بناهای تاریخی در خطر فرونشست
بناهای تاریخی به دلیل پدیده فرونشست در معرض خطر نابودی‌اند و متخصصان این حوزه نگرانی‌های جدی دراین‌باره مطرح و درباره بحرانی شدن فرونشست زمین در مناطق مختلف و آسیب جدی به آثار تاریخی و باستانی هشدار داده‌اند.
کارشناسان روند برداشت بی‌رویه از آبخوان‌های کشور را عامل اصلی پدیده فرونشست می‌دانند و این پدیده را در استان‌های تهران، البرز، اصفهان، فارس، کرمان، همدان، سمنان، قزوین، خراسان رضوی، خراسان شمالی و یزد بحرانی توصیف می‌کنند. اما بیش از همه وضعیت بناهای تاریخی در اصفهان و شیراز خطرناک اعلام‌شده است، این دو شهر از پرمخاطره‌ترین مناطق و نماد فرونشست زمین در کشور هستند.
تحقیقات جدید سازمان زمین‌شناسی نشان می‌دهد به‌لحاظ مساحت درگیر، استان اصفهان اول و به‌لحاظ نرخ فرونشست، استان فارس رکورددار است و به علت تمرکز صنایع در اصفهان و تکیه‌بر روش‌های کشاورزی نادرست در هر دو شهر، بسیاری از دشت‌ها به زمین زراعی تبدیل و محصولاتی کشت‌شده که آب زیادی لازم دارند، درنتیجه چاه‌های متعددی برای استخراج آب حفر و برداشت بی‌ضابطه از سفره‌های آب زیرزمینی موجب فشردگی زمین و فرونشست شده است. چنان‌که مطابق آمارها، حدود ۶ هزار بنای تاریخی در اصفهان با خطر تخریب به میزان محدود یا زیاد مواجه‌اند و نتایج آخرین مطالعه در سال گذشته حاکی از آن است که فرونشست زمین در دشت مرودشت و بخشی‌هایی از محدوده دشت شیراز به نقطه نگران‌کننده و بحرانی رسیده است.
نتایج این مطالعه که در بازه زمانی ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ در دانشگاه شیراز انجام و سال قبل به‌صورت گزارش به سازمان زمین‌شناسی تهران ارائه‌شده، نشان می‌دهد که طی حدود ۱۵ سال گذشته، تمام دشت مرودشت با پدیده فرونشست زمین دست‌به‌گریبان بوده‌اند و وسعت و سرعت این پدیده در این دشت بسیار زیاد است، به‌طوری‌که شکاف‌های بسیارعظیمی در مرودشت به پهنای نیم متر تا ۷۰ سانتی‌متر ایجادشده است.
در دشت شیراز هم در نقاطی از محدوده دریاچه مهارلو تا شمال غرب این پدیده رخ عیان کرده است.
نگرانی دوستداران میراث فرهنگی
روند فرونشست زمین در دو سال گذشته براثر خشکی زمین و برداشت بی‌رویه و کنترل نشده از منابع زیرزمینی شدت گرفته است. درگذشته جریان زاینده‌رود موجب تغذیه آب زیرزمینی اصفهان می‌شد و بخشی از آب آن جذب خاک و به این سفره‌ها می‌رسید اما این اتفاق مدت‌هاست که نمی‌افتد و موجب شده پل‌های تاریخی بناشده روی رودخانه زاینده‌رود بیش‌ازپیش در معرض خطر باشند. براثر بارندگی‌های اخیر، محوطه باستانی نقش رستم نیز دچار آب‌گرفتگی شده و در پی آن فرونشست‌های متعددی در منطقه رخ‌داده است، و درخطر قرار گرفتن محوطه‌های تاریخی محدوده دشت شیراز، مانند تخت جمشید، دوستداران میراث فرهنگی را نگران کرده است.
روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس۱۴ اردیبهشت‌ماه، به خبرگزاری تسنیم گفته است: «بخشی از مشکلات مجموعه هم به آوار گسترده بارو‌های خشتی نقش رستم برمی‌گردد که طی این بارندگی‌ها قسمت بارو‌ها و آوار‌های رسوب‌شده باستانی دچار رانش شد.
بخش دیگری از فرونشست در این محوطه باستانی هم مربوط به فرونشست عمومی دشت مرودشت است.» نقش رستم محوطه‌ای باستانی در کوه‌های استان فارس در ۶ کیلومتری تخت جمشید است که پیش‌ازاین نیز اخباری مبنی بر «ترک‌ها، شکاف‌ها و فرونشست زمین» در آن منتشرشده بود.
