بی شناسنامگی است، حال‌آنکه به تعبیر احمد میدری، معاون رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی- یکی از بدترین اشکال فقر، فقر حقوقی و هویتی است. کودکانی که قانون، آن‌ها را به رسمیت نمی‌شناسد و در بدترین نوع فقر قرار دارند چراکه نداشتن شناسنامه، کودک را از حقوق اولیه‌ای مثل درمان، تحصیل و… محروم می‌کند و این فرد در جامعه هیچ انتخابی نخواهد داشت. مهم‌ترین دلیلی هم که سبب شده کودکان فاقد هویت باشند، بحث تابعیت و ازدواج زنان ایرانی با مردان غیرایرانی است. 
این مسئله بعد از انقلاب اسلامی به دلیل مواجهه ایران با موج‌های مهاجرتی از کشورهای همسایه به وجود آمد. ۳۰ هزار مادر ایرانی دارای همسر خارجی و حدود ۴۸ هزار فرزند حاصل از چنین ازدواج‌هایی در کشور وجود دارد. دولت از سال‌های قبل از ۱۳۸۰ مرتب به موضوع ورود کرده است اما در هر دوره زمانی به دلیل اختلاف دیدگاه‌ها، موجب شد که راه‌حل‌های متفاوت ارائه شود. سه موج مهاجرتی از کشور افغانستان و حضور مهاجران عراقی در ایران، سیاست درهای باز و پذیرش مهاجران در شهرها و وقوع ازدواج‌های شرعی ثبت‌نشده، افزایش مهاجرت ایرانیان به سایر کشورهای جهان در چند دهه اخیر و حضور بیش از ۵ میلیون ایرانی در خارج از کشور ازجمله دلایل بروز چنین مسئله‌ای درزمینه مهاجرت بود. به هر ترتیب، روز یک‌شنبه ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۸ کلیات لایحه قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی پس از تغییرات و اصلاحاتی در کمیسیون قضایئی در صحن مجلس مطرح و تصویب شد. البته پیش‌تر بررسی و اصلاح بخش‎هایی از قانون تابعیت چندین بار در مجلس شورای اسلامی مطرح‌شده  بود اما هر بار بررسی آن از این مجلس به مجلس دیگر واگذار شد؛ مشکلات امنیتی حاصل از طرح و تغییر بافت جمعیتی کشور در نقاط مرزی کشور، تشویق به مهاجرت و افزایش ازدواج‌های این‌چنینی، از مهم‌ترین دلایل بلاتکلیفی این طرح بوده است.
 موانع مهاجرت
اما پیش‌تر که این آیین‌نامه به تصویب نرسیده بود، مسائل و چالش‌های حوزه مهاجرت متعدد بوده است. این مسائل عبارت‌اند از:
– محرومیت از رانندگی و گواهینامه
– محرومیت از خدمات الکترونیک بانکی
– محرومیت از حق مالکیت
– محدودیت در اشتغال و شغل‌های تعیین‌شده
– مهاجران بدون مدرک و غیرقانونی
– هویت و تابعیت نسل دوم و سوم مهاجران
– هویت و تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی
حال باید به این موضوع بپردازیم که تابعیت چیست و بر اساس چه معیارهایی واگذار می‌شود. 
 تابعیت چیست؟
تابعیت عبارت از رابطه سیاسی و معنوی است که شخص را به دولت معینی مرتبط می‌سازد و درنتیجه آن شخص و دولت از حقوق و تکالیف متقابل نسبت به یکدیگر برخوردار می‌شوند.
مهم‌ترین اصل در تابعیت این است که هر فرد بایستی تابعیتی داشته باشد. لزوم این اصل ازنظر عقل و منطق واضح است، زیرا بشر باید در اجتماع زندگی کندو نمی‌توان تصور کرد که شخصی در اجتماع زندگی کند، ولی به هیچ‌کدام از اجتماعات بستگی نداشته باشد.
منظور از اشخاص در تعریف تابعیت اشخاص حقیقی (انسان)، اشخاص حقوقی یعنی آن  دسته از افراد که دارای منافع و اهداف و فعالیت‌های مشترک هستند و قانون برای آن‌ها شخصیت حقوق مستقل قائل شده است؛مثل شرکت‌های تجاری، دانشگاه‌ها، دولت، انجمن‌ها و … توجه به این نکته ضروری است که بعضی از اشیای منقول مثل هواپیما و کشتی نیز نظر به اهمیت آن‌ها دارای تابعیت کشوری معین هستند.
