گروه اجتماعی
کرونا؛ همین‌که نخستین بار پدیدار شد به فاصله چند ماه، جهانی را آشفته و هراسان کرد و خیلی زود به دشمنی مشترک و اضطرابی فراگیر تبدیل شد. همزمان ویروس‌شناسان شرق و غرب عالم برای مبارزه تمام‌قد و ختم غائله ویروسی، کوشیدند گام‌هایی درست و اصولی بردارند و با تمرکز برساخت واکسن کرونا، منجی جان‌جهان از شر این ویروس مرگبار باشند. شرکت‌های بزرگ داروسازی شاخص با هدف تولید هرچه سریع‌تر واکسن این بیماری با یکدیگر به رقابت پرداختند. پیمودن این مسیر، با شکست‌ها و توفیق‌ها توأمان بوده است و به‌طورکلی، برای تهیه واکسن باید از هفت‌خوان گذر کرد، کار ساده و راحتی نیست، آخرین بیماری، «هپاتیت ب» بود که نزدیک به ۵ سال زمان صرف شد و در بسیاری مواقع بالغ‌بر ۳۰ سال به طول می‌انجامد تا واکسنی ساخته شود، بنابراین«سرعت بیش‌ازحد» آزمایش‌ها و رسیدن به مرحله تولید در مدتی کوتاه، برای برخی از صاحب‌نظران سؤال‌برانگیز بوده اما دستیابی به این محصول در کمترین زمان به‌منظور غلبه بر کرونای سمج، نوعی تحول به شمار می‌رود. 
 مراحل ساخت واکسن
ساخت واکسن مراحلی دارد تا ازنظر ایمنی و اثربخشی مورد پایش قرار بگیرد و پس از اخذ مجوز از سازمان‌های ذی‌صلاح، به چرخه تولید انبوه وارد ‌شود. این مراحل شامل، مرحله پیشینی یا اکتشافی، پیش‌بالینی، آزمایش‌های بالینی فاز یک، فاز دو و فاز سه، تأیید مجوز، تولید انبوه و کنترل کیفیت است. البته برخی کشورها بدون طی همه مراحل آزمایش، واکسن‌هایی را به شکل محدود تأیید کرده‌اند تا مورداستفاده گروهی خاص قرار بگیرد اما به‌طورکلی در مرحله پیشینی، دانشمندان با تزریق و آزمایش واکسن بر روی بدن حیوانات بررسی می‌کنند که این محصول چه میزان روی بدن حیوان واکنش ایمنی نشان می‌دهد. 
دانشمندان واکسن را در فاز نخست روی تعداد محدودی انسان آزمایش می‌کنند، تا ایمنی‌زایی و دوز آن را امتحان و عکس‌العمل سیستم ایمنی بدن را بسنجند. در فاز دوم هم درصد ایمنی واکسن برآورد می‌شود و به‌این‌ترتیب، بر روی جمعیتی گسترده‌تر، یعنی صدها نفر آزمایش خواهد شد و میزان تأثیر آن را در گروه‌های مختلف مورد ارزیابی قرار می‌دهند. در فاز سوم، دانشمندان واکسن را بر روی جمعیت بیشتری که هزاران نفر است بررسی می‌کنند تا روشن شود افرادی که واکسن تزریق کرده‌اند به کروناویروس مبتلا می‌شوند یا خیر.
 در این مرحله، «توانمندی واکسن برای محافظت از بدن افراد در برابر کروناویروس مشخص می‌شود. در این مرحله افراد واکسینه شده با افرادی که داروی خاصی دریافت کرده‌اند، مورد مقایسه قرار می‌گیرند تا عوارض جانبی متداول شناسایی شود» .در کارآزمایی بالینی باتوجه به نتایجی که از آزمایش‌ها به دست می‌آید، پس از تأیید ایمنی و اثربخشی، واکسن مجوز سازمان غذا و دارو را اخذ می‌کند. 