زمین شناسان می‌گویند، وقتی میزان ذخایر آب زیرزمینی محدود است و تغذیه سفره آب زیرزمینی صورت نمی‌گیرد، به‌احتمال‌زیاد آبخوان از آب خالی خواهد شد و در صورت تداوم نشست، متوقف کردنش بسیار دشوار است و باتوجه به این‌که استان اصفهان در اقلیم گرم و خشک جغرافیایی قرارگرفته، یکی از استان‌های کم آب است که به دلیل افت شدید سطح منابع آب زیرزمینی براثر توسعه نامتعارف صنعت و کشاورزی، حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز، وضعیت مخاطرات طبیعی این استان را به‌جایی رسانده که فرونشست زمین گریبان‌گیر آن شده و شیراز هم شرایط مشابهی دارد.
مریم دهقانی، عضو هیئت‌علمی بخش مهندسی راه و ساختمان و محیط‌زیست مهندسی دانشگاه شیراز سال گذشته در گفت‌و‌گو با خبرگزاری ایلنا مطرح کرد که بارها به مسئولان استان درباره میزان فرونشست در تمام نقاط استان فارس اطلاع‌رسانی و به‌طور متوسط سالیانه بیش از چندین بار در ارگان‌های مختلف درباره موضوع فرونشست صحبت شده است اما تغییر مؤثری ایجاد نشده است: «اگرچه قدم‌های خوبی در این رابطه برداشته‌شده اما این مسئله به‌کندی پیش می‌رود و به‌طور‌کلی تا حصول نتیجه، زمان زیادی باید صرف شود؛ هر ۱۲ روز یک‌بار تصاویر ماهواره‌ای به‌روز و سپس پردازش می‌شود. در این راستا، تصاویر نقاطی که دچار فرونشست شده، استخراج و میزان سرعت آن برآورد می‌شود.»
فریاد بی‌صدای فرونشست را بشنوید
برهمین اساس بهرام نادی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان تأکید می‌کند: «به‌صورت منطقی باید برنامه‌ریزی‌های لازم اجرایی شود تا بیش از این به شهرهای تاریخی و فرهنگی آسیب وارد نشود چراکه با عدم تصمیمات قانونی و پیگیری برنامه‌ها چنانچه سفره‌های آبخوان تخلیه و ساختمان‌های تاریخی ترک بخورند با آسیب‌های بیشتر و برگشت‌ناپذیر روبه‌رو خواهیم شد، بنابراین خیلی زودتر می‌بایست به فریاد بی‌صدای فرونشست رسید.»
عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان معتقد است؛ عمق آبرفت در میدان نقش‌جهان برابر ۱۰۰ متر است و افت سطح آب زیرزمینی به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه، پتانسیل در این ناحیه تقریبا تا ۵۰ سانتی‌متر وجود دارد و این عدد بسیار بیشتر از توان تحمل تمام سازه‌های موجود در این منطقه است. همچنین براساس نتایج مدل‌سازی‌های انجام‌شده در آبرفت به ضخامت ۲۸۰ متری منطقه حبیب‌آباد اصفهان، پتانسیل فرونشست در این ناحیه تقریبا ۱۹۵ سانتی‌متر خواهد بود. از سوی دیگر سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور حداکثر نرخ سالانه فرونشست دشت اصفهان را ۱۸/۴ سانتی‌متر اعلام کرده، درحالی‌که نشست مجاز برای ساختمان‌ها با پی منفرد و مصالح بنایی تقریبا ۲/۵سانتی‌متر است.
درباره بناهای تاریخی درخطر هنوز بررسی و پایش دقیقی صورت نگرفته است، اما این پایش به همراه تخصیص اعتبارات کافی و استفاده از دستگاه‌های نوین می‌تواند روند این سنجش و اقدامات لازم را تسریع کند و علی‌رغم این‌که کارشناسان نگرانی‌های جدی درباره فرونشست زمین در ضلع شمالی رودخانه زاینده‌رود که محل بناهایی همچون مسجد جامع و برخی دیگر از ابنیه تاریخی این شهر است، مطرح می‌کنند و نسبت به فرونشست‌های ۱۵ تا ۲۰ متری به‌ویژه در دشت مرودشت، شامل پاسارگاد، تخت‌جمشید و نقش‌رستم هشدار می‌دهند، هنوز خبری از اقدامات لازم نیست. پیش‌ازاین «علیرضا انیسی»، معاون پژوهشی پژوهشگاه میراث فرهنگی ضمن هشدار درباره وقوع فرونشست زمین در بسیاری از آثار باستانی کشور گفته بود، بدون شک عنصر بستر زمین برای حراست صحیح از تمامی آثار میراث فرهنگی به‌شدت مهم و حیاتی است اما امروز شاهدیم که نقاط متعددی در استان‌های مختلف کشور که تعداد قابل‌توجهی از آثار فرهنگی و تاریخی را در دل خود جای‌داده‌اند به‌صورت جدی در معرض تهدید عواقب ناشی از فرونشست زمین قرار دارند و هیچ‌گونه برنامه‌ای برای مقابله با این مسئله وجود ندارد. درحالی‌که بسیاری از کشورها برنامه‌هایی مانند تغذیه آب زیرزمینی و اعمال مقررات ویژه برای استخراج آب‌های زیرزمینی را به‌منظور کاهش اتکا به این منابع در دستور کار قرار داده و اجرایی کرده‌اند و به‌این‌ترتیب مدیریت پایدار آب در کاهش اثرات فرونشست نمایان شده است، اما به تأکید کارشناسان چنین روش‌هایی در ایران هنوز به مرحله اجرایی نرسیده است.
