‌|  گروه اجتماعی: زهره سادات موسوی‌|
بارش‌های سال گذشته و بهار امسال این نوید را می‌دهد که تابستانی بی‌دغدغه به لحاظ تأمین آب شرب در انتظارمان باشد. موضوعی که علیرضا دائمی، سرپرست معاونت آب و آبفای وزارت نیرو بر آن تأکید کرده و گفته است:« تابستان امسال کمبود آب شرب نداریم». بررسی داده‌ها نیز از متوسط افزایش ۲۰ درصدی آب در سدهای کشور خبر می‌دهد.

ذخیره آب پشت سدها به بیش از ۳۰ درصد رسید
 مصطفی منصورپور، مدیرکل سنجش از دور سازمان فضایی ایران در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر بر این نکته تأکید کرده که رصد مستمر سنجش از دور در یک ماه اخیر از چند پهنه مهم آبی کشور نشان می‌دهد، سطح آب دریاچه‌ها و تالاب‌های داخلی تغییر قابل‌توجهی داشته است:«مساحت آبی دریاچه ارومیه در مقایسه با فروردین ۹۸ نشان می‌دهد که این مساحت در روزهای اول فروردین ۹۸ نزدیک به ۲۸۰۰ کیلومترمربع بوده و در اواخر فروردین ۹۹ به مساحت ۳ هزار و ۵۰۰ کیلومترمربع رسیده، این در حالی است که کل مساحت دریاچه در سال‌های ترسالی نزدیک به ۵ هزار و ۲۰۰ کیلومترمربع بود. بارش‌های فروردین‌ماه، مساحت آب این دریاچه را به  حدود ۷۰ درصد ماکسیمم حالت آن رسانده است.»  وی در مورد وضعیت سدهای کشور در پی بارش‌های اخیر نیز اذعان کرده: « با توجه به بارندگی‌هایی که در نواحی غرب، جنوب، جنوب غرب و شمال غرب کشور در فروردین‌ماه رخ داد، بررسی داده‌های ماهواره‌ای از متوسط افزایش حدود ۲۰ درصدی سطح آب سدهای کشور حکایت دارد. به نحوی که سدهای این مناطق به حجم آبی دوران ترسالی رسیده‌اند. 
پایش‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد که حجم آبی اکثر سدها در نواحی ذکر شده نسبت به بهمن ۹۸ به‌طور متوسط ۳۰ درصد افزایش داشته و بارندگی‌های اخیر در فروردین‌ماه، ذخیره آبی پشت سدها را به بیش از ۳۰ درصد رسانده و سدهای مهم کشور به ۸۰ درصد حجم آبگیری ماکسیمم مقدار قبل رسیده‌اند.»  

کاهش بارش‌ها در برخی استان‌هاو افزایش بارش‌ها در  برخی مناطق دیگر
مطابق گفته‌های قاسم تقی‌زاده‌ خامسی، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا، میزان بارندگی تجمعی در برخی استان‌ها مثل کرمان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان و خراسان جنوبی نسبت به سال گذشته وضعیت بهتری دارد اما برخی استان‌ها هم مثل خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، کرمانشاه، خراسان شمالی، کردستان، آذربایجان شرقی و غربی که جزء استان‌های پربارش بوده‌اند، بعضا تا ۴۰ درصد نسبت به سال قبل کاهش بارندگی داشته‌اند و علی‌رغم بارش‌های خوب در سال جدید هنوز نسبت به سال گذشته عقب هستیم. تقی زاده خامسی در مورد آخرین وضعیت سدهای کشور به لحاظ موجودی آب چنین اظهار می‌کند: « سرجمع حجم آب کل سدهای کشور تا ۱۶ فروردین نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱۰ درصد کاهش را نشان می‌دهد، نسبت ورودی سدها در همین زمان نیز حدود ۳۶ درصد کاهش داشته است.»  

