نفیسه امامی
پول‌های بلوکه‌شده ایران در عراق از حدود سه سال گذشته به یکی از چالش‌های اصلی میان دو کشور همسایه تبدیل‌شده است. این بدهی به دنبال تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا و صادرات برق و گاز به عراق روزبه‌روز بیشتر شد و حالا به رقم ۶ میلیارد دلار رسیده است. تحریم‌های بانکی علیه ایران باعث شد دسترسی و انتقال پول در خارج قطع یا محدود شود و طی سال‌های اخیر مشکلات زیادی برای ایران در تعاملات مالی و بانکی به وجود آورد. درواقع هدف آمریکا غیرممکن کردن دستیابی ایران به منابع مالی ایران در خارج از کشور بود تا کشور را از جهت درآمدزایی با بحران روبه رو نماید.
ماجرای بدهی عراق از زمانی خبرساز شد که ایران میزان صادرات گاز خود را به عراق از ۵۰ میلیون مترمکعب به حدود ۵ میلیون مترمکعب و بعد از اخطارهای چندباره به‌طرف عراقی کاهش داد. شرکت ملی گاز ایران در اطلاعیه‌ای اعلام کرده بود: وزارت برق عراق بابت واردات گاز بیش از معادل ۵ میلیارد دلار به شرکت ملی گاز ایران بدهکار است که مبلغ سه میلیارد دلار آن در بانک عراقی TBI مسدود و غیرقابل استفاده مانده و بیش از دو میلیارد دلار از بدهی سررسید شده وزارت برق نیز هنوز از اساس از طرف وزارت برق عراق پرداخت‌نشده است. ضمن اینکه عراق بیش از یک میلیارد دلار هم بابت جرائم قراردادی به شرکت گاز بدهکار است. بر اساس قراردادی که برای فروش گاز و برق بین دو کشور منعقدشده بود، عراق تعهد کرده بود پول گاز را با یورو و پول برق را با دلار پرداخت کند، اما باوجود تحریم‌های آمریکا امکان پرداخت بدهی به‌صورت دلاری وجود نداشت و پرداخت به‌صورت دیناری مطرح شد، ولی پرداخت دیناری به ایران بازهم میسر نگردید و پرداخت از محل این بدهی‌ها برای خرید کالاهای اساسی ازجمله غذا و دارو مطرح شد که بعد از رایزنی‌های مختلف میان مقامات دو کشور بازهم به نتیجه‌ای نرسید. 
پیش‌ازاین هم سه کشور اروپایی بریتانیا، آلمان و فرانسه از ثبت یک صندوق مالی باهدف تسهیل تجارت مشروع با ایران با عنوان اینستکس خبر داده بودند تا از طریق این صندوق فعالیت برای خرید اقلام بشردوستانه مانند غذا و دارو استفاده شود، اما این سازوکار نتوانست به اهدافی که برای آن درنظر گرفته‌شده بود، دست پیدا کند و کشورهای اروپایی هم به تعهدات خود برای مصونیت تجارت بین ایران و اروپا در برابر تحریم‌های آمریکا در چارچوب اینستکس عمل نکردند.هدف دولت ترامپ با اعمال تحریم‌های سنگین علیه ایران به‌خصوص در بخش انرژی به صفر رساندن درآمد نفتی ایران بود، اما محدودیت هایی 
را برای خرید گاز و برق توسط عراقی‌ها در محدوده‌های زمانی ۱۲۰ روزه و ۹۰ روزه اعمال شد تا این کشور با مشکل تأمین برق مواجه نشود. این در شرایطی است که صادرات گاز ایران در میزان حجم واردات و قیمت، قابل‌رقابت با کشورهای دیگر نیست و آمریکا با اعمال تحریم‌ها، عراق را هم با چالش روبه رو کرده بود. بعد از نابسامانی شدیدی که برای نرخ ارز در مهرماه سال گذشته رخ داد، عبدالناصر همتی، رئیس‌کل بانک مرکزی به بغداد سفر کرد تا در راستای پیگیری آزادسازی منابع مالی مسدود شده ایران در عراق مذاکراتی را انجام دهد. اردکانیان وزیر نیرو و مسئول کمیسیون اقتصادی مشترک بین دو کشور هم بعد از همتی به عراق سفر کرد که نتیجه آن آزادسازی در حدود  ۷۰۰ میلیون دلار از مطالبات ایران بود.