تخریب پیش‌رونده بناهایی که ثبت جهانی شده‌اند
کارشناسان سازه‌های هیدرولیکی، درباره ترک‌های دیده‌شده در بناهای تاریخی می‌گویند: این بناها به‌تدریج تاب‌آوری سازه‌ای خود را از دست می‌دهند. مشاهده ترک‌ها در ستون‌ها یا تیرهای اصلی بناهای تاریخی، نمایانگر این واقعیت تلخ است که این سازه‌ها احتمالا دچار ریزش قریب‌الوقوع خواهند شد.
اگرچه در مورد فرونشست زمین بیشتر به دشت‌ها اشاره‌شده، اما این زلزله خاموش امروز اغلب ساختمان‌ها و بناهای تاریخی را دربرگرفته و به‌تدریج سازه‌ها را دچار تخریب پیش‌رونده می‌کند، حال این‌که تعداد قابل توجهی از بناهای مشهور، ثبت جهانی شده است. متخصصان مرمت و احیای بناهای تاریخی تأکید می‌کنند، پدیده فرونشست زمین و فروچاله‌ها پدیده‌ای است غیرقابل‌جبران و تنها می‌توان به عملیات پیشگیرانه روی آورد تا شاید بتوان از تخریب‌های بیشتر و نسبی جلوگیری به عمل آورد. در بسیاری از مواقع وقتی سفره‌های زیرزمینی خالی می‌شوند با توجه به بافت ژئوتکنیک یا مکانیک خاک منطقه نمی‌توان آن را احیا کرد. اتفاقی که در این شرایط می‌افتد این است که زمین تغییر شکل می‌دهد و فروچاله‌های ایجادشده براثر شکست لایه‌های خاک گاه ممکن است تا ۳۰۰ متر عمق داشته باشد. بنابراین برای مقابله با پدیده فرونشست باید استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی را متوقف کرد، چاه‌هایی که بیشتر از ظرفیت خودشان از آن‌ها آب برداشت می‌شود و گاه برای برداشت در عمق بیشتر حتی کف‌شکنی هم شده‌اند، باید موقتا تعطیل شوند. همه این‌ها وقتی اتفاق می‌افتد که ظرفیت‌های کشاورزی بازتعریف شود و اجازه تنفس و احیا به آبخوان‌ها داده شود، اقدامی که با توجه به رویکرد کشاورزان، صنایع و دولت، بعید است رخ دهد.
چه باید کرد؟
تخریب بناهای تاریخی تنها گوشه‌ای از تبعات فرونشست است و پیش‌تر کارشناسان هشدار داده‌اند که در بهترین حالت ۱۸ سال دیگر آبی در آبخوان زاینده‌رود وجود نخواهد داشت. این کارشناسان با تأکید بر این‌که چاه‌های آب زیادی برای شرب و یا آبیاری فضای سبز وجود دارد و برای کاهش سرعت فرونشست در این منطقه، علاوه بر دائمی بودن جریان زاینده‌رود، باید این چاه‌ها نیز مسدود شود، می‌گویند: «در غیر این صورت با رسیدن به کف آبخوان، میدان نقش‌جهان نیم متر فرونشست غیرمتقارن خواهد داشت.
هیچ راهی برای نجات آثار تاریخی نیست، مگر در گام نخست برداشت از آبخوان را متوقف کنیم و در گام دوم جریان دائمی زاینده‌رود باید برقرار باشد.
در بستر آبخوان زاینده‌رود حدود ۱۴ هزار حلقه چاه مجاز و حدود ۱۲ هزار حلقه چاه غیرمجاز وجود دارند که باید برداشت از آن‌ها به حداقل رسیده و یا کامل متوقف شود. چاه‌های غیرمجاز باید بلافاصله مسدود شوند. اگر جریان دائمی زاینده‌رود برقرار باشد و برداشت از آبخوان هم کاهش یابد، سرعت فرونشست کاهش پیدا خواهد کرد و بعد از مدتی به حالت پایدار خواهد رسید.»