رشد ۷۴ درصدی ورودی سدهای تهران در دو ماه گذشته نسبت به پارسال
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران نیز   از رشد ۷۴ درصدی ورودی سدهای تهران در دو ماه گذشته نسبت به پارسال خبر داده و عنوان کرده است: « در مجموع حجم آب ذخیره‌شده در مخازن سدهای تهران ۹۴۰ میلیون مترمکعب است. در حال حاضر حجم مخازن سدهای تهران ۵۰ میلیون مترمکعب نسبت به سال قبل بیشتر است، زیرا آب ذخیره شده در این مخازن در مدت مشابه سال گذشته ۸۹۰ میلیون مترمکعب بوده است.» سید حسن رضوی ضمن خاطرنشان کردن این نکته که تا پایان سال  ۹۹ با کمترین مشکل مواجه خواهیم بود به میزان بارش‌های شهر تهران از اول مهر ۹۸ تا ۱۷ اردیبهشت ۹۹ اشاره کرده و بیان کرده است: « مقدار بارش‌های استان تهران در این بازه زمانی،  ۴۲۰/۲ میلی‌متر ثبت شده است که این رقم نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۱۶ درصد و نسبت به مدت متوسط بلندمدت ۵۰ ساله ۷۳ درصدافزایش داشته است.» 

سدها، آبگیری خوبی داشته‌اند
محمد حاجی رسولی‌ها، مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران در روزهای پایانی سال ۹۸ گفته بود: « منابع سطحی و مخازن سدها در شرایط خوبی قرار دارند و با بارش‌های مناسبی که صورت گرفته سدها آبگیری خوبی داشته‌اند و در حال حاضر ۳۰ میلیارد مترمکعب آب در پشت سدها ذخیره شده است.» رضا اردکانیان، وزیر نیرو نیز ضمن اعلام خالی بودن ۴۰ درصد از ظرفیت ۵۰ میلیارد مترمکعبی سدهای کشور از آمادگی کامل برای دریافت سیلاب‌های بهاره خبر داده بود.  

نزولات جوی، سالی رویایی را رقم زد
«محمد دوریش» نیز در قامت کارشناس محیط‌زیست در گفت‌وگو با « رسالت » اطمینان خاطر می‌دهد که نباید نگران ماجرایی به نام کمبود آب شرب یا جیره‌بندی آب باشیم، مگر اینکه با سالی استثنایی در خشکسالی مواجه شویم به‌گونه‌ای که بسیاری از مخازن سدهایمان پر نشوند، هم‌اکنون مخازن سدها حدود ۵۵ میلیارد مترمکعب گنجایش دارد و چنانچه سدهایی که در دست احداث هستند تکمیل بشوند، این رقم به بالای ۸۰ میلیارد مترمکعب خواهد رسید و برنامه‌ای هم که وزارت نیرو دارد این است که این رقم را به  ۱۳۰ میلیارد مترمکعب افزایش بدهد. در حالی که نیاز آبی مردم ایران برای یک سال آب شرب ۸ میلیارد مترمکعب است بنابراین مخازن سدهای ما هم‌اکنون بیش از ۶ برابر نیاز آبی ایرانیان گنجایش دارد. امسال نیز مثل سال قبل یک سال رؤیایی بوده است، به‌خصوص در شرق کشور وضعیت بسیار عالی است و شاید شرایطی که امسال وجود دارد هر نیم‌قرن یک‌بار تکرار شود. بنده بعید می‌دانم که ما با مسئله‌ای به نام کمبود آب شرب روبه‌رو بشویم. اما موضوع نگران‌کننده  این است که ما بخواهیم با سدسازی برای تأمین آب کشاورزی تلاش کنیم که این خطرناک است. ما باید کشاورزی را از منابع آب زیرزمینی و یا منابع آب سطحی تأمین کنیم و نباید به ساخت سازه‌های گران‌قیمتی به نام سد یا طرح‌های انتقال آب برای تولید آب کشاورزی یا صنعت تن بدهیم.  