همچنین شرکت‌ها معمولا دارای تابعیت کشوری هستند که در آن کشور و طبق قوانین آن به ثبت رسیده و هواپیما‌ها و کشتی‌ها نیز تابعیت کشوری رادارند که با پرچم آن حرکت می‌کنند و قوانین و مقررات آن کشور بر آن حاکم است.
 انواع سیستم‌های اعطای تابعیت
در دنیا سیستم تابعیت بر دو اصل کلی خون و خاک استوار است و کشور‌ها بر مبنای نیاز‌های اجتماعی خود اعطای تابعیت را بر مبنای یکی از این سیستم‌ها قرار داده‌اند و گاهی اوقات نیز ممکن است کشوری سیستم تلفیقی را در اعطای تابعیت انتخاب کند.
 سیستم خاک
سیستم خاک معمولا در کشور‌های مهاجرپذیر اعمال می‌شود بر اساس این سیستم هر کودکی که در قلمرو کشوری متولد شود تبعه آن کشور محسوب می‌شود صرف‌نظر از این‌که والدینش تابعیت کدام کشور را داشته باشند درواقع در این سیستم تابعیت شخص از روی محل تولدش مشخص می‌شود کشور‌هایی مانند کانادا، آرژانتین، برزیل، استرالیا و … سیستم خاک را پذیرفته‌اند.
 سیستم خون
سیستم خون یا تابعیت نسبی سیستمی است که در آن تابعیت از طریق نسب به طفل تحمیل می‌شود یعنی طفل به‌محض تولد تابعیت پدر یا مادرش یا هر دو را تحصیل خواهد نمود کشور‌هایی مانند سوئیس، اتریش، آلمان، مجارستان، ایران و … سیستم خون را پذیرفته‌اند.
 تابعیت مضاعف
تولد اطفال در قلمرو کشور بیگانه‌ای که تابع سیستم خاک هستند، موجب می‌شود که از یک‌سو، تابعیت محل تولد به آنان داده شود و از سوی دیگر
 اگر والدین تابعیت کشوری رادارند که سیستم خون مبنای اعطای تابعیت است تابعیت پدر یا مادر یا هر دو نیز به فرزندان آنان اعطا می‌گردد.
به‌عنوان‌مثال تولد فرزندان ایرانیان مقیم در کشور انگلیس موجب ایجاد تابعیت مضاعف می‌شود؛ زیرا در حقوق انگلستان سیستم خاک پذیرفته‌شده است، درحالی‌که در حقوق ایران پذیرش سیستم خون موجب انتقال تابعیت پدران ایرانی به اطفال آنان می‌شود؛ بنابراین زمانی که شخصی به‌طور همزمان تابعیت دو کشور را دارا باشد، وی دارای تابعیت مضاعف و یا تابعیت دوگانه است. داشتن تابعیت مضاعف غیرعادی است و ممکن است مشکلاتی را برای فرد دو تابعیتی به وجود آورد.
این افراد، چون تابعیت دو کشور رادارند می‌توانند همزمان از امکانات هر دو کشور استفاده کنند در قبال این مزیت باید حق شهروندی خود را هم در هر دو کشور بجا بیاورند. به‌عنوان‌مثال باید به هر دو کشور مالیات بپردازند یا در هر دو کشور به خدمت سربازی بروند.
حال که با انواع سیستم‌های اعطای تابعیت آشنا شدیم و دانستیم که تابعیت در ایران در درجه اول بر مبنای سیستم خون اعطا می‌شود لازم است به این مسئله نیز توجه کنیم که در مواردی سیستم خاک و ازدواج نیز در ایران مبنای اعطای تابعیت قرارگرفته است لذا در این قسمت ماده ۹۷۶ قانون مدنی را موردبررسی قرار می‌دهیم به‌موجب ماده ۹۷۶ قانون مدنی اشخاص زیر تبعه ایران محسوب می‌شوند:
۱- کلیه ساکنین ایران به‌استثنای اشخاصی که تابعیت خارجی آن‌ها مسلم بوده و اسناد تابعیت‌شان نیز مورد اعتراض دولت ایران نباشد.