پیش‌تر برخی از صاحب‌نظران در گفت‌وگو با «ما» مراحل ساخت واکسن را اینگونه تشریح کرده‌اند:
«از هنگامی‌که یک واکسن برای ورود به مرحله پیش بالینی یا تست‌های حیوانی تا مرحله تست‌های انسانی و فازهای کارآزمایی بالینی که سه فاز هستند، کاندید می‌شود، پارامترها و مؤلفه‌هایی دارد، هرکدام باید در زمان خود پاس شوند. از مرحله پیش بالینی که روی تست حیوانی است، برای طراحی اولیه واکسن شروع می‌کنیم و هر مرحله فیلتری هست برای مرحله بعدی و اگر در مرحله اول و فاز حیوانی موفق نشویم هیچ‌گاه واکسن وارد فاز بعدی نخواهد شد و در بعضی مواقع واکسن در مراحل مختلف رد می‌شود. فازهای انسانی هم سه فاز است که در فاز اول فقط نداشتن عوارض جانبی مهم است.اصطلاحا می‌گوییم، واکسن نباید برای فرد نرمال، «سمیت» داشته باشد، اگر چنین چیزی را بتوانیم در تعداد محدودی از انسان‌ها اثبات کنیم، این فاز طی می‌شود. فاز دوم علاوه براین‌که نباید «سمیت» داشته باشد، باید کارآیی هم داشته باشد و تعداد افرادی که وارد مطالعه می‌شوند، بیشتر خواهد بود و در فاز سوم که فاز نهایی است، هنگامی واکسن تأيید شده است که، بر روی تعداد بیشتری از انسان‌ها در جمعیت‌های مختلف یعنی در چندین مرکز مطالعه انجام شود و بعضا در مورد برخی واکسن‌ها مثل کووید ۱۹ حتی بر روی چند کشور که جمعیتشان به لحاظ ژنتیکی یکسان هم نیستند، همه عوامل چک می‌شود که عوارض جانبی نداشته باشد و باید به میزان کافی، پاسخ ایمنی را ایجاد کند».
 ۲۴۴ شرکت داروسازی مشغول ساخت واکسن
هم‌اکنون اغلب کشورها به‌منظور انجام  کارآزمایی بالینی دست‌به‌کار شده و روند واکسیناسیون را آغاز کرده‌اند. تا ۲۹ دی‌ماه، بالغ‌بر۴۲/۲ میلیون دوز واکسن کرونا در ۵۱ کشور جهان تزریق شده است.
مطابق گزارشی که روابط عمومی سازمان نظام پزشکی تهیه کرده، «واکسیناسیون در ایالات‌متحده از ۲۲ آذرماه با تزریق به کارکنان مراقبت‌های بهداشتی آغاز شده و تاکنون ۳ /۱۴میلیون دوز تزریق در این کشور صورت گرفته است، بر اساس آمار به‌دست‌آمده توسط بلومبرگ و داده‌های مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها در هفته گذشته، به‌طور متوسط در این کشور ۸۹۸ هزار دوز در روز تزریق شده است. به‌جز آمریکا در سایر کشورهای جهان هم حدود ۳۰ میلیون دوز واکسن تزریق شده است. بعد از آمریکا چین با تزریق ۱۰ میلیون دوز بیشترین آمار را داشته است، کشورهای اتحادیه اروپا ۲/۵میلیون، انگلستان ۴/۳، رژیم اشغالگر قدس ۲/۳، امارات متحده عربی ۱/۹ روسیه ۱/۵ میلیون و آلمان و ایتالیا هم یک‌میلیون دوز واکسن تزریق کرده‌اند. 