مقامات دیپلماتیک ایران نیز بارها از بدهی کلان انباشته‌شده دولت و شرکت‌های عراقی به کشورمان گلایه کردند و خواستار عمل به تعهدات این کشور در قبال ایران شدند، اما هر بار مقامات عراقی تحریم‌های آمریکا را سدی در برابر درخواست ایران عنوان می‌کردند. 
با حضور بایدن در کاخ سفید و وعده‌هایی که مبنی به بازگشت به برجام داده بود، گمانه‌زنی‌هایی برای دسترسی ایران به پول‌های بلوکه‌شده در دیگر کشورها و سهولت دسترسی به ذخایر ارزی مطرح شد. این در حالی است که ایران علاوه بر عراق، در کشورهای کره جنوبی و ژاپن هم پول‌های بلوکه‌شده‌ای دارد که امکان دسترسی به آن‌ها فراهم نیست. 
به‌تازگی به دنبال مذاکراتی که میان ایران و اتحادیه اروپا و با حضور غیرمستقیم آمریکا در راستای احیای برجام صورت گرفته است که شاید در تسریع روند انتقال دارایی‌های مسدود شده ایران در عراق کمک نماید. اخیرا سیدمحمد حسینی دبیرکل اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق خبر از توافق
 ۱۰ بندی میان دو کشور برای آزادسازی پول‌های بلوکه‌شده داده است که به حدود یک ماه زمان نیاز دارد.ظاهرا عراق معافیت‌هایی در زمینه بازگشت پول‌های بلوکه‌شده ایران دریافت کرده است و می‌تواند فارغ از تحریم‌ها، بدهی‌های خود را به ایران پرداخت کند. بر اساس دستورالعمل ۱۰ گانه‌ای که میان شرکت‌های ایرانی و عراقی برای همکاری با یکدیگر تبیین شده است از پول‌های بلوکه‌شده به‌صورت یورو، دلار و دینار استفاده می‌شود و بانک هزینه‌ای بابت کارمزد آن دریافت نخواهد کرد.
بر اساس این دستورالعمل شرکت ایرانی کالاهای موردنظر خود را از عراق خریداری کرده و زمانی که کالا وارد آب‌های ایران شود، ۹۰ درصد و در زمان تخلیه بار ۱۰ درصد باقی‌مانده از پول‌های ایران در بانک عراق آزاد خواهد شد.
در این فرآیند شرکت‌های عراقی و ایرانی با یکدیگر همکاری می‌کنند، به‌این‌ترتیب که شرکت‌های توانیر و گاز ایران باید شرکت‌های ایرانی را معرفی و تایید کنند و همچنین شرکت عراقی طرف معامله در زمینه دارو و غذا باید تخصص و سابقه کار داشته باشد. این در حالی است که اگر پول‌های ایران در تجارت با شرکت‌هایی غیر از شرکت‌های عراقی آزاد شود، نیاز به بازکردن حساب توسط شرکت موردنظر در بانک تجارت عراق است تا ایران بتواند هزینه کالای خریداری‌شده را به‌حساب شرکت خارجی پرداخت کند.در حال حاضر به لحاظ پرداخت بانکی و آزادسازی پول‌های بلوکه‌شده ایران مشکلی جدی برای کشور عراق وجود ندارد و بانک تجارت عراق اعلام کرده است که در حال حاضر تجار ایرانی می‌توانند با استفاده از پول‌های بلوکه‌شده، تجارت خود را انجام دهند.عراق به‌شدت به واردات گاز از ایران وابسته است و بعد از کاهش مقطعی صادرات گاز به این کشور، با مشکلات عدیده‌ای ازجمله تأمین برق مواجه شد، اما هدف از صادرات کالا و محصول به کشورهای دیگر در وهله اول درآمدزایی است تا به این واسطه کالاهای موردنیاز تأمین گردد، ولی برخورداری از این حق مسلم کشور در استفاده از منابع ارزی  به ابزاری برای چانه‌زنی و راستی آزمایی
 از تعهدات دیگر کشورها در جریان مذاکرات اخیر در وین تبدیل‌شده است. در شرایطی که کشورمان باوجود بحران کرونا و کاهش صادرات غیرنفتی با کمبود جدی ارز در یک‌سال اخیر روبه رو شده است، دسترسی به پول‌های بلوکه‌شده با لغو محدودیت‌ها بدیهی‌ترین اقدامی است که در شرایط فعلی می‌تواند صورت بگیرد. ذکر این نکته هم ضروری است که آزاد کردن پول‌های بلوکه‌شده ایران در کشورهای مختلف مثل کره جنوبی و ژاپن گام مثبتی است که نباید فقط به آن اکتفا کرد.