۲- کسانی که پدر آن‌ها ایرانی است اعم از این‌که در ایران یا در خارج متولدشده باشند. (سیستم اعطای تابعیت مبتنی بر خون)
۳- کسانی که در ایران متولدشده و پدر و مادر آن‌ها معلوم نباشند. (سیستم خاک)
۴- کسانی که در ایران از پدری که تبعه خارجی است متولدشده و بلافاصله بعد از رسیدن به ۱۸ سال تمام لااقل ۱ سال دیگر در ایران اقامت کرده باشند.
۵- کسانی که در ایران از پدر و مادر خارجی که یکی از آن‌ها در ایران متولدشده به دنیا آمده باشند.
۶- هر زن تبعه خارجی که با مرد ایرانی ازدواج کند.
۷- هر تبعه خارجی که تابعیت ایران را تحصیل کند.
وضعیت تابعیت زنان خارجی که شوهر ایرانی دارند
به‌موجب بند ۶ ماده ۹۷۶ قانون مدنی هر زن تبعه خارجه که شوهر ایرانی اختیار کند ایرانی محسوب می‌شود. اگر شوهر از تابعیت ایران خارج گردد زن مزبور در تابعیت ایرانی خود باقی خواهد ماند همچنین با پایان یافتن ازدواج، در اثر فوت شوهر یا طلاق نیز این تابعیت خودبه‌خود از بین نمی‌رود.
 وضعیت تابعیت زنان ایرانی که با مردان خارجی ازدواج می‌کنند
به‌موجب ماده ۹۸۷ قانون مدنی هر زن ایرانی که با تبعه خارجه ازدواج می‌نماید به تابعیت ایرانی خود باقی خواهد ماند مگر این‌که مطابق قانون مملکت زوج، تابعیت شوهر به‌واسطه وقوع عقد ازدواج به زوجه تحمیل شود، ولی درهرصورت بعد از وفات شوهر و یا جدایی به‌صرف تقدیم درخواست به وزارت امور خارجه به انضمام ورقه تصدیق فوت شوهر و یا سند جدایی تابعیت اصلی زن به او تعلق خواهد گرفت.
 شرایط تحصیل تابعیت ایران
مطابق ماده ۹۷۹ قانون مدنی اشخاصی که دارای شرایط ذیل باشند می‌توانند تابعیت ایران را تحصیل کنند:
۱- به سن ۱۸ سال تمام رسیده باشند.
۲- ۵ سال اعم از متناوب یا متوالی در ایران ساکن بوده باشند.
۳- فراری از خدمت نظامی نباشند.
۴- متقاضی تابعیت ایران در هیچ کشوری به جنایت غیرسیاسی محکوم نشده باشد.
کسانی که به امور عام‌المنفعه ایران خدمت یا مساعدت شایانی کرده باشند و همچنین اشخاصی که دارای عیال ایرانی و از او فرزند دارند و یا دارای مقامات عالی علمی هستند، درصورتی‌که دولت ورود آن‌ها را به تابعیت ایران صلاح بداند، بدون رعایت شرط اقامت ممکن است با تصویب هیئت‌وزیران به تابعیت ایران قبول شوند.
افرادی که متقاضی تحصیل تابعیت دولت جمهوری اسلامی ایران باشند، می‌توانند در صورت شرایط مندرج در ماده ۹۷۹ قانون مدنی درخواست تابعیت خود را به اداره تابعیت وزارت امور خارجه در مرکز و یا دفاتر امور اتباع و مهاجرین خارجی استانداری‌های سراسر کشور تسلیم نمایند.
اشخاصی که تابعیت ایرانی را کسب کنند از کلیه حقوقی که برای ایرانیان مقرر است بهره‌مند می‌شوند، اما نمی‌توانند به مقامات ذیل نائل شوند: 
۱- ریاست جمهوری و معاونین او
۲- عضویت در شورای نگهبان و ریاست قوه قضائیه
۳- وزارت و کفالت وزارت و استانداری و فرمانداری
۴- عضویت در مجلس شورای اسلامی
۵- استخدام در وزارت امور خارجه و نیز احراز هرگونه پست و مأموریت سیاسی
۶- قضاوت
۷- عالی‌ترین رده فرمانده در ارتش، سپاه و نیروی انتظامی
۸- تصدی پست‌های مهم اطلاعاتی و امنیتی