در خصوص کشاورزی همان‌طور که پدران ما از مازاد سطح آب زیرزمینی از تکنیکی به نام قنات استفاده می‌کردند، این روش به‌راحتی می‌تواند ضمن تعادل بخشی سفره‌های آب زیرزمینی و ضمن رعایت میزان تغییر آن سفره، مورداستفاده قرار گیرد.»درویش در خصوص وجود بسترهای لازم برای استفاده از این بارش‌های استثنایی در جهت احیای  سفره‌های آب زیرزمینی بیان می‌کند: « وزارت نیرو طرحی دارد به نام تعادل بخشی سفره‌های آب زیرزمینی و  وزارت جهاد کشاورزی هم یک طرحی دارد به نام آبخوان‌داری، این طرح‌ها خیلی طرح‌های خوبی هستند. متأسفانه بودجه‌ای که به اجرای این طرح‌ها اختصاص داده می‌شود حتی امسال در نسبت با بودجه‌ای که ما برای عملیات‌های سازه‌ای مثل سدسازی، طرح‌های انتقال آب یا آبخیزداری و عملیات‌های سازه‌ای آبخیزداری اختصاص می‌دهیم خیلی کم است. امسال یک سال رؤیایی است و اگر وزارت نیرو هم‌وغم خود را بر روی تعادل بخشی سفره‌های آب زیرزمینی و تغذیه مصنوعی بگذارد و جهاد کشاورزی نیز بر روی آبخیزداری سرمایه‌گذاری کند، ما می‌توانیم بخش بزرگی از این آب را به سفره‌های آب زیرزمینی هدایت کنیم. همچنین اگر بتوانیم حق آبه تالاب‌ها را همچنان محفوظ نگه داریم، می‌تواند یک اتفاق بی‌نظیر و امیدبخش رخ دهد چرا که خود تالاب‌ها می‌توانند به تعادل بخشی سفره‌های آب‌شور و شیرین کمک کنند و اجازه ندهند آب‌شور وارد آب شیرین بشود. این مطالبه رسانه‌ها، کنشگران و جامعه دانشگاهی است که امسال به‌جای اینکه وزارت نیرو و وزارت جهادکشاورزی بودجه‌های خود را صرف عملیات‌های سازه‌ای بکنند، هر دو دستگاه بیایند و به تعادل سازی سفره‌های آب زیرزمینی کمک کنند. »   این کارشناس محیط‌زیست معتقد است: سدسازی در همه جای دنیا آخرین گزینه است و ما زمانی باید به سدسازی تن دهیم که هیچ راهی برای تأمین آب شرب مردم وجود نداشته باشد و بیم جیره‌بندی و یا مهاجرت مردم یک منطقه به جهت نبود آب شرب برود: « دیگر حتی در دنیا برای تولید انرژی هم از سد استفاده نمی‌کنند. انرژی برق – آبی که زمانی می‌گفتند انرژی پاک است الان گفته می‌شود که انرژی پاک نیست و خودش منجر به تولید گاز متان زیادی می‌شود که این گاز خود از عوامل انتشاردهنده گازهای گلخانه‌ای است. سدها در مقایسه با پوشش‌های گیاهی و جنگلی و تالاب‌ها که به‌راحتی می‌توانند جلوی سیلاب‌ها را بگیرند کارکردشان خیلی اندک است. اگر ما هدفمان مهار سیلاب‌ها و هرز آب‌هاست باید تلاش کنیم که تغییر کاربری اراضی را متوقف کنیم، رویشگاه‌های جنگلی‌مان را دوباره انبوه کنیم و کاری کنیم که فشار دام بر روی عرصه‌های مرتعی متناسب با ظرفیت مرتع باشد. هر چه قدر که یک زمین کمتر لخت بوده و پوشیده  از گونه‌های گیاهی مختلف علفی و درختی باشد آن‌وقت است که ما می‌توانیم مطمئن باشیم که بارندگی‌ها نمی‌تواند تبدیل به سیلاب‌های ویرانگر بشود.»  