این کارشناسان که در حوزه زمین‌شناسی فعالیت دارند، عنوان می‌کنند: «اگر با ادامه روند فعلی آب به کف آبخوان برسد، میدان نقش‌جهان ۴۶ سانتی‌متر فرونشست غیرمتقارن خواهد داشت. مسجد جامع عباسی نیز ۱۰ سال است که در دست بازسازی قرار دارد و هر گوشه‌ای از مسجد را که بازسازی می‌کنند، گوشه دیگر ترک می‌خورد و تعمیر روی تعمیر است که در مسجد انجام می‌شود. ترک‌های فرونشست در پل خواجو هم کاملا ظاهرشده است، در ایوان‌های پل خواجو ترک‌هایی وجود دارد که تعدادی از آن‌ها پرشده اما در بغل آن‌ها بازهم ترک‌های فرونشست
در حال ایجاد شدن است، چون پل خواجو در بستر آبرفت باضخامت ۴۰ تا ۵۰ سانت بناشده و مشکل اصلی در داخل زمین است. در سازه‌های بستر زاینده‌رود مثل سی‌وسه‌پل، پل خواجو، پل چوبی و غیره
به شکلی بناشده‌اند که همیشه باید آب در جریان باشد. وقتی زمین در حال فرونشست است، به‌صورت قائم به سازه‌ها فشار وارد می‌کند و بنا ترک می‌خورد. اگر به‌صورت پایدار آب در این رودخانه جریان یابد، می‌تواند آبخوان را تغذیه کند و سرعت فرونشست کاهش یابد، البته برای این اتفاق باید خروجی آبخوان را کاهش داد و آبی برداشت نشود.»
فرونشست زمین در «تخت‌جمشید» و ترک‌های عمیق بر بدنه «نقش‌رستم» شیراز هم به‌اندازه آثار تاریخی در اصفهان نگران‌کننده است. این روزها وضعیت هشداردهنده این بناها پیوسته در رسانه‌ها بازتاب دارد. یک کارشناس آب و محیط‌زیست ساکن شیراز با ارائه این آمار که نشست زمین در تخت‌جمشید به ۱۷سانتی‌متر در سال رسیده، زنگ خطر را به صدا درآورده و می‌گوید: «مطابق استاندارد جهانی، فرونشست چهار میلی‌متر در سال بحرانی است و این وضعیت نتیجه برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی و مجوز حفر چاه در اطراف آثار تاریخی مهم است، حدود ۱۶هزار حلقه چاه در دشت مرودشت و نزدیک بنای تخت‌جمشید حفرشده است.» این وضعیت در شرایطی گزارش می‌شود که «مریم‌دهقانی»، عضو هیئت‌علمی بخش مهندسی راه‌وساختمان و محیط‌زیست مهندسی «دانشگاه شیراز» پیش‌تر به «ایلنا» گفته است: «با بحرانی شدن پدیده فرونشست زمین در دشت‌های استان فارس، فرونشست زمین به ۳۰۰متری تخت‌جمشید رسیده و شکاف‌هایی۷۰ سانتی‌متری در نقش‌رستم ایجادشده است.»
او افزوده: «یک لبه فرونشست به فاصله ۱۰ تا ۱۵متری از منطقه باستانی نقش‌رستم رسیده است که پهنای این شکاف‌ها به حدود ۵۰ تا ۷۰ سانتی‌متر می‌رسد و هرسال با شن و ماسه پر می‌شوند اما دوباره سرباز می‌کنند. اگرچه تخت‌جمشید تحت تأثیر فرونشست قرار ندارد اما در فاصله ۳۰۰ متری از آن به دلیل قرار گرفتن در سینه کوه، فرونشست حدود ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متری رخ‌داده است.»
برهمین اساس، اساتید بخش علوم خاک دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز برای حل این مسئله بر مدیریت آبخوان، اعمال قوانین مناسب، توجه جدی به طرح تعادل بخشی آب زیرزمینی، کشاورزی پایدار در منطقه با تغییر الگوی کشت و واریته‌ها، همگام با اقدامات مدیریتی برای حفاظت و ترمیم آبخوان،
توجه جدی به آبخیزداری و آبخوان‌داری باهدف نگهداشت رواناب سطحی و سیلاب، بهبود ظرفیت نفوذ زمین، نگهداشت جریان‌های زیرسطحی و مدیریت تلفیقی آب سطحی و زیرزمینی تأکید می‌کنند.
این مطلب بدون برچسب می باشد.
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط رسالت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.