اگر میزان واکسیناسیون به نسبت جمعیت در نظر گرفته شود، رژیم اشغالگر قدس از هر ۱۰۰ شهروند خود ۲۶ نفر، امارات ۱۸ نفر، بحرین ۱۰ نفر، انگلستان ۶/۵، آمریکا ۴/۵ و دانمارک ۳ نفر را واکسینه کرده است. مقامات هند امیدوارند که بتوانند به ۳۰۰ میلیون نفر واکسن تزریق کنند.  دریافت‌کنندگان شامل ۳۰ میلیون پزشک، پرستار و سایر پرسنل کادر درمان و بهداشت هستند و به دنبال آن‌ها ۲۷۰ میلیون نفر که بیش از ۵۰ سال دارند یا بیماری‌های زمینه‌ای دارند.بیش از ۳۰۰۰ مرکز تزریق واکسن در سرتاسر کشور تعیین شده و قرار است که در هر مرکز روزانه ۱۰۰ نفر واکسن دریافت کنند. هند مجوز اضطراری تزریق واکسن آسترازنکا – آکسفورد و نیز واکسن داخلی موسوم به بهارات بیوتک را صادر کرده است و دریافت‌کنندگان واکسن نمی‌دانند کدام‌یک از این دو نوع واکسن به آن‌ها تزریق می‌شود. سوریه منتظر واکسن‌ها از طریق برنامه تحت رهبری سازمان ملل است، اما بشار اسد رئیس‌جمهوری این کشور گفته که با روسیه در مورد ارسال واکسن به سوریه گفت‌وگو خواهد کرد. عراق اعلام کرده که تزریق واکسن‌های فایزر را در اوایل سال جاری شروع می‌کند، اما اطلاعات بیشتری منتشر نکرده است .  در مصر، پرجمعیت‌ترین کشور جهان عرب، مقامات بهداشتی اعلام کردند واکسن چینی برای استفاده اضطراری تأیید شده است و واکسیناسیون طی دو هفته آغاز می‌شود. این کشور همچنین در حال مذاکره با فایزر و آسترازنکا – آکسفورد است. وزارت بهداشت ترکیه اعلام کرد تاکنون ۶۷۵ هزار کارمند درمانی و بهداشتی این کشور واکسن سینوواک چین دریافت کرده‌اند. در عمان، گروه‌های هدف از روز یک‌شنبه دوز دوم واکسن کووید ۱۹ را دریافت می‌کنند. مطابق برنامه زمان‌بندی برای اجرای کمپین ملی ایمن‌سازی علیه کووید ۱۹، دوز دوم واکسن برای همان گروه‌های هدف که چند هفته پیش دوز اول را دریافت کرده بودند، آغاز شده است. وزارت سلامت عمان اعلام کرده درمجموع ۲۴۲۰۴ نفر در عمان اولین دوز واکسن را تا ۲۵ دی‌ماه دریافت کرده‌اند».
بررسی‌ها نشان می‌دهد، بیش از ۲۴۴ شرکت داروسازی، طبق اعلام سازمان جهانی بهداشت، مشغول ساخت واکسن کرونا هستند که از این تعداد، ۶۴ واکسن مرحله آزمایش‌های بالینی بر روی انسان را پشت سر گذاشته‌اند و حدود ۱۷۳ واکسن در مرحله پیش‌بالینی، باهدف آزمایش روی حیوانات فعالیت دارند. ۶ واکسن هم تأیید و روند تولید یک واکسن متوقف شده است.
 مجوز اضطراری سه واکسن و عوارض فایزر
محصولات «فایزر» و «بایون‌تک»، «مدرنا» و «آکسفورد» موفق شده‌اند، مجوز استفاده اضطراری را اخذ کنند که البته عوارض مرگبار «فایزر» هشدار کارشناسان درمانی را در پی داشته است، تازه‌ترین گزارش‌ها از مرگ ۲۳ سالمند نروژی و۲ سالمند دانمارکی پس از تزریق این واکسن حکایت دارد و کارشناسان بهداشتی باتوجه به بروز عوارض خطرناک و عدم اعتماد در ایمنی‌زایی، توقف تزریق این محصول آمریکایی را خواستار شده‌اند. تاکنون چندین پزشک و پرستار، ۱۰ فرانسوی و زنی پرتقالی به همراه برخی افراد در آمریکا پس از دریافت واکسن کرونا جانشان را ازدست‌داده‌اند و این موارد تردیدهایی را در مورد واکسن‌هایی با پایه «ام. آر. ان.ای» به وجود آورده و گویا مطابق انتظارات نبوده است. 