​​​​​​​مشکل خاصی برای تأمین آب مصرفی نداریم
 «تورج فتحی»، کارشناس منابع آب و محیط‌زیست در تحلیل مسئله بارش‌ها و میزان تأثیر آن بر ذخایر آبی کشور به« رسالت» توضیح می‌دهد:
« متوسط بارش‌ها در سال آبی جاری به‌طور کلی از میانگین درازمدت آماری نه‌تنها پایین‌تر نبوده  بلکه در بسیاری مناطق از میانگین بلندمدت نیز مقداری بالاتر بوده است و طبیعتا انتظار می‌رود مشکل خاصی برای تأمین آب به‌خصوص برای مصارف روتین وجود نداشته باشد. در واقع بارش‌های خوب یکی دو سال اخیر نهایتا آب پشت سدهای ما را به وضعیت مطلوبی می‌رسانند اما به هیچ عنوان کفاف احیای  سفره‌های آب زیرزمینی را نمی‌دهند و برای احیای این سفره‌ها به بیش از یک تا دو دهه زمان نیاز داریم. برای احیای سفره‌های آب زیرزمینی باید با انجام چندین کار به‌طور همزمان در سطح زمین بستر این بازسازی را فراهم کنیم و پس از آن در صورت تداوم بارندگی‌های خوب طی سال‌های آتی انتظار احیای سفره‌های آب زیرزمینی آن‌هم در طول چند دهه را داشته باشیم.» 
وی در این باره عنوان می‌کند: « بخشی از موضوع، برنامه‌ریزی دقیق و همه‌جانبه میان دستگاه‌های اجرایی از جمله وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نیرو و سازمان برنامه‌وبودجه را می‌طلبد یعنی این سه دستگاه باید دست‌به‌دست هم بدهند و اول از همه دشت‌هایی را که اولویت بیشتری دارند فهرست کنند. ما کشور پهناوری هستیم و باید غربالگری روی مناطق مختلف دشت‌ها داشته باشیم و اولویت را در برنامه‌ریزی قرار داده بعد برای هر دشتی طرح‌های حفاظتی، طرح‌های کنترل سیلاب، تغذیه طبیعی و مصنوعی، طرح‌های تثبیت پوشش گیاهی به‌منظور احیای سفره‌های آب زیرزمینی و احیا آب‌های زیرزمینی در دستور کار قرار دهیم و مقدمات آن را فراهم کنیم و اعتبارات لازم از طریق سازمان برنامه‌وبودجه فراهم بشود و دستگاه‌های اجرایی که وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی هستند در این زمینه هماهنگ عمل کنند، بنابراین این‌طور نمی‌شود که یک دستگاه به‌طور مثال برای احیای پوشش گیاهی در دشت قزوین اقدام کند و دستگاه بعدی یعنی وزارت نیرو در دشت تهران پروژه تغذیه مصنوعی اجرا کند. این دو دستگاه باید متناسب و به‌موازات همدیگر و با هماهنگی با یکدیگر این برنامه‌ها را تنظیم کنند و طرح‌های حفاظتی در سطح زمین اجرا و آمادگی لازم برای بارش‌های آتی فراهم شود و بعد که بارش‌ها و بارندگی‌ها اتفاق افتاد با اجرای این طرح‌ها در سطح زمین آن‌هم برای چندین سال آینده می‌توانیم امیدوار باشیم، سفره آب‌های زیرزمینی تقویت شوند. همه این‌ها یک بعد قضیه را تشکیل می‌دهد.»   
فتحی بُعد دوم ماجرا را مدیریت مصرف می‌داند و تأکید می‌کند: «اگر همه اقداماتی که گفته شد صورت بپذیرد اما مصرف بی‌رویه همچنان ادامه داشته باشد و چاه‌های غیرمجاز همچنان به حال خود رها باشند و به‌خصوص در بخش کشاورزی اصلاح سیستم‌های آبیاری و افزایش راندمان آبیاری و اصلاح الگوی مصرف انجام نگرفته باشد، تمام زحمات به باد خواهند رفت. باید به هر دو بعد این مسئله توجه بشود. در واقع با نظارت بخش‌های نظارتی مثل سازمان حفاظت محیط‌زیست، سازمان بازرسی کل کشور و دیوان محاسبات، اجرای چنین طرح‌هایی با موفقیت به نتیجه می‌رسد و بعد از آن می‌توانیم امیدوار باشیم که بیشتر دشت‌ها طی یک تا چهار دهه آینده دیگر فرونشست نخواهند داشت و منابع آب‌های زیرزمینی احیا می‌شوند و آبخوان‌هایمان بیلان منفی پیدا نمی‌کنند. البته نمی‌توانیم از هم‌اکنون پیش‌بینی کنیم که۱۰ سال آینده بارندگی‌ها به چه صورت خواهد بود و آیا تغییرات به سمت افزایش بارندگی‌ها خواهد رفت یا به سمت کاهش. اما اگر چنانچه با روالی که تاکنون پیش رفته، بخواهیم ادامه دهیم حتی اگر سه برابر بارش‌هایی که امسال یا پارسال و سال‌های پرباران داشته‌ایم را داشته باشیم، فقط می‌توانیم خوشبین و امیدوار بمانیم که برای آب شرب آن سال به‌وسیله سدهایی که ساختیم و ذخایری که در سدهایمان داریم، مشکلی نخواهیم داشت و تابستان هم با مشکل کم‌آبی و جیره‌بندی و قطع آب مواجه نخواهیم بود. ولی متأسفانه همچنان بخش کشاورزی دارای مسائل و معضلات دهه‌ای و ریشه‌ای خود خواهد بود.» 
این کارشناس منابع آب، سدسازی در کشور را علاوه بر اثرات زیست‌محیطی مخرب خود دارای وجوه مثبت نیز می‌داند که یکی از آن‌ها کنترل سیلاب‌هاست.  فتحی معتقد است: هر چند مطالعات خوبی در زمینه سدسازی برای کاستن از اثرات منفی آن نداشته‌ایم اما دیدگاه بعضی از کارشناسان که اساسا سدسازی را مفید نمی‌دانند نیز یک‌طرفه به قاضی رفتن است. وی در خصوص وجوه مثبت و منفی سدسازی در کشور توضیح می‌دهد: « ما بیشتر رودخانه‌هایی که در کشور داریم، رودخانه‌هایی هستند که ازنظر پیدایش و تکامل، جوان محسوب می‌شوند. 
ما کشوری هستیم که بر روی فلات قرار گرفته‌ایم و ارتفاع‌مان به‌طور میانگین از آب‌های آزاد دریاها بیش از هزار متر است بنابراین در کشوری که به‌صورت فلات است رودخانه‌ها عموما جوان هستند و سطح‌شان از دریاها بسیار بالاست که در نتیجه شیب تند و زیادی دارند. خیلی از این رودخانه‌ها  توسط گسل‌ها و شکستگی‌های زیر سطح زمین  ایجاد شده‌اند و این شکستگی‌ها در واقع جهت و مسیر رودخانه‌ها را تعیین کردند. بنابراین رودخانه‌هایی که ما در کشور داریم عموما رژیم طبیعی‌شان طغیانی، سیلابی و وحشی است.  سدهایی که ساختیم صرف‌نظر از اینکه اثرات زیست‌محیطی داشته و دارند در کنترل سیلاب‌ها در بعضی از مناطق مؤثر بوده‌اند. مثلا سدهایی که در حوضه رودخانه کارون ساختیم، نمی‌خواهم بگویم همه آن سدها ولی حتی اگر یکی از آن سدها می‌توانست جلوی بارندگی‌های شدید را بگیرد این باعث می‌شد که در زمان‌های سیلابی ما  نگران آب بردگی و شستگی شهرهای پایین‌دست نباشیم و نگران این نباشیم که خسارت‌های سنگینی به شهرهای جلگه خوزستان وارد بشود. پس چنانچه پیرامون رودخانه‌های کارون و دز و کرخه و … این سدها را ساخته‌ایم و دارای اثرات منفی بوده و هستند یکی از وجوه و امتیازات مثبت‌شان این بوده که توانسته‌اند سیلاب‌ها را کنترل کنند. ما اگر سدهای روی رودخانه کارون را نداشتیم به ضرس قاطع می‌توانستیم بگوییم در سیلاب‌های فروردین ۹۸ خسارات‌های  بسیار سنگین‌تری در خوزستان از لحاظ جانی و مالی اتفاق می‌افتاد. مطمئن باشید تمام زیرساخت‌های ما از جاده و ریل و پل گرفته تا مثلا انواع و اقسام صنایع و شهرک‌های صنعتی و پتروشیمی و نفت و گاز، همه این‌ها زیر سیلاب غرق می‌شد. ما باید در این قضیه منصف باشیم که یکی از اقدامات مثبت سدسازی، کنترل سیلاب بوده است. گرچه معتقد هستم، اگر ما مطالعات خوبی انجام می‌دادیم و با دقت بیشتری سدسازی را به انجام می‌رساندیم، می‌توانستیم اثرات منفی سدسازی را خیلی بیشتر از این‌ها کم کنیم. اما این کار متأسفانه بنا به دلایل مختلفی انجام نشده است و ما هم متأسفانه شاهد اثرات منفی آن هستیم. اما اینکه بیاییم و بگوییم اگر سد نداشتیم می‌توانستیم با اجرای طرح‌های حفاظتی جلوی این سیلاب‌ها و ضررهایش را بگیریم باور نمی‌کنم. سیلی که در ابتدای سال ۹۸ در خوزستان و در کارون ، کرخه و دز اتفاق افتاد و آبی که پشت سدها جمع شده بود، اگر بنا بود این آب در جلگه خوزستان رها شود، نمی‌توانیم بگوییم خسارتی وارد نمی‌کرد یا خسارت‌ها در شرایط متعارف می‌بود. بنابراین اگر اثرات، صرفا بد و منفی باشند طبیعتا عاقلانه نیست کشوری  بخواهد اقدام به سدی سازی بر روی رودخانه‌ها بکند.» فتحی در ادامه به یکی از ایرادات سدسازی در کشورمان اشاره کرده و می‌گوید: « به‌عنوان مثال در بیش از ۹۰ درصد سدهای کشور، کنارگذر یا آب گذر برای ماهیان در نظر گرفته نشده است. سدی مثل چالوس را در نظر بگیرید. آبزیانی که در دریای خزر زندگی می‌کنند در فصل‌های مناسبی باید برای تخم‌ریزی به داخل رودخانه‌ها و به سمت بالادست آن‌ها مهاجرت کنند. آنجا تخم‌ریزی می‌کنند و بچه ماهی‌های آن‌ها، این مسیر را به‌طور غریزی طی کرده و وارد دریا می‌شوند. وقتی ما سد می‌سازیم باید کنار گذری را تعبیه کنیم که این ماهیان زمانی که در فصل مهاجرت قرار می‌گیرند بتوانند از این کنارگذر به سمت خانه‌های خودشان در بالادست مهاجرت کنند. ما متأسفانه وقتی سد ساختیم این‌ها را رعایت نکردیم. آب گذر ماهیان را بستیم و زندگی متعارفشان  را ازآن‌ها گرفتیم. در هیچ‌کدام از رودخانه‌های کشور متأسفانه ما چنین اقدامی را انجام ندادیم. وقتی شما یک عضو از اکوسیستم را این‌گونه حذف می‌کنید خسارت‌هایی به اکوسیستم وارد می‌شود که چنانچه مطالعات و بررسی‌های کاملی صورت بگیرد مشخص می‌شود که چقدر همین عدم در نظر گرفتن آب گذر ماهیان برای محیط‌زیست خسارت آور بوده است.»