رسانه‌های آمریکایی گزارش داده‌اند که دکتر «گرگوری مایکل»، پزشک ۵۶ ساله اهل فلوریدا، در صحت و سلامتی کامل، اولین دوز واکسن فایزر را ۱۸ دسامبر (۲۸ آذر) دریافت کرد که براثر افت شدید پلاکت خون، در بخش آی سی یو بستری و جان باخت. همسر این پزشک تأیید می‌کند که علت جان باختن دکتر مایکل، دریافت واکسن فایزر بوده است. 
هایدی نکلمان با انتشار پستی در صفحه فیس بوک خود توضیح داده که همسرش فردی فوق‌العاده سالم بوده و سه روز پس از دریافت اولین دوز، جوش‌های قرمزی بر روی دست‌وپاهایش ظاهر شده، مایکل یکی از طرفداران واکسن بود…به همین دلیل خودش واکسن فایزر زد. مردم باید از عوارض جانبی آن باخبر باشند. زندگی زیبای ما نابود شد». 
 پس از دریافت واکسن ‌مدرنا  نیز عوارضی نمایان شده است، از حساسیت‌های آلرژیک و فلج ناگهانی تا تنگی نفس و حملات قلبی و بیماری‌های عروقی. 
واکنش‌های آلرژیک آن‌هم به‌صورت شدید، موجب شده است که بیش از ۲ نفر از هر یک‌میلیون‌نفری که واکسینه شده‌اند، واکنش‌های آلرژیک پیش‌بینی‌نشده‌ای را از خود بروز دهند. 
 انواع واکسن کرونا باهدف جلوگیری از ابتلا
واکسن‌های کرونا به لحاظ تکنولوژی به‌کاررفته در آن، به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. بر این اساس می‌توان  به واکسن سینوواک اشاره کرد که براساس گونه غیرفعال ویروس برای ایجاد واکنش ایمنی بدن ساخته شده و از همان فناوری تهیه واکسن‌های تأییدشده هپاتیت« آ» و« ب»، آنفلوآنزای خوکی و آنفلوآنزای پرندگان استفاده شده و تاکنون هم عوارض جانبی چندانی مشاهده نشده است. این محصول یکی از سه واکسن آزمایشی کرونا در چین به شمار می‌رود که این کشور حدود یک‌میلیون نفر را در قالب برنامه‌ای اضطراری واکسینه کرده است. میزان اثربخشی این واکسن در برزیل ۵۰ تا ۹۰ درصد و در ترکیه، ۹۱/۲۵درصد اعلام شده است. 
مهم‌ترین مزیت این تکنولوژی در ساخت  واکسن، نداشتن عوارض جانی جدی و شیوه نگهداری ساده آن است. بنابراین اتخاذ سبک سنتی در تولید واکسن سینوواک باعث شده که ذخیره و توزیع آن به نسبت واکسن فایزر-بیون‌تک راحت‌تر و امکان نگهداری آن در یخچال‌های عادی فراهم باشد.
شرکت داروسازی آسترازنکا نیز با همکاری دانشگاه آکسفورد نسبت به تولید واکسن برای مبارزه با ویروس کرونا اقدام کرده، این واکسن صرفا بر تقویت سیستم ایمنی بدن متمرکز نیست و تلاش کرده با همگون سازی ویروس، بدن را برای مبارزه با کرونا تربیت کند. این همان تیپ واکسنی است که سابق بر این موجود بوده، نوعی ویروس که مربوط به شامپانزه است و انسان را نمی‌تواند آلوده کند. درواقع به‌عنوان یک نوع کروناویروس شناخته می‌شود که در شامپانزه، ایجاد آلودگی می‌کند و با تغییر این ویروس ازلحاظ ژنتیکی، پروتئین سطحی کووید ۱۹ را روی  سطح خود بیان کرده است، از سوی دیگر، بیماری‌زایی‌اش را از بین برده‌اند. وقتی این ویروس وارد بدن می‌شود، علیه کووید ۱۹ مقاوم خواهد شد اما آلوده به هیچ نوع بیماری و ویروسی نمی‌شود. این تیپ واکسن، در بیماری‌های دیگری مثل سل به‌کاررفته و یا ویروس‌هایی که تقلیل و تغییر پیداکرده و یا تضعیف شده‌اند. 
سرپرست تیم واکسن دانشگاه آکسفورد گفته: «نتایج آزمایش‌های گسترده نشان می‌دهد این واکسن درصورت تزریق نیم‌دوز و سپس دوز کامل به اثربخشی ۹۰درصدی می‌رسد. آسترازنکا قول داده تا پایان سال ۲۰۲۱ میلادی سه میلیارد دوز از این واکسن را تولید کند». 
واکسن جانسون‌اند جانسون هم از تکنولوژی مشابه واکسن دانشگاه آکسفورد استفاده می‌کند و شیوه حمل و نگهداری آن آسان است و یک‌بار تزریق برای محافظت انسان در برابر کووید۱۹ کافی بوده و نیازی به دوز یادآوری ندارد. روزنامه دیلی میلی گزارش داده که این واکسن با استفاده از یک ویروس سرد برای ارائه ماده ژنتیکی از ویروس کرونا،  واکنش ایمنی را در بدن تحریک می‌کند. 
شرکت‌های فایزر-بیون‌تک و مدرنا که نسبت به عوارض جانبی آن هشدارهای لازم داده شده، از تکنولوژی «ام‌آر‌ان‌ای» برای مقابله با کرونا استفاده کرده‌اند و ساختاری از سازنده پروتئین در ویروس، باکتری‌ها، سلول‌های بدن انسان و به‌طورکلی در ارگانیسم‌های مختلف است که نخستین بار با به‌کارگیری از این روش تولیدی اتفاق افتاده و ساختار آن  برای طولانی‌مدت در انسان به کار نرفته و بناست کد ژنتیکی، وقتی وارد بدن افراد می‌شود، منجر به تولید پروتئین ویروس شده و سیستم ایمنی را تحریک کند و سپس این سیستم فعال شده و خاطره ایمنی که از این پروتئین به وجود آمده، بدن را مورد محافظت قرار دهد. 
 نقشه راه ایران در تهیه واکسن
واکسن فایزر جدا از عوارض نامطلوب آن، باید در دمای منفی ۷۰ درجه سانتی‌گراد قرار بگیرد که با خروج از حالت انجماد، فقط به مدت پنج روز قابلیت نگهداری دارد، بنابراین عارضه‌های احتمالی و شرایط نگهداری دشوار، ما را بر آن داشته، ضمن تکیه‌بر امکانات در مسیر تولید گام برداریم و همزمان برای خرید هم اقدام کنیم که سه شرکت داخلی «برکت»، «رازی» و «پاستور» در مسیر تهیه و تولید واکسن فعالیت دارند. تکنولوژی واکسن «کووبرکت» وابسته به ستاد فرمان حضرت امام مبتنی بر همان ویروس غیرفعال شده است.
 پنجم بهمن‌ماه، «محمدرضا صالحی»، مجری کارآزمایی و تست بالینی واکسن کرونای ایرانی از اتمام فاز یک کارآزمایی بالینی واکسن کوویدایران تا آخر ماه جاری خبر داده که در مرحله دو، فاز یک این واکسن روی ۱۴ نفر دیگر تست می‌شود و در فاز دو بالینی نیز روی ۵۰۰ نفر تست خواهد شد. معمولا در مرحله اول مطالعه انسانی، عوارض واکسن مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و اکنون شواهد بر نداشتن عارضه جانبه جدی دلالت دارد و اگر همه‌چیز به‌خوبی پیش برود، خردادماه قابلیت تزریق و توزیع خواهد داشت. 
طبق گفته سخن‌گوی ستاد ملی مقابله با کرونا، آماده‌سازی واکسن «سرم‌سازی رازی» و «پاستور»،  در سطح عمومی از خرداد۱۴۰۰ آغاز می‌شود. قرار است کارآزمایی واکسن شرکت سرم‌سازی رازی که از نوع «نوترکیب» است در هفته دوم بهمن‌ماه، آغاز شود. 
همچنین درباره واکسن شرکت انیستیتو پاستور نیز که در حال ساخت واکسن مشترک با کشور کوبا است، این مقام مسئول توضیح داده: «مقرر شد خط تولید این واکسن در ایران راه‌اندازی شود و از فاز سه آزمایشات بالینی ایران نیز به این روند بپیوندد. درحال حاضر این واکسن فاز یک را با موفقیت پشت سر گذاشته و وارد فاز دو بالینی شده است».
«علیرضا رئیسی» به تهیه واکسن از سبد بین‌المللی «کوواکس» هم اشاره کرده و گفته است که جمهوری اسلامی ۵۲ میلیون دلار برای دریافت ۱۶ میلیون و ۸۰۰ دوز واکسن پرداخت کرده و تهیه واکسن از تولیدات «کشورهای دوست» هم در دستور کار است. روز گذشته «سعید نمکی» وزیر بهداشت هم با تشریح آخرین اقدامات برای واردات و خرید واکسن کرونا عنوان کرده است: «برای ثبت واکسن در چهار منبع مهم جهان (اروپایی، چین و روسیه) و دو شرکت تولیدکننده در هندوستان اقدامات خوبی انجام‌شده که خوشبختانه کارها در حال اتمام است؛ علاوه بر این‌که سبد کواکس را نیز داریم و امیدواریم به‌زودی اولین محموله واکسن برای گروه‌های پرخطر وارد کشور شود».
این روزها همه منتظر ورود اولین محموله واکسن وارداتی به کشور هستند. طی روزهای اخیر از رئیس دولت گرفته تا مقام‌های ارشد وزارت بهداشت گفته‌‌اند واکسیناسیون افراد در اولویت، از بهمن‌ماه آغاز می‌شود.
وزیر بهداشت در آخرین اظهارنظر خود، خبر واردات اولین  واکسن وارداتی از منابع مطمئن طی روزهای آینده را داده است. البته منظور او از منابع مطمئن، محصولات کشورهایی غیر از آمریکا و انگلیس است؛ چراکه پیش‌ازاین، مقام معظم رهبری ورود واکسن‌های ساخت این کشورها را ممنوع اعلام کرده است.  
نمکی با اشاره به واکسن‌های تولید داخل نیز گفته: « انستیتو پاستور با دانش فنی کوبا به مراحل پایانی رسیده و همچنین یک مجموعه با بخش خصوصی و کمپانی آسیایی داریم و کارآزمایی بالینی بر روی واکسن مؤسسه بنیاد برکت به‌خوبی پیش می‌رود و انستیتو پاستور نیز اجازه تست را دریافت کرده است. علاوه بر این، مجموعه دیگر تا هفته آینده اجازه تست را خواهد گرفت». 
 تولید ۲ تا ۳ میلیون دوز واکسن تا پایان سال 
«محمد مخبر» رئیس ستاد اجرایی فرمان امام (ره) نیز هفتم بهمن‌ماه در سفر یک‌روزه به کردستان این نوید را داده است که واکسن تولیدی زیر قیمت خارجی به دست مردم برسد و کشور در این بخش خودکفا شود. او گفته، قرار است تا پایان سال ۲ تا ۳ میلیون دوز واکسن در کشور تولید شود که فاز اول تست کرونا برای ۲۱ داوطلب اول رو به اتمام است. فاز اول تست بالینی تقریبا رو به اتمام است و ظرف دو تا سه هفته آینده تزریق به تمام ۵۶ نفر داوطلب انجام و فاز بعدی آغاز می‌شود و فروردین یا اردیبهشت سال آینده با تأیید پروتکل‌ها، واکسن در اختیار عموم مردم کشور قرار خواهد گرفت.رئیس ستاد اجرایی فرمان حضرت امام (ره) به مردم اطمینان داده است که واکسن ایرانی قوی‌تر، باکیفیت‌تر و با فراوانی بیشتر به‌زودی تولید و در اختیار مردم قرار می‌گیرد.«مخبر» نهم دی‌ماه در حاشیه مرحله نخست کارآزمایی انسانی این خبر خوش را اعلام کرده بود که ماهیانه توانایی تولید ۱۲ میلیون دوز واکسن را داریم و ماهانه یک و نیم میلیون دوز واکسن را تولید می‌